Σημειώσεις Κεφαλαίου 20

[←1]: Για τη διάταξη και κατανομή των κελλιών βλέπε Franz Ehrle και Hermann Egger, Die Conclavepläne…, Bibl. Apostolica Vaticana, 1933, σελ. 22-24 και ιδιαίτερα plans αριθ. VI (προκαταρκτικό σχέδιο), VII-VIII.

Pompeo Serrano, (επιμ)., Correspondencia diplomática entre España y la Santa Sede durante el pontificado de S. Pío V, 4 τόμοι. Μαδρίτη (αλλά τυπωμένο στη Ρώμη), 1914, i, αριθ. 29, ιδιαίτερα σελ. 52 -54, επιστολή τού Πατσέκο προς τον Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 20 Δεκεμβρίου 1565. Όταν ο Πίος Δ΄, ο οποίος (όπως έχουμε παρατηρήσει) είχε γίνει εχθρικός προς τον Φίλιππο Β΄ και τούς Ισπανούς εκπροσώπους του και είχε τελικά αποφασίσει να ευνοήσει το προβάδισμα τής Γαλλίας επί τής Ισπανίας σε ζητήματα τελετουργικού πρωτοκόλλου, ο Φίλιππος είχε αποσύρει τον πρεσβευτή του, τον Δον Λούις ντε Ρεκέσενς, από τη Ρώμη. Ο Φίλιππος ζήτησε τότε από τον Ρεκέσενς αξιολόγηση των πιθανοτήτων κάθε καρδινάλιου για εκλογή στο επόμενο κογκλάβιο, το οποίο, με δεδομένες τις ασθένειες τού Πίου, ίσως δεν καθυστερούσε πολύ στο μέλλον. Από τη Γένουα στις 5 Ιανουαρίου (1565) ο Ρεκέσενς έστειλε στον Φίλιππο εκτιμήσεις ή σχόλια για περισσότερους από πενήντα καρδινάλιους [J. J. I. von Döllingerr, Beiträge, I (Ρέγκενσμπουργκ, 1862), αριθ. 181, σελ. 571-88, για το οποίο πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, VIII (ανατυπ. 1958), 12-14]. Ενώ παρατηρούσε «ότι δεν θα γίνει πάπας εκείνος που έχει τούς περισσότερους φίλους, αλλά εκείνος που έχει τούς λιγότερους εχθρούς» (que no es Papa el que mas amigos tiene, sino el que menos enemigos) [Döllinger, I, 572], ο Ρεκέσενς είχε να μεταδώσει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τον ένα καρδινάλιο μετά τον άλλο, για την ηλικία του, την εθνικότητα, την εμπειρία, τη φήμη, τις πολιτικές τού διασυνδέσεις, τον πλούτο ή τη φτώχεια του, φίλους και εχθρούς, τη στάση του απέναντι στην Ισπανία, κλπ. Απορρίπτει τούς Πιζάνι, Τσένι, Μαντρούτσο, φον Τρούκσες, Φούλβιο ντέλλα Κόρνια, Σαρακένι, Κορνέρ, Σαλβιάτι και πολλούς άλλους, αλλά έχει σε μεγάλη εκτίμηση τον Μορόνε, λόγω τής δύναμης και τής εμπειρίας του. Παρ’ όλ’ αυτά ο Ρεκέσενς ήταν καχύποπτος με τον Μορόνε, ο οποίος φαινόταν σχεδόν ανεξιχνίαστος «αλλά εναντίον του υπάρχει αυτό που θεωρείται ένας πολύ βαθύς και διπλωμένος άνθρωπος, που δεν δείχνει ποτέ τι έχει στο στήθος του…» (pero contra ello hay que es tenido por hombre muy hondo y doblado y que jamás muestra lo que tiene en el pecho…). Η πιθανότητα εκλογής του μειωνόταν ασφαλώς από την κατηγορία για αίρεση, λόγω τής οποίας μερικά μέλη τού Ιερού Κολλέγιου παρέμεναν εχθρικά.

Ο Ρεκέσενς φοβόταν τον Αλεσσάντρο Φαρνέζε, ο οποίος θα θεωρούσε τούς Ισπανούς υπεύθυνους για τη δολοφονία τού πατέρα του και τον οποίο μεταχειρίζονταν καλά οι Γάλλοι «και ειλικρινά θα τον θεωρούσα επικίνδυνο, επειδή έχει ανήσυχο πνεύμα, που εκείνοι εδώ ονομάζουν χαριτωμένο πνεύμα» (y a la verdad yo le tengo por peligroso, porque tiene un ingenio inquieto, y de los que aquí llaman ingenios gallardos). Έπρεπε επίσης να φοβούνται τον αδελφό του Αλεσσάντρο, τον Ραννούτσιο (πέθανε στις 29 Οκτωβρίου 1565) και να φοβούνται πολύ τον γαλλόφιλο Ιππόλιτο ντ’ Έστε, «πλήρη Γάλλο στην ψυχή και το σώμα» (lleno de mai francés en el alma y en el cuerpo) [Döllinger, Ι, 582]. Ήταν πλούσιος και ήξερε με ποιον τρόπο να ξοδεύει τα χρήματά του,

«που ξοδεύει το μεγαλύτερο μέρος τής περιουσίας του υποστηρίζοντας φτωχούς καρδιναλίους [!], και με αυτόν τον τρόπο έχει γοητεύσει και υποχρεώσει πολλούς, ακόμη και εκείνους που είναι υπηρέτες τής Μεγαλειότητάς σας!»

(que gasta la mayor parte de su hacienda en sostener cardenales pobres [!], y por esta via tiene prendados y obligardos a muchos aun de los que son servidores de vuestra Majestad!)

Αλλά ο Ρεκέσενς δεν ήταν προφήτης, γιατί αν και πίστευε ότι η εποχή χρειαζόταν πάπα σαν τον ιεροεξεταστή Μικέλε Γκιζλιέρι, δεν έδινε πολλές πιθανότητες στον βλοσυρό θεολόγο:

«Είναι θεολόγος και πολύ καλός άνθρωπος … και κατά τη γνώμη μου είναι ο καρδινάλιος ο οποίος στους τωρινούς καιρούς θα ήταν καλύτερο να γινόταν πάπας, αλλά δεν νομίζω ότι θα υπάρχουν ψήφοι γι’ αυτόν, επειδή είναι αυστηρός, ενώ οι άλλοι καρδινάλιοι θέλουν ο πάπας να είναι καλός σύντροφος….» [στο ίδιο, I, 579].

(Es teologo y muy buen hombre…, y a mi juicio es el cardenal que en las tiempos de agora mas convendría que fuese Papa, pero pienso que no tendrá voto para ello, porque le tienen por riguroso, y los otros cardenales quieren que el Papa sea buen compañero….)

Eν πάση περιπτώσει, αν παρουσιαζόταν η ευκαιρία, ο Ρεκέσενς πίστευε ότι ο Φίλιππος έπρεπε να υποστηρίξει τις υποψηφιότητες των Τζιοβάννι Ρίτσι, Κλεμέντε Ντολέρα και Γκιζλιέρι, «αν και θεωρώ αδύνατη την εκλογή τού τελευταίου» [στο ίδιο, Ι, 586]. Για τη σταδιοδρομία τού Ρεκέσενς στη Ρώμη, σημειώστε Isidro Clopas Batlle, Luis de Requesens, el gran olvidado de Lepanto, Mαρτορέλλ, 1971, σελ. 78 και εξής.

[←3]

Δύο περίπου εβδομάδες μετά το κλείσιμο τού κογκλάβιου ο Φρανσίσκο Πατσέκο έγραφε στον Φίλιππο Β΄ σε γενική επανεκτίμηση τής εκλογής [Serrano, Correspondencia diplomática, i, αριθ. 42, σελ. 95, με ημερομηνία 22 Ιανουαρίου 1566]:

«Ο καρδινάλιος Μπορρομέο μπήκε στο κογκλάβιο με τη μεγαλύτερη ακολουθία καρδιναλίων που είχε ποτέ ανηψιός πάπα, επειδή οι παρόντες, που είχαν γίνει καρδινάλιοι από τον θείο του, ξεπερνούσαν τούς τριάντα».

(El Cardenal Boromeo entró en el conclave con el mayor sequito de cardenales que nunca tuvo sobrino de pap, porque los presentes, hechos de su tío, pasavamos de XXX.)

Ο Πίος Δ΄ είχε δημιουργήσει σαρανταέξι ή σαρανταεπτά καρδινάλιους, από τούς οποίους σαράντα ζούσαν ακόμη όταν το κογκλάβιο άνοιξε —ή μάλλον έκλεισε— στις 20 Δεκεμβρίου (1565), για το οποίο βλέπε Van Gulik, Εubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 36-42. Ο διορισμός ενός από τούς καρδιναλίους τού Πίου Δ΄, τού Ενετού Ντανιέλε Μπάρμπαρο, φαίνεται ότι δεν δημοσιεύτηκε ποτέ.

[←4]: Pastor, Gesch. d. Päpste, VIII (ανατυπ. 1958), 22-23 και παραρτ. αριθ. I, σελ. 621-22, που παρέχει το κείμενο από το ημερολόγιο τού Cornelius Firmanus, ο οποίος είχε γίνει τελετάρχης στις 22 Αυγούστου 1565, όπως αναφέρεται στο ημερολόγιο [Arm. XII, τομ. 31, φύλλο 1, αναφερόμενο από S. Merkle, Concilium Tridentinum, ii (1911), σελ. CXΙΙ]. Ο Cornelius ονομάστηκε επίσκοπος τού Όσιμο στις 15 Ιανουαρίου 1574 και πέθανε στις 4 Ιουλίου 1588 [στο ίδιο, II, σελ. CXII-CXΙII]. Οι τρεις πρόσθετες ψήφοι (accessus) δόθηκαν από τούς καρδινάλιους Αλεσσάντρο Σφόρτσα τής Σάντα Φιόρα (πέθανε το 1581), Φλάβιο Ορσίνι (πέθανε επίσης το 1581) και Γκουίντο Λούκα Φερρέρι (πέθανε το 1585). Ο Πατσέκο επίσης περιγράφει τη συναρπαστική νύχτα τής 23^ης Δεκεμβρίου στην επιστολή του προς τον Φίλιππο Β΄ στις 22 Ιανουαρίου [Serrano, i, αριθ. 42, σελ. 96].

[←5]

Serrano, Correspondencia diplomática, I, αριθ. 30, σελ. 55-59, γραμμένη στη Μαδρίτη στις 21 Δεκεμβρίου 1565: Ο Ρεκέσενς έπρεπε να γνωρίζει, σύμφωνα με τον Φίλιππο Β΄,

«ότι πρόθεσή μας στις τελευταίες εκλογές ήταν πάντοτε και τώρα είναι επίσης, πράγμα που γίνεται αυτοπροσώπως, έχοντας τον ζήλο που είναι δοσμένος στην υπηρεσία τού Κυρίου μας τού Θεού, να αναζητούμε το γενικό καλό τής Χριστιανοσύνης και την ειρήνευση…. και το ίδιο με σκοπό να διατηρήσουμε τη Χριστιανοσύνη σε ειρήνη, ενότητα και συμφωνία, ιδιαίτερα στην Ιταλία, η οποία κάθε φορά που έχει πόλεμο βασανίζεται τόσο, που βλάπτεται και πονάει πολύ» [στο ίδιο, σελ. 56].

(que mi intención en las electiones passadas siempre ha sido y agora también lo es que se haga en persona que tenga el zelo que se deve al servicio de Dios nuestro Señor y a mirar por el bien universal de la cristiandad y pacificación della…. y que assí mismo tenga fin a conservar la christiandad en paz, unión y conformidad, y señaladamente a Italia, que siempre que ay guerra ha sido y es tan afligida, de que nos ha dolido y duele en estremo)

Σε ακρόαση «στην πόρτα τού κογκλάβιου» (a la puerta del conclavi) στις 23 Δεκεμβρίου ο Ρεκέσενς είπε στους καρδινάλιους λίγο-πολύ εκείνα που αναφέρονται στη μακροσκελή επιστολή του προς τον Φίλιππο στις 30 Δεκεμβρίου, στην οποία μακρηγορεί επίσης για τούς τότε ελιγμούς μέσα και έξω από το κογκλάβιο [στο ίδιο, i, αριθ. 31, ιδιαίτερα σελ. 62-63, 65-72].

[←6]: Serrano, i, αριθ. 42, σελ. 96-97.

[←7]: Serrano, I, αριθ. 39, σελ. 82-83, επιστολή τού Ρεκέσενς προς Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 11 Ιανουαρίου 1566.

[←8]: Pastor, Gesch. d. Päpste, VIII (ανατυπ. 1958), 29-30 και παραρτ. αριθ. 1, σελ. 622-23, το κείμενο τής εγγραφής τού Firmanus στο ημερολόγιό του υπό την ημερομηνία 5 Ιανουαρίου. Ο Σφόρτσα ήταν επικεφαλής τής φλωρεντινής παράταξης, που υποστήριζε τον Ρίτσι, τού οποίου οι πιθανότητες εκλογής μειώνονταν επίσης γρήγορα.

[←9]: Serrano, I, αριθ. 33, σελ. 75 και σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 32, σελ. 72-73, επιστολή τού Ρεκέσενς προς Φίλιππο Β΄ με ημερομηνία 31 Δεκεμβρίου 1565 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 39, σελ. 83. Με τον θάνατο τού εξαδέλφου του, τού Γκουίντο Ασκάνιο Σφόρτσα τής Σάντα Φιόρα (στις 6 Οκτωβρίου 1564), έφευγε από τη σκηνή ο ικανότερος αντίπαλος τού Φαρνέζε, αλλά λίγο πριν από το κογκλάβιο αυτός είχε χάσει μια ψήφο και έναν ισχυρό υποστηρικτή με τον θάνατο τού αδελφού του Ραννούτσιο στις 29 Οκτωβρίου 1565 [Benno Hilliger, Die Wahl Pius V. zum Päpste, Λειψία, 1891, σελ. 86].

[←10]: Για τις διαφορετικές απόψεις όσον αφορά τον Θεατινό Σκόττι βλέπε Serrano, I, αριθ. 31, σελ. 68-69, επιστολή Ρεκέσενς προς Φίλιππο Β΄ στις 30 Δεκεμβρίου 1565.

[←11]

Όμως σε αντίθεση με τον Παύλο Δ΄, ο Πίος Ε’ υποσχέθηκε να μην είναι νεποτιστής, όπως έγραφε ο Ρεκέσενς στον Φίλιππο Β΄ στις 11 Ιανουαρίου 1566 [Serrano, i, αριθ. 39, σελ. 87]:

«Μού είπε επίσης ο πάπας ότι ήταν σίγουρος ότι δεν θα γινόταν φορτικός στη Μεγαλειότητά σας ή σε άλλον ηγεμόνα, επειδή έδειξε έλεος στους συγγενείς του, στους οποίους παράγγειλε να μην έρθουν εδώ [δηλαδή στη Ρώμη] και ότι παρόλο που ήσαν πολύ φτωχοί, δεν σκέφτηκε να τούς δώσει αξιώματα ή μεγαλεία, αλλά να τούς δώσει ελεημοσύνη, όπως και στους άλλους φτωχούς».

(Dixome también el Papa que estuviesse seguro que él no importunaría a vuestra Majestad ni a otro príncipe porque hiziesse merced a sus deudos, a los quales avía mandado que no viniessen aquí, y que aunque eran muy pobres, no pensava darles estado ni grandeza ninguna sino hazerles limosna, como a los otros pobres.)

[←12]: Serrano, Correspondencia diplomática, i, αριθ. 34-36, σελ. 77-80 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 39, σελ. 84-85. Έχοντας ασχοληθεί σε κάποια έκταση με τα σημαντικά κογκλάβια που εξέλεξαν τον Ιούλιο Γ’ και τον Πίο Δ΄, έχω μειώσει στην κατά τη γνώμη μου κατάλληλη έκταση την περιγραφή τού μικρότερης διάρκειας και λιγότερου ενδιαφέροντος κογκλάβιου τού Πίου Ε’. Πρέπει όμως να παρατηρηθεί εδώ ότι είναι πρωταρχικής σημασίας οι επιστολές τού Φιλίππου Β΄, τού καρδινάλιου Φρανσίσκο Πατσέκο και τού Λούις ντε Ρεκέσενς, που έχουν δημοσιευτεί από τον Serrano, I, αριθ. 29-38, 42-43, σελ. 51-81, 95-101. Σημειώστε επίσης τα αποσπάσματα από τα Acta Consistorialia που παρέχονται στους Van Gulik, Εubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 42 και βλέπε Benno Hilliger, Die Wahl Pius V. zum Päpste, Λειψία, 1891, ιδιαίτερα σελ. 68 και εξής για τούς καρδινάλιους στο κογκλάβιο και σελ. 107-52 για το ίδιο το κογκλάβιο, Paul Herre, Papsttum Und Papstwahl Im Zeitalter Philipps II, Λειψία, 1907, ανατυπ. Άαλεν, 1973, σελ. 103-28, ο οποίος βασίζεται πολύ στον Hilliger, Pastor, Hist. Popes, XVII, 1-45, με παραρτ. αριθ. 1-3, σελ. 383-91 και Gesch. d. Päpste, VIII (ανατυπ. 1958), 3-35, με παραρτ. αριθ. 1-3, σελ. 621-26, ο οποίος παρέχει τμηματα τού ημερολογίου τού Cornelius Firmanus σχετικά με το κογκλάβιο. Στην αναφορά του προς την Ενετική Γερουσία στις 14 Ιουνίου 1563 ο Τζιρολάμο Σοράντσο είχε κάνει κάποιες έξυπνες παρατηρήσεις για τούς καρδινάλιους και το επερχόμενο κογκλάβιο [Eugenio Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά II, τομ. IV (1857), σελ. 96-104], ενώ τo καλοκαίρι τού 1565 o Τζάκομο Σοράντσο επίσης έδωσε στη Γερουσία τις απόψεις του για τούς καρδινάλιους και το κογκλάβιο που θα ακολουθούσε τον θάνατο τού Πίου Δ΄ [στο ίδιο, σελ. 133-44].

[←13]: Serrano, I, αριθ. 18, σελ. 28-30, επιστολή τού φον Χόενεμς προς Μπονκομπάνι, γραμμένη στη Ρώμη στις 14 Νοεμβρίου 1565. Ο Μπονκομπάνι είχε φτάσει στη Βαρκελώνη τον Οκτώβριο [στο ίδιο, αριθ. 17, σελ. 25-26] και πήγε στη Μαδρίτη, όπου τού επιφυλάχθηκε τελετουργική υποδοχή στις 13 Νοεμβρίου. Υπήρχε κάποια διαφωνία στο Ιερό Κολλέγιο κατά πόσον ο πάπας έπρεπε να στείλει λεγάτο στην επερχόμενη δίαιτα τού Άουγκσμπουργκ, αλλά στις 23 Ιανουαρίου 1566 ο Πίος Ε’ διόρισε τον Τζιαν Φραντσέσκο Κομμεντόνε λεγάτο του στη δίαιτα [Serrano, i, αριθ. 44, σελ. 103-4, I. Ρ. Dengel, Nuntiaturberichte, II-5 (1926), αριθ. 11, σελ. 36-38 και εξής]. Επιθυμώντας την εξασφάλιση τής παραχώρησης τού δισκοπότηρου στους λαϊκούς και τού γάμου των ιερέων για υποβοήθηση τής επίλυσης των πολιτικών του προβλημάτων, ο Μαξιμιλιανός Β΄ είχε απογοητευτεί με την εκλογή τού ανυπάκουου Πίου Ε’. Για τον αδελφό Broccardo Persico, σχολιαστή από την Κρεμόνα, ο οποίος αναλάμβανε την αποστολή στη Ρώμη και την Ισπανία «με δική του δαπάνη», βλέπε Bosio, IΙΙ (1602), βιβλίο XXXIΙΙ, σελ. 709D.

[←14]

Serrano, I, αριθ. 26, σελ. 45-46, επιστολή γραμμένη στη Μαδρίτη στις 18 Δεκεμβρίου 1565. Καθώς περίμενε κανείς για διαθέσιμο αγγελιοφόρο, υπήρχε συχνά καθυστέρηση στην αποστολή επιστολών. Τα νέα τού θανάτου τού Πίου Δ΄ έφτασαν στη Μαδρίτη στις 27 Δεκεμβρίου και η επιστολή τού Καστάνια στις 18 τού μηνός δεν στάλθηκε ποτέ. Ο καρδινάλιος Μπονκοπάνι έσπευσε από τη Μαδρίτη στη Βαρκελώνη για να επιβιβαστεί σε φρεγάτα για Ρώμη, όπως έγραφε στην Αικατερίνη των Μεδίκων ο Ραϋμόν ντε Ρουέρ, άρχοντας τού Φουρκεβώ, ο Γάλλος πρεσβευτής στην ισπανική αυλή, στις 17 Ιανουαρίου 1566:

«Πηγαίνει μακρυά, με κάποια ελπίδα ότι θα γίνει πάπας, ενώ έχει τέτοια βιασύνη να βγει από τη Μαδρίτη, που δεν λαμβάνει σοβαρά υπόψη ότι χρειάζεται άδεια από τον βασιλιά»

(Il s’ en va en grande, ains certaine espérance d’estre Pape, et avoit telle haste de sortir de Madrid qu’ il ne tint compte prendre congé de la Roynel)

[M. l’Abbé Célestin Douais (επιμ.), Dépêches de Μ. de Fourquevaux, ambassadeur du roi Charles IX en Espagne, 1565-1572, 3 τόμοι, Παρίσι, 1896-1904, Ι, αριθ. 15, σελ. 46]. Όμως ο Μπονκομπάνι όντως πήρε επίσημη άδεια από τον βασιλιά [στο ίδιο, i, αριθ. 11, σελ. 36-37].

[←15]: Serrano, i, αριθ. 31, σελ. 67.

[←16]

Serrano, Ι, αριθ. 41, σελ. 91. Στις 6 Ιανουαρίου 1566, ο κ. ντε Φουρκεβώ έγραφε στον Κάρολο Θ’ ότι ο Φίλιππος Β΄ σχεδίαζε να στείλει 3.000 Γερμανούς και 5.000 Ισπανούς και Ιταλούς στη Μάλτα «τους οποίους θα στεγάσει και οχυρώσει σε περίοπτη θέση που υπάρχει πάνω στο βουνό Σαν Έλμο» (se loger et fortiffier sur ung lieu éminent qu’ il y a sur la montaigne de Sainct Elme) [Douais, Dépêches de Μ. de Fourquevaux, i, αριθ. 13, σελ. 42-43]. Όσο για τον θυμό τού σουλτάνου με την αποτυχία των δυνάμεών του στη Μάλτα, ο Φουρκεβώ ενημέρωνε την Αικατερίνη των Μεδίκων ότι

«υπάρχει μεγάλος φόβος ότι το επόμενο έτος ο Τούρκος θα κάνει εντυπωσιακή προσπάθεια από θάλασσα και στεριά και ότι θα πεθάνει από οργή αν ο στρατός του απωθηθεί από τη Μάλτα» [στο ίδιο, αριθ. 4, σελ. 6-7, επιστολή γραμμένη στη Μαδρίτη στις 3 Νοεμβρίου 1565].

(l’on craignt icy bien fort que le Turc fera, l’an prochain, ung merveilleux effort par mer et par terre, s’ il ne meurt de courroux que son armée soit esté repoulcée de Malte)

Με επιστολή στις 16 Ιανουαρίου (1566) ο Φίλιππος Β΄ έδινε εντολή στον Τομά Περρενώ ντε Σαντονναί, τον πρεσβευτή του στη Βιέννη, να ενημερώσει τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό ότι επρόκειτο να στείλει στη Μάλτα 1.000 Ισπανούς «παλαιούς στρατιώτες» (soldados viejos), 2.000 Γερμανούς και 3.000 Ιταλούς [Documentos inéditos, CI (Μαδρίτη, 1891, ανατυπ. Βαντούζ, 1966), 119]. Ο Φίλιππος σχεδίαζε να στείλει μεγαλύτερες δυνάμεις στη Λα Γκολέττα.

«βλέποντας ότι δεν είναι ακόμη σε θέση να υπερασπιστούν την οχύρωση, την οποία και πάλι διέταξε να φτιάξουν» [στο ίδιο, σελ. 120].

(visto que la fortificación que de nuevo habemos mandado hacer, no está aún para se poder defender)

Ο Σαντονναί ήταν αδελφός τού Αντουάν Περρενώ, καρδινάλιου Γκρανβέλ. Είχε διατελέσει πρεσβευτής τού Φιλίππου στη γαλλική αυλή, αλλά μετατέθηκε στη Βιέννη το 1563, για το οποίο ο Γκρανβέλ ευχαριστούσε τον Φίλιππο σε επιστολή στις 10 Δεκεμβρίου εκείνου τού έτους [L. Ρ. Gachard (επιμ.), Correspondence de Philippe II sur les affaires des Pays-Bas, 5 τόμοι, Βρυξέλλες, 1848-79, i, αριθ. 80, 174, σελ. 211, 274 και πρβλ. αριθ. 200, σελ. 291 και αλλού].

[←17]: Serrano, Ι, αριθ. 40, σελ. 90 και σημειώστε αριθ. 62, σελ. 152-54. Braudel, La Méditerranée, ii (1966), 332. Modesto Ulloa, La hacienda real de Castilla en el reinado de Felipe II, Μαδρίτη, 1977, σελ. 607-8. Όπως παρατηρούσε ο Γάλλος πρεσβευτής στη Μαδρίτη περισσότερες από μια φορές, οι εκατό γαλέρες τού Φιλίππου Β΄ ήσαν πολύ δαπανηρές στη συντήρηση [πρβλ. Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, 1, αριθ. 9, σελ. 19].

[←18]: Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, Ι, αριθ. 2, 5, 7, 10, 13, 16, 17, σελ. 3, 7-9, 11-13, 20-21, 24, 26, 31, 39, 41, 42-43, 47-48, 49-50, έγγραφα με ημερομηνία από 20 Οκτωβρίου 1565 έως 4 Φεβρουαρίου 1566.

[←19]

Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, i, αριθ. 19, 21-26, 28-29, 48, 56 κλπ., σελ. 52 και εξής:

«… Και αυτή η αυλή είναι πιο χαρούμενη απ’ όσο αν είχε επιτευχθεί νίκη εναντίον τού Τούρκου. Γιατί όπως έχουν πει και λένε, η Φλόριντα τούς ενδιαφέρει πολύ περισσότερο από τη Μάλτα» [σελ. 56].

(…Et ceste court s’en est plus resjouye que si ce fut pour une victoire obtenue contre le Turc. Car aussì ont ilz dict et dient que la Floride leur importe trop plus que Malte)

«Οι οποίοι Ισπανοί έδειξαν την ανδρεία τους επί αόπλων ανθρώπων, ημιθανών από την πείνα, που φώναζαν και τούς ζητούσαν εκλιπαρώντας για έλεος. Με τέτοια απανθρωπιά δεν φέρθηκαν οι Τούρκοι στους παλαιούς στρατιώτες που συνέλαβαν στο Καστελνόβο και στη Τζέρμπα, ούτε ποτέ βάρβαροι χρησιμοποίησαν τέτοια σκληρότητα» [σελ. 61].

(Lesquels Espaignolz ont monstré leur prouesse sur gens désarmez, mortz à demy de fain, renduz et requerantz qu’on les print à mercy. Laquelle inhumanité ne fut pas usée par les Turcs aux vieulx soldatz qu’ilz prindrent a Castelnovo et aux Gerbes, ne jamais barbares uzèrent de telle cruaulté)

Οι αναφερόμενες επιστολές είχαν γραφτεί στη Μαδρίτη από τις 11 Φεβρουαρίου μέχρι τις 9 Απριλίου 1566. Απευθύνονταν στον Κάρολο Θ’ και στην Αικατερίνη των Μεδίκων. Πρβλ. J. W. Thompson, The Wars of Religion in France, Σικάγο, 1909, σελ. 299-300.

[←20]: Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, 1, αριθ. 23, σελ. 61-62, επιστολή στις 22 Φεβρουαρίου 1566 προς τον Κάρολο Θ’.

[←21]: Οι επιστολές τού ντ’ Ουζέλ ντε Βιγιεπαριζί παρέχονται από τον Charrière, Négociations, ii, 808, σημειώσεις. Αργότερα, σε αναφορά στις 10 Μαρτίου 1566, γράφει ότι παρά τα νέα για τουρκικές προετοιμασίες, «δεν βλέπουμε τίποτε πολύ έντονο στην ακτή τής Ισπανίας» (on ne voit rien trop eschauffé du costé d’Espaigne), αλλά ότι ο Πίος Ε’ θα φρόντιζε, ώστε η βοήθεια που είχε υποσχεθεί στους Ιππότες μα ήταν έτοιμη όταν θα την χρειάζονταν.

[←22]: Charrière, ii, 808-9, σημειώσεις.

[←23]: Charrière, ii, 810-11, σημειώσεις.

[←24]: Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, i, αριθ. 44, σελ. 109.

[←25]: Dépêches de M. de Fourquevaux, i, αριθ. 46, σελ. 114, επιστολή με ημερομηνία 18 Αυγούστου 1566.

[←26]: Tiepolo, «Relatione di Spagna (1567)», στο Eugenio Alberi (επιμ.), Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά I, τομ. V (1861), 136-37: «…το υπόλοιπο τού νησιού δεν θα μπορούσε να είναι καταφύγιο» (… il rimanente dell’isola non avrebbe riparo). Οι Τούρκοι είχαν ήδη κάψει την Αουγκούστα στα μέσα Ιουλίου 1551, για το οποίο βλέπε πιο πάνω, Τόμο iii, Κεφάλαιο 13, σελ. 539a, 554a.

[←27]: Tiepolo, «Relatione di Spagna», στο ίδιο, σελ. 137, 140-41.

[←28]: Sen. Mar, Reg. 37, φύλλο 70 (101), έγγραφο με ημερομηνία 5 Νοεμβρίου 1565, όπου η ψηφοφορία που επέτρεπε την παρχώρηση των γαλερών ήταν +160-5-5 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 120-121 (151-152), 125 (156), 127 (158), 134 (165) και 170 (201). Μια επιστολή στα ενετικά Documenti turchi, με ημερομηνία 23 Νοεμβρίου 1566, καταγράφει την πληρωμή από τον Σοράντσο 500 δουκάτων στην Πύλη «στο όνομα τού φόρου τού νησιού τής Ζακύνθου» (per conto della pensione dell’isola del Zante). Στις 22 Ιουλίου 1567 πλήρωσε τον «φόρο» 8.000 δουκάτων για την Κύπρο. Υπάρχουν διάφορα άλλα έγγραφα σχετικά με τον Σοράντσο σε αυτή τη συλλογή, συμπεριλαμβανομένων περαιτέρω τέτοιων πληρωμών.

[←29]: Sen. Mar, Reg. 38, φύλλο 36 (62), έγγραφο με ημερομηνία 28 Ιουλίου 1567.

[←30]: Στο ίδιο, Reg. 38, φύλλο 66 (92), όπου οι ψήφοι ήσαν 168-0-1, έγγραφο με ημερομηνία 10 Ιανουαρίου 1568 (ενετική χρονολόγηση 1567).

[←31]: Στο ίδιο, Reg. 38, φύλλα 86-87 (112-113), έγγραφα με ημερομηνία 3 Απριλίου 1568.

[←32]: Στο ίδιο, Reg. 38, φύλλο 98 (124).

[←33]: Στο ίδιο, Reg. 38, φύλλα 116-117 (142-149).

[←34]: Senato, Deliberationi Constantinopoli, Reg. iii, 5 χωρίς αρίθμηση φύλλα, ad finem, όπου το μητρώο περιλαμβάνει πολυάριθμες επιστολές προς τούς Σοράντσο και Μπάρμπαρο. Τα Senato, Deliberationi Constantinopoli, Reg. ΙI-ΙV, που καλύπτουν τις δεκαετίες τού 1560 και τού 1570, είναι χοντροί τόμοι με (δυστυχώς) χωρίς αρίθμηση φύλλα, καθιστώντας απαραίτητη την παραπομπή μόνο σε ημερομηνία. Σε καθένα από αυτά τα αρχεία τα προγενέστερα έγγραφα είναι στο τέλος και τα μεταγενέστερα στην αρχή τού δεμένου τόμου.

[←35]: Sen. Mar, Reg. 39, φύλλο 86 (131), έγγραφο με ημερομηνία 21 Ιανουαρίου 1570 (ενετική χρονολόγηση 1569).

[←36]: Sen. Mar, Reg. 37, φύλλο 126 (157), έγγραφο με ημερομηνία 5 Φεβρουαρίου 1566 (ενετική χρονολόγηση 1565), όπου τα αποτελέσματα των ψηφοφοριών στη Γερουσία ήσαν 149-53-9 και 136-60-10, αλλά χωρίς τον σταυρό που υποδεικνύει τη θέση τής απόφασης σε εφαρμογή.

[←37]: Βλέπε Τόμο I, Κεφ. 10, περιοχή σημ. 65-67.

[←38]: Για τη μαχόνα και τούς μαχονέζους τής Χίου βλέπε Τόμο II, Κεφ. 5, περιοχή σημ. 14-23 και ιδιαίτερα Κεφ. 10, περιοχή σημ. 25-35.

[←39]: Philip P. Argenti, Chius Vincta, Cambridge University Press, 1941, έγγραφο με αριθ. 27, σελ. 69-70.

[←40]: Argenti, Chius Vincta (1941), σελ. LXIX-XCV και έγγραφα 21-45, σελ. 51-108, με ημερομηνία από 24 Μαρτίου 1552 μέχρι 2 Μαρτίου 1566. The Occupation of Chios by the Genoese, I (1958), 353-67. Η ιστορία τής Μαχόνα είναι γεμάτη από «Τζουστινιάνι», γιατί όλοι οι μέτοχοι πρόσθεταν το όνομα αυτό στο δικό τους επώνυμο.

[←41]: Argenti, Chius Vincta, σελ. XCIV και έγγραφο 48, σελ. 124, ανώνυμη επιστολή (γραμμένη μετά τον Μάρτιο τού 1567), προφανώς από μαχονέζο προς μέλος τής γενουάτικης κυβέρνησης.

[←42]

Στο ίδιο, έγγραφο 48, σελ. 124: Οι Τούρκοι είχαν λόγους να είναι ενοχλημένοι,

«επειδή στη Χίο υπήρχε το γραφείο των σκλάβων, από το οποίο κάθε χρόνο φεύγουν, άλλοτε περισσότεροι, άλλοτε λιγότεροι και μερικές φορές πεντακόσιοι τον χρόνο, έτσι ώστε να μπαίνουν οι υπηρεσίες τους στη μαύρη αγορά, ενώ αν και μερικές φορές οι ιδιοκτήτες τους ήξεραν ότι οι σκλάβοι τους ήσαν στη Χίο, παρ’ όλ’ αυτά δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτε, γι’ αυτό κατέφευγαν στην Πύλη, προσφεύγοντας εναντίον τωνς αρχόντων τής Χίου…».

(perchè a Scio era l’ufficio de’ schiavi, de’ quali ogni anno ne fugivano, quando più e quando meno, et talvolta cinque cento l’anno, di modo che l’ufficio li metteva in recatto, et benchè alle volte li loro patroni sapessero che li lor schiavi fussino a Scio, niente di manco non li potevano far altro, per il che ricorrevano alla Porta, querelandosi contra li signori di Scio…)

Για την κακή διάθεση τού Μεχμέτ Σόκολλι απέναντι στους μαχονέζους πρβλ. Giacomo Bosio, Dell’ Istoria della sacra religione et illustrissima militia di San Giovanni Gierosolimitano, 3 τόμοι, 1994-1602, ΙΙI, βιβλίο XXXVI, σελ. 756-57, ο οποίος ισχυρίζεται ότι ο Σόκολλι παρακινούσε τον Σουλεϊμάν να πάρει τη Χίο (και να θανατώσει όλους τούς μαχονέζους, πράγμα που δεν θα γινόταν στην πραγματικότητα),

«επειδή έχουν βάλει στην πόλη τής Χίου φρουρά τού βασιλιά τής Ισπανίας, επειδή έχουν στείλει ειδοποιήσεις και επικουρία στη Μάλτα, και επειδή έχουν βοηθήσει στη φυγή και έχουν κλέψει όλους τούς σκλάβους, Χριστιανούς και Τούρκους…».

(per haver introdotto nella Città di Scio presidio del Rè di Spagna, per haver dati avisi e soccorsi a Malta, e perchè facevano fuggire e rubbavano tutti gli schiavi Christiani a’ Turchi.)

[←43]: Argenti, Chius Vincta, σελ. XCIV-XCV και αριθ. 49, σελ. 129, ο οποίος νομίζει ότι το ενημερωτικό δελτίο ερχόταν από την Αόστα, αν και γράφει καθαρά “d’augusta”. Για τις αποστολές ειδήσεων των Φούγκερ από τη Βενετία και το Άουγκσμπουργκ, πρβλ. πιο πάνω Κεφάλαιο 17, σημείωση 88. Σύμφωνα με την εντολή που δόθηκε στον Πιαλή πασά από τον σουλτάνο Σουλεϊμάν στις 7 τού μήνα Ραμαντάν τού έτους Εγείρας 973 (28 Μαρτίου 1566), να εξετάσει τούς λόγους τής αποτυχίας των μαχονέζων να πληρώσουν, τα οφειλόμενα ανέρχονταν σε 30.000 δουκάτα [στο ίδιο, αριθ. 75, σελ. 186-87].

[←44]

Argenti, Chius Vincta, αριθ. 48, σελ. 118-19, ανώνυμη επιστολή γραμμένη μετά τον Μάρτιο τού 1567, η καλύτερη πηγή για την τουρκική κατάληψη τής Χίου και βλέπε Argenti (επιμ.), Hieronimo Giustiniani’s History of Chios, Καίμπριτζ, 1943, βιβλίο IX, σελ. 219 και εξής. Ο συγγραφέας τού τελευταίου έργου, ο Τζιρολάμο Τζουστινιάνι, ήταν γιος τού Βιντσέντσο, τού τελευταίου ποντεστά τής Χίου. Περιγράφει τον κατακτητή τής Χίου, αν μπορούμε να τον αποκαλέσουμε έτσι, ως

«τον ουγγρικής καταγωγής στρατηγό Πιαλή πασά, άνθρωπο βάρβαρης και άγριας φύσης, και πολύ εχθρικό απέναντι στους φτωχούς χριστιανούς, αν και είχε γεννηθεί από χριστιανούς γονείς και είχε ήδη μεγαλώσει με την καθολική και χριστιανική πίστη» [στο ίδιο, βιβλίο IX, σελ. 219-20].

(il generale Pialì Bassa di nazione ungaro, huomo di natura barbaro et feroce, et molto nemico a miseri christiani, benchè egli fusse da parenti christiani nato, et alevato già nella fede catholica et christiana)

Λέει ότι την αρμάδα τού Πιαλή αποτελούσαν «300 γαλέρες και αναρίθμητα άλλα σκάφη».

Ανώνυμη επιστολή τοποθετεί το μέγεθος τής αρμάδας σε 123 γαλέρες [Chius Vincta, αριθ. 48, σελ. 118, γραμμή 4]. Ο Bosio, ΙΙΙ (1602), βιβλίο XXXV1, σελ. 757A λέει ότι ο Πιαλή εμφανίστηκε στο κανάλι τής Χίου «με 120 γαλέρες» (con 120 galere). Η αναφορά κάποιου Μπαττίστα Φερράρο, γραμμένη στη Ισταμπούλ στις 2 Μαΐου 1566, τοποθετεί 3.000 γενίτσαρους και 4.000 σπαχήδες πάνω στην αρμάδα 80 γαλερών τού Πιαλή [Chius Vincta, αριθ. 46, σελ. 109]. Από την άλλη πλευρά κάποιος Μάρκο Τζόρτζιο «ντέλλα Κρουζ» (della Cruz), ο οποίος έφτασε στην Γκαλλίπολι (στον κόλπο τού Τάραντα) στις 11 Ιουλίου 1566, έχοντας έρθει από την Ανατολική Μεσόγειο, ανέφερε ότι την αρμάδα τού Πιαλή αποτελούσαν μόνο 25 γαλέρες και ότι ο σουλτάνος Σουλεϊμάν δεν είχε φύγει από την Ισταμπούλ (για την ουγγρική εκστρατεία) μέχρι να μάθει για την κατάληψη τής Χίου από τον Πιαλή [στο ίδιο, αριθ. 58, σελ. 139-40 και πρβλ. εισαγωγή, σελ. XCVIΙ, σημείωση 3, όπου ο Argenti έχει συγκεντρώσει αναφορές για το μέγεθος τής αρμάδας τού Πιαλή]. Ο ντέλλα Κρουζ προφανώς ισχυριζόταν ότι ήταν παπικός εκπρόσωπος.

[←45]: Bosio, iii (1602), βιβλίο XXXVI, σελ. 757C.

[←46]: Argenti, Chius Vincta, αριθ. 48, σελ. 110-20, ανώνυμη επιστολή γραμμένη μετά τον Μάρτιο 1567.

[←47]: Bosio, iii (1602), βιβλίο XXXVI, σελ. 757DE.

[←48]: Argenti, Hieronimo Giustiniani’s History of Chios, βιβλίο IX, σελ. 225-26, 229 και εξής.

[←49]: Argenti, Chius Vincta, αριθ. 46, σελ. 109, επιστολή τού Μπαττίστα Φερράρο προς τον Πανταλεόνε Μαρκιάνο, γραμμένη στην Ισταμπούλ στις 2 Μαΐου 1566.

[←50]: Argenti, Chius Vincta, αριθ. 48, σελ. 120-21. Πρβλ. στο ίδιο, σελ. cvii-cviii και Bosio, III (1602), βιβλίο XXXVI, σελ. 757E-758A.

[←51]: Argenti, Chius Vincta, αριθ. 62, σελ. 150.

[←52]: Argenti, Chius Vincta. αριθ. 48, σελ. 121. Πρβλ. στο ίδιο, σελ. CIX και αριθ. 46, 52, σελ. 109-10, 130-31, Bosio, III (1602), βιβλίο XXXVI, σελ. 759A.

[←53]: Argenti, Chius Vincta, αριθ. 48, σελ. 122 και για τις «συμβάσεις, σύμφωνα και προνόμια που είχαν οι Τζουστινιάνι με τον Άρχοντα Τούρκο» (le coventioni, patti, et privilegii che essi Giustiniani haveano col Signor Turcho), πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 71-75, σελ. 180-87.

[←54]: Argenti, Chius Vincta, αριθ. 48, σελ. 122-23 και αριθ. 46, 56, 65, 66, 77-78, σελ, iii, 138-39, 162, 159-60, 189. Για τη διδακτική ιστορία του πώς τα παιδιά των Τζουστινιάνι προτίμησαν το μαρτύριο από την υπηρεσία ως μουσουλμάνοι στο Σεράι, βλέπε στο ίδιο, σελ. cxiii-cxvi. Ίσως υπάρχουν περισσότερα από ένα στοιχεία αλήθειας στον θρύλο [στο ίδιο, έγγραφο με αριθ. 70, σελ. 177], που σίγουρα προέρχεται από την περίοδο αμέσως μετά την τουρκική κατάληψη τής Χίου [Bosio, iii (1602), βιβλίο xxxvi, σελ. 758CD].

[←55]

Bosio, III (1602), βιβλίο XXXVI, σελ. 759AB. Argenti, Chius Vincta, αριθ. 46, σελ. 109-10, επιστολή τού Μπαττίστα Φερράρο προς τον Πανταλεόνε Μαρκιάνο, γραμμένη στη Ισταμπούλ στις 2 Μαΐου 1566 και βλέπε στο ίδιο, ιδιαίτερα αριθ. 48, 58, 62, 81. Για την τουρκική γραφειοκρατία πρβλ. Τόμο II, Κεφ. 10, σημείωση 50. Για τη διοίκηση τής Χίου υπό τούς Τούρκους βλέπε Argenti, ό. π., σελ. cxxxvιι και εξής και για την πηγή τής παραπομπής από τον Bosio σημειώστε στο ίδιο, σελ. cxix.

Παρεμπιπτόντως, στη διάρκεια τού πολυετούς πολέμου εναντίον των Τούρκων στα τέλη τού 17^ου και τις αρχές τού 18^ου αιώνα, η Βενετία, τότε σε συμμαχία με την Αυστρία, κατέλαβε τη Χίο από τις 12 Σεπτεμβρίου 1694 μέχρι τις 21 Φεβρουαρίου 1695 [Argenti, The Occupation of Chios by the Venetians (1694), Λονδίνο, 1935, ιδιαίτερα σελ. xxix-xχχvi, lvi-lxviii και έγγραφα αριθ. 10 και εξής, σελ. 42 και εξής]. Εκτός από αυτό το σύντομο διάλειμμα, η τουρκική κυριαρχία στην Χίο κράτησε μέχρι το 1912.

[←56]

Argenti, Chius Vincta, αριθ. 46, σελ. 110-11. Wm. Miller, The Latins in the Levant, Λονδίνο, 1908, σελ. 635-41. Ρ. Grunebaum-Ballin, Joseph Naci Duc de Naxos, Παρίσι και Χάγη, 1968, σελ. 89-94 και σημειώστε Aldo Stella (επιμ.), Nunziature di Venezia, VIII (Ρώμη, 1963), αριθ. 106, σελ. 203, επιστολή τού Τζιανναντόνιο Φακκινέττι, τού παπικού νούντσιου στη Βενετία, προς τον καρδινάλιο Μικέλε Μπονέλλι, γραμμένη στη Βενετία στις 12 Απριλίου 1567, όταν ο Τζάκομο Δ΄ Κρίσπο, ο εξόριστος δούκας τής Νάξου, βρισκόταν στη Βενετία. Ο Τζάκομο Κρίσπο (Κρίσπι) είχε πάει στην Ισταμπούλ σε προσπάθεια να σώσει τη νησιωτική του επικράτεια. Με την άφιξή του στην Πύλη τέθηκε υπό περιορισμό για μερικούς μήνες, αλλά αργότερα ελευθερώθηκε. Αφού πήρε τη Χίο, όπως θα σημειώσουμε, ο Πιαλή πασάς πήγε δυτικά με την τουρκική αρμάδα στην Αδριατική. Κατά την επιστροφή του κατέλαβε το νησί τής Νάξου (για τον Ιωσήφ Νάσι) όχι λιγότερο εύκολα απ’ όσο είχε καταλάβει τη Χίο. Το 1571 ο Τζάκομο Δ΄ ανέκτησε τη Νάξο για μικρό διάστημα, με τη βοήθεια τού ενετικού στόλου. Ο Νικκολό, Γκοζαντίνι, ο οποίος είχε χάσει το νησί τής Σίφνου (Σίφαντο), πήρε επίσης πίσω τη μικρή ηγεμονία του το 1571 και οι Γκοζαντίνι κατάφεραν να τη διατηρήσουν μέχρι το 1617, όταν οι Τούρκοι τελικά ανέτρεψαν την οικογένεια.

Όσο για τον Ιωσήφ Νάσι, ήταν πρώιμος σιωνιστής, όπως έγραφε ο Γάλλος εκπρόσωπος Αντουάν Πετρεμόλ στον άρχοντα ντε Μπουασταίγ, τον Γάλλο πρεσβευτή στη Βενετία:

«Ο κύριος [Βιντσέντσο] Τζουστινιάνι [επίσης Γάλλος εκπρόσωπος] βρίσκεται πίσω από τον σουλτάνο Σελήμ, όπου ο Μικέζ [Νάσι], που πήγε εκεί κάπως πιο πριν, τον έχει χρησιμοποιήσει για τα ιουδαϊκά κόλπα του και δεν έχει ξεχάσει τίποτε που θα μπορούσε να τον βλάψει. Ο ίδιος περιμένει τον ερχομό τού Μεγάλου Άρχοντα για να γυρίσει πίσω. Ο εν λόγω Μικέζ είχε άδεια από τον Μεγάλο Άρχοντα, επιβεβαιωμένη από τον σουλτάνο Σελήμ και τον γιο του, τον σουλτάνο Μουράτ, για να μπορέσει να χτίσει μια πόλη κάτω από τη Ζαφέτ [Σαφάντ, Ζεφάτ], στις όχθες τής λίμνης Τιβεριάδας, στην οποία δεν θα μπορούν να ζουν άλλοι εκτός από Εβραίους, και μάλιστα προτείνει γι’ αυτή την ανανέωση να αρχίσει το αριστούργημά του εκεί, σχεδιάζοντας, όπως κρίνουμε, να είναι βασιλιάς των Ιουδαίων. Ιδού γιατί ζήτησε τόσο ένθερμα τα χρήματα από τη Γαλλία!»

(Le Sieur [Vincent] Justiniani est de retour de Sultan Sélim, où Micques [Nasi], qui estoit allé là quelque peu davant, luy a usé de ses tours judaicques, et n’ a rien oublié pour luy préjudicier; il attend la mesme venue du Grand Seigneur pour rebrousser chemin. Ledit Micques a eu permission du Grand Seigneur, confirmée de Sultan Sélim et de son fils, Sultan Murat, de pouvoir bastir une ville au dessoubs de Saphet [Safad, Zefat], sur le rivage du lac de Tybériade, en laquelle ne pourront habiter autres que Juifs, et de faict propose pour ce renouveau commencer son chef-d’oeuvre par là, dessaignant, ainsy que l’on juge, de se faire roy des Juifs: Voilà pourquoy si instamment il demande argent de France!)

[Charrière, Négociations, ii, 735-37, επιστολή γραμμένη στην Ισταμπούλ στις 13 Σεπτεμβρίου 1563]. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ο Νάσι προσπαθούσε από καιρό να συλλέξει το μεγάλο χρέος που τού χρωστούσαν οι Γάλλοι. Το σχέδιό του για την ανοικοδόμηση τής Τιβεριάδας, ώστε να δημιουργηθεί μια «πατρίδα» για τούς Εβραίους, για το οποίο λέει ο Πετρεμόλ ότι ήθελε τα χρήματα, δεν πέτυχε. Πρβλ. στο ίδιο, iii, 80-81, 83 και εξής.

[←57]: Argenti (επιμ.), Hieronimo Giustiniani’s History of Chios (Istoria di Scio) (1943), σελ. 328.

[←58]: Στο ίδιο, σελ. 241.

[←59]: L. Serrano, Correspondencia diplomática entre España y la Santa Sede durante el pontificado de S. Pío V, I (1914), αριθ. 62, ιδιαίτερα σελ. 154-55, επιστολή τού Ρεκέσενς προς Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 18 Μαρτίου 1566.

[←60]: Serrano, I, αριθ. 75, σελ. 184-85, επιστολή τού Ρεκέσενς προς Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 18 Απριλίου 1566. Σε επιστολή στις 2 Ιουλίου προς τον Φίλιππο Β΄, ο Δον Γκαρσία προέτρεπε να μη σταλούν ισπανικές γαλέρες στον Ζαν ντε λα Βαλέτ στη Μάλτα «για να βοηθήσουν στην κατασκευή τής νέας πόλης» (para que ayuden á la fábrica de la nueva ciudad). Η κατασκευή τής Βαλέττα είχε ήδη ξεκινήσει. Αν οι γαλέρες χρησιμοποιούνταν με αυτόν τον τρόπο, έγραφε ο Δον Γκαρσία, «θα είναι η ολοκληρωτική καταστροφή τους και ο πραγματικός τρόπος ώστε να μην έχουμε γαλέρες» (será la total destrucción dellas y el verdadero camino para no tener galeras) [Documentos inéditos, XXX, 315 και πρβλ. σελ. 335-36]. O Δον Γκαρσία δεν ήταν πιο πρόθυμος από τον Ρεκέσενς να βοηθήσει τούς Ιωαννίτες σε βάρος των Ισπανών.

[←61]: Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλα 62-63 (83-84), «προς τον επιστάτη τού στόλου» (al proveditor dell’armata), έγγραφο με ημερομηνία 9 Μαΐου 1566 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 63 (84 ).

[←62]: Στο ίδιο, φύλλα 67 (88), 71-72 (92-93), 75 (96) και σημειώστε ιδιαίτερα φύλλα 76 (97) και 84 (105).

[←63]: Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, i, αριθ. 26, σελ. 64.

[←64]: «La Correspondencia de Felipe II con Don García de Toledo y otros, de los anos 1565 y 1566», Colección de Documentos inéditos, XXX (1657, ανατυπ. 1966), 232 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 239-40, 243, 262, 266, 278-79, 284, 310.

[←65]: Στο ίδιο, XXX, 271-72. Στις 4 Ιουνίου 1566 ο Δον Γκαρσία έγραφε στον γραμματέα τού Φιλίππου Β΄, τον Φρανσίσκο ντε Εράζο, ότι 12.000 άνδρες δεν θα αρκούσαν για να υπερασπιστούν τη Μάλτα εναντίον των Τούρκων «και αν μπουν στο Μπόργκο και στο Σαν Μικέλε, θα χαθούν…» (y si se meten en el Burgo y San Miguel, serían perdidos…) [στο ίδιο, σελ. 276-77]. Οι Ισπανοί δαπανούσαν πολλή σκέψη, άνδρες, και χρήματα, για να παράσχουν κατάλληλη άμυνα στη Μάλτα [στο ίδιο, σελ. 295 και εξής, 301 και εξής και αλλού].

[←66]: Documentos inéditos, XXX, 306-10.

[←67]: Documentos inéditos, XXX, 310-11, «στη Μεσσίνα στις 28 Ιουνίου 1566» (en Mesina a XXVIII de junio de 1566) και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 316-17, 324. Ο Φίλιππος Β΄ σχεδίαζε να προσθέσει στις οχυρώσεις τής Νάπολης και τού Οτράντο [στο ίδιο, σελ. 317].

[←68]: Documentos inéditos, XXX, 319-20, 323, 332. Ο Ντόρια επέστρεψε στη Μεσσίνα στις 18 Ιουλίου [στο ίδιο, σελ. 331].

[←69]: Στο ίδιο, XXX, 328, 329-30, 332-33.

[←70]: Στο ίδιο, XXX, 334.

[←71]: Bosio, III (1602), βιβλίο XXXVII, σελ. 773A και για την απόβαση τού Πιαλή πασά στη Χειμάρρα (la Chumarra), πρβλ. Serrano, I, αριθ. 134, σελ. 347.

[←72]: Documentos inéditos, XXX, 339.

[←73]: Bosio, IΙΙ (1602), βιβλίο XXXVII, σελ. 773B-774A και βλέπε ιδιαίτερα Serrano, Correspondencia diplomática, i, αριθ. 124, σελ. 320 και εξής, επιστολή τού Ρεκέσενς προς Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 13 Αυγούστου 1566. Ο Ρεκέσενς λέει ότι ο Πιαλή πασάς έφτασε στη Ραγούσα στις 24 ή 25 Ιουλίου. Στο μεγαλύτερο μέρος της η αναφορά τού Ρεκέσενς βρίσκεται σε συμφωνία με την περιγραφή τού Bosio, τουλάχιστον όσο αφορά την εμφάνιση τού Πιαλή στη Ραγούσα. Ο Τζιρολάμο Ζάνε παρέλαβε το σκήπτρο ως γενικός δοικητής τού στόλου στις 4 Αυγούστου 1566, για το οποίο βλέπε Aldo Stella (επιμ.), Nunziature di Venezia, VIII (1566-1569), Ρώμη, 1963, αριθ. 31, σελ. 88 και σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 33, σελ. 91.

[←74]: Documentos inéditos, XXX, 341-42, 344-45.

[←75]: Documentos inéditos, XXX, 345, «ειδοποίηση που ήρθε από το Άσκολι την 1η Αυγούστου 1566» (aviso venuto d’ascoli del primo d’agosto 1566). Tο άτομο στο οποίο στάλθηκε η αναφορά δεν είναι σαφές, σίγουρα όχι στον Πίο Ε’, στον οποίο δεν ήταν δυνατό να απευθύνονται ως «επιφανέστατο» (vostra signoria illustrissima). Βλέπε επίσης την επιστολή τού Πίου προς τον Τζιανμπαττίστα Καστάνια, τον παπικό νούντσιο στην αυλή τού Φιλίππου Β΄, με ημερομηνία 3 Αυγούστου (1566), στον Serrano, Correspondencia diplomática, I. αριθ. 116, σελ. 299 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 124, σελ. 320-21.

[←76]

Documentos inéditos, XXX, 342-43, 346-47 και στις 7 Αυγούστου (1566) ο Δον Γκαρσία έγραφε στον Φίλιππο Β΄:

«Θεωρώ βέβαιο ότι οι Ενετοί είναι πιο αργοί στην εκτέλεση απ’ ό,τι στην ομιλία, αλλά δεν έχουν τον Τούρκο αποκλεισμένο από την αγορά ή δυσαρεστημένο στις δημόσιες υποθέσεις» [στο ίδιο, σελ. 348].

(Yo creo cierto que venecianos serán mas tardíos en ejecutar que en hablar, tanto mas no habiéndolos el Turco hasta agora apretado ni descontentado en cosa púbblica)

Πρβλ. επίσης την επιστολή τού Ρεκέσενς στις 16 Αυγούστου από τη Ρώμη προς τον Δον Γκαρσία [σελ. 376-79].

[←77]: Documentos inéditos, XXX, 358-59, επιστολή γραμμένη στο Παλέρμο στις 8 Αυγούστου 1566.

[←78]: Στο ίδιο, XXX, 350 και εξής. Πρβλ. στο ίδιο, σελ. 371-72 και Serrano, I, αριθ. 125, σελ. 325. Βασιλιάς τής Τύνιδας ήταν ο Αμπούλ-Αμπάς Άχμαντ Γ’ ιμπν-Μουχάμμαντ ΣΤ’ (1542-1569).

[←79]: Wm. Stirling-Maxwell, Don John of Austria, 2 τόμοι, Λονδίνο, 1883, ii, 76-87.

[←80]: Douais, Dépêches de Μ. de Fourquevaux, I (1896), αριθ. 50, σελ. 123 και για την τουρκική απώλεια «τριών ή τεσσάρων γαλερών» σημειώστε Documentos inéditos, XXX, 389.

[←81]: Documentos inéditos, XXX, 382.

[←82]: Στο ίδιο, XXX, 386-88, επιστολή τού Φιλίππου Β΄ προς Δον Γκαρσία, γραμμένη στη Σεγκόβια στις 20 Αυγούστου 1566.

[←83]: Documentos inéditos, XXX, 388, 390.

[←84]: Στο ίδιο, XXX, 392, 395.

[←85]

Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλο 87 (108), «προς τον επιστάτη τού στόλου» (al proveditor dell’armata), έγγραφο με ημερομηνία 28 Σεπτεμβρίου 1566:

«Από την επιστολή σας στις 26 τού μηνός μαθαίνουμε ότι ο τουρκικός στόλος βρίσκεται ακόμη στην Αυλώνα και ότι σε δύο μέρες πρόκειται να αναχωρήσει για την Ανατολική Μεσόγειο, γι’ αυτό σάς αναθέτουμε με τη Γερουσία, ότι όταν έχετε βέβαιη ειδοποίηση ότι ο στόλος αυτός έχει ξεκινήσει από αυτόν τον τόπο και κατευθύνεται στην Ανατολική Μεσόγειο, οφείλετε να στείλετε να αφοπλίσουν εκείνες τις γαλέρες, για τις οποίες σάς είχε δοθεί εντολή νωρίτερα, ενώ επαινούμε τη συνετή απόφασή σας να μη θελήσετε μέχρι τώρα να τις αφοπλίσετε, μέχρι να βεβαιωθείτε για την αναχώρηση αυτού τού στόλου…».

(Dalle vostre de 26 del presente havemo inteso che l’armata Turchesca era ancora alla Valona, et fra dui giorni deveva partir per Levante, però vi commettemo col Senato che havuto voi certo aviso che la detta armata sia partita da quel loco et inviatasi verso Levante, debbiate mandar a disarmar quelle galee che per avanti vi ordinassimo, et laudamo la prudente deliberation vostra di non haver voluto fino al presente disarmarle per esser ben certo della partita di detta armata…)

[←86]: Documentos inéditos, XXX, 388.

[←87]: Bosio, iii (1602), βιβλίο XXXVΙΙ, σελ. 774AB.

[←88]: Για την πολύχρωμη σταδιοδρομία τού Τζάκομο Μπόσιο, ο οποίος πέθανε ογδοντατριών ετών στις 2 Φεβρουαρίου 1627, βλέπε G. de Giro στο Dizionario biografico degli italiani, XIII (1971), 261-64.

[←89]

Για την έντονη υπεράσπιση τού Σφόρτσα Παλλαβιτσίνι από τούς Ενετούς απέναντι στον Πίο Δ’ και για τις παραστάσεις τους για λογαριασμό τού Παλλαβιτσίνι στην αυτοκρατορική αυλή, βλέπε Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλα 23^–24 (44-45), «προς τον εξοχότατο γενικό κυβερνήτη μας» (al illu strissimo governator nostro general), έγγραφα με ημερομηνία 23 Ιουλίου 1565, που έχουν σχέση με

«τα λόγια που έχει πει ο ποντίφηκας εναντίον τής Εξοχότητάς σας [Παλλαβιτσίνι] τόσο για την αιτία θανάτου τού αείμνηστου καρδινάλιου αδελφού Γεώργιου [Μαρτινούτσι], όπως και στην περίπτωση τού κάστρου Σαντ ‘Αρκάντζελο…».

(le parole che ‘l pontifice havea dette contra la Eccellentia vostra così per causa della morte del quondam Cardinal Fra Giorgio come in materia del Castello Sant’ Arcangelo…)

Το Καστέλ Σαντ’ Αρκάντζελο ήταν ιδοκτησίας Παλλαβιτσίνι, το οποίο ο Πίος είχε προσφάτως διατάξει τις παπικές δυνάμεις να αναλάβουν.

[←90]: Στο ίδιο, Reg. 74, φύλλα 87^–89 (108-110) και πρβλ. R. Predelli (επιμ.), Regesti dei Commemoriali, vi (Βενετία. 1903), βιβλίο xxiiι, αριθ. 120, σελ. 312-13.

[←91]: Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλο 90 (111) και πρβλ. φύλλα 25 (46) και 29 (50).

[←92]: Στο ίδιο, Reg. 75, φύλλα 4 και εξής (26 και εξής) και αλλού.

[←93]: Paolo Tiepolo, «Relazione di Roma (12 Μαρτίου 1569)», στο Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά II, τομ. IV (1857), σελ. 177.

[←94]

Sen. Mar, Reg. 38, φύλλα 14-15 (40-41), απόφαση τής Γερουσίας με ημερομηνία 24 Μαρτίου 1567:

«Επειδή είναι μεγάλης σημασίας να φτιαχτούν στα νησιά μας τού Χάνδακα [Κρήτης] και τής Κύπρου παρόμοια χυτήρια, τα οποία σε κάθε περίπτωση θα μπορούν να κατασκευάζουν το αναγκαίο πυροβολικό για την υπεράσπιση των εν λόγω πολύ σημαντικών νησιών και επίσης τις σόμπες και μυλόπετρες για την ξήρανση και την κατασκευή τής πυρίτιδας, και επειδή είναι κατάλληλο να διατεθούν τα χρήματα, ώστε να ξεκινήσει το συντομότερο ένα τόσο απαραίτητο έργο, αποφασίζεται ότι με την εξουσία αυτού τού Συμβουλίου πρέπει να ψηφιστεί ότι για καθένα από αυτά τα νησιά τού Χάνδακα [Κρήτης] και τής Κύπρου θα φτιαχτεί ένα χυτήριο με όλα τα απαραίτητα πράγματα, ώστε σε κάθε ξαφνική ανάγκη να μπορούν να φτιαχτούν εκείνα τα κανόνια, που θα είναι επαρκή για την υπεράσπιση αυτών των νησιών, ώστε να λυώνονται τα άχρηστα κομμάτια [πυροβολικού] και να φτιάχνονται τα καλά, και επίσης να φτιαχτούν σε καθένα από τα εν λόγω νησιά δύο μυλόπετρες και μια σόμπα για να αποξηραίνεται και να κατασκευάζεται το μπαρούτι, όπως από καιρό σε καιρό θα είναι απαραίτητο…»,

(Di quanta importantia sia che nelle isole nostre di Candia et Cipro vi siano fatte delle fondarie affine che in ogni occasione si possa gettar l’artellaria necessaria per la defensione delle dette importantissime isole et parimente delle stuffe et masene per asciugar et far le polvere, et essendo conveniente provedere del denaro acciochè quanto prima sia dato principio a così necessaria opera, l’anderà parte che per auttorità di questo Conseglio sia preso che per cadauna delle dette isole di Candia et Cipro sia fatta una fondaria con tutte le cose necessarie acciò che in ogni improviso bisogno si possi far quelli pezzi d’artellaria, che saranno hastevoli per la conservatione delle dette isole, come per gettar li pezzi inutili et farne di buoni, et etiam siano fatte per cadauna delle dette isole due masene et una stuffa per asciugar et far le polvere come di tempo in tempo occorrerà il bisogno…)

για την επίτευξη τού οποίου σκoπού έμπειροι εργάτες έπρεπε να σταλούν στα νησιά,

«οι οποίοι είναι ειδικοί στη χύτευση, που θα εγκριθούν πριν από το Κολλέγιό μας με παρέμβαση και ψηφοφορίες αυτών των επιστατών πάνω στα φρούρια, και γι’ αυτόν τον λόγο από τα 50.000 δουκάτα που προορίζονται για την Κύπρο αποσπώνται χίλια δουκάτα για να φτιαχτούν το εν λόγω χυτήριο, μυλόπετρες και σόμπες στην Αμμόχωστο, ενώ από τα 20.000 δουκάτα που προορίζονται για τον Χάνδακα αποσπώνται επίσης χίλια δουκάτα για να γίνει η ίδια εργασία στην πόλη τού Χάνδακα, χρήματα τα οποία δεν είναι δυνατό να δαπανηθούν αλλού, και γι’ αυτά πρέπει οι εν λόγω πολιτικοί διοικητές να τηρούν ξεχωριστό λογαριασμό, που θα αναλύει τις λεπτομέρειες και θα στέλνεται στους επιστάτες μας πάνω στα οχυρά, σύμφωνα με τη μορφή τής νομοθεσίας σε αυτό το ζήτημα. + Υπέρ 168, κατά 15, λευκά 9».

(li quali siano maestri di fonder, da esser approbati prima per il Collegio nostro con intervento et ballotatione di essi proveditori sopra le fortezze, et perciò delli ducati cinquantamille destinati in Cipro siano estratti ducati mille per far la detta fondaria, masene, et stuffe [έπρεπε προφανώς να είναι ενικός, stuffa] in Famagosta, et delli ducati vintimille destinati in Candia siano parimente estratti ducati mille per far l’istessa opera nella città di Candia, liqual danari non possino esser spesi in altro, et di essi debba li detti rettori tener conto distinto et particolar et mandarlo alli proveditori nostri sopra le fortezze secondo la forma delle leggi in questa materia. +De parte 168, de non 15, non sinceri 9.)

[←95]: Στο ίδιο, Reg. 38, φύλλο 38 (64), έγγραφο με ημερομηνία 23 Αυγούστου 1567, φύλλο 52 (78), με ημερομηνία 25 Οκτωβρίου, φύλλα 57-58 (83-84), 72 και εξής (98 και εξής).

[←96]

La Guerra di Cipro scritta da Pietro Valderio, visconte della città di Famagosta in quel tempo, come chiaramente si raccoglie dalla storia medesima, copiata la seconda volta da N. N. l’anno 1753 στη Biblioteca Comunale di Treviso, MS. ital. 505 (S3-105-F), σελ. 157:

«Ξεκίνησε η ανάκτηση φορτίων από την Απουλία, απ’ όπου βρίσκονταν όλα αυτά, και αυτό το καθήκον ανατέθηκε σε μένα, οπότε έστειλα αμέσως τούς αξιωματικούς, οι οποίοι είχαν ανακτήσει μια ποσότητα, και τη στείλαμε στις μυλόπετρες για να φτιαχτεί πυρίτιδα και ήμασταν στο τέλος. Η μυλόπετρα δεν σταματούσε να εργάζεται, αλλά από τούς συνεχείς κανονιοβολισμούς κινδυνεύαμε να χαθούμε, με αποτέλεσμα να υπάρχει δυστυχία σε ένα τόσο απομακρυσμένο νησί, τοποθετημένο στο στόμα τού λύκου, όπου σε έξι ώρες είχαν ό,τι ήθελαν από τη στεριά και από τόπους εχθρικούς, ενώ εμείς δεν είχαμ πια ούτε κάρβουνα, ούτε νιτρικό κάλιο, πράγμα που ήταν η σωτηρία τού εχθρού και η καταστροφή μας».

(Si dava principio a ricuperar carghi di Puglia da tutti dove s’ attrovassero, et questa carica fu data a me, dove subito spediti gli ofiziali, li quali ne anno ritrovato una quantità, et l’abbiamo mandati alle mazine per far polvere, chè eravamo alla fine. La mazina non mancò di lavorare, ma alli continui tiri venissimo al manco, onde che era una miseria in una tanto lontana isola situata in bocca al lupo, che in sei ore da terra e luoghi inimici avevano quello che desideravano—nè più carboni aveamo nè men salnitro, che fu salute dell’ inimico e ruvina nostra.)

Για την έλλειψη πυρίτιδας πρβλ. στο ίδιο, σελ. 127-28, 143-44 και για τον Valderio βλέπε πιο κάτω, Κεφάλαιο 21, σημείωση 18.

[←97]: Arch. di Stato di Modena, Canc. Ducale, Cart. di principi esteri, Roma, Busta 1300/15, αριθ. 123, κείμενο τυπωμένο «από τούς κληρονόμους τού Αντόβιο Μπλάντο, εκτυπωτές τού Αποστολικού Ταμείου, 1567» (apud haeredes Antonii Bladi, Camerae Apostolicae impressores, 1567). Η βούλλα αναδημοσιεύτηκε στις 15 Απριλίου 1568 [στο ίδιο, αριθ. 133].

[←98]

Sen. Mar, Reg. 38, φύλλα 13-14 (39-40), έγγραφο με ημερομηνία 24 Μαρτίου 1567, υπέρ (de parte) 187, κατά (de non) 1, λευκά (non sinceri) 2 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 22 (48), απόφαση τής Γερουσίας με ημερομηνία 26 Απριλίου (1567), που σημειώνει ότι δύο νεαροί άνδρες έπρεπε να στέλνονται στην Ισταμπούλ κάθε πέντε χρόνια, για να μάθουν τουρκικά. Ανάμεσα σε παρόμοια κείμενα, βλέπε επίσης Sen. Secreta, Reg. 71, φύλλο 40 (60), από το έγγραφο τής αποστολής τού Μαρίνο ντι Καβάλλι, «διοριζόμενου βαΐλου στην Κωνσταντινούπολη» (designato baylo a Constantinopoli) [στο ίδιο, φύλλα 37 και εξής (57 και εξής), έγγραφο με ημερομηνία 4 Ιουνίου 1558), υπέρ (+de parte) 183, κατά (de non) 0, λευκά (non sinceri) 1]:

«Βρίσκονταν κάτω από τον προκάτοχό σας δύο νέοι σταλμένοι εκεί από εμάς, για να μάθουν την τουρκική γλώσσα, σε εκτέλεση τής απόφασης τής Γερουσίας μας στις 22 Φεβρουαρίου 1550, ώστε αυτοί να μπορούν να συνεχίσουν να μαθαίνουν, να διαμένουν στο σπίτι, να γίνονται οι δαπάνες τους σύμφωνα με τη διάταξη αυτής τής απόφασης, τής οποίας έχετε αντίγραφο, φροντίζοντας με κάθε επιμέλεια ότι μελετούν για να μάθουν να διαβάζουν, να γράφουν και να μιλούν καλά την εν λόγω τουρκική γλώσσα, ώστε να μπορούμε να έχουμε από αυτούς την υπηρεσία που επιθυμούμε…. και επίσης να καταβάλετε κάθε φροντίδα και μέριμνα, ώστε να μελετούν για να μάθουν να διαβάζουν και να γράφουν τη λαϊκή μας γλώσσα, ώστε χειριζόμενοι καλά το προαναφερθέν τουρκικό ιδίωμα, να μπορούν επίσης να μεταφράζουν καλά και κομψά τα γραπτά που θα συνέβαινε να αντιμετωπίσουν, δίνοντας ειδοποίηση από καιρό σε καιρό με επιστολές σας για την πρόοδο που σημειώνουν, ώστε να μπορούμε να προσφέρουμε εκείνο που θα είναι αναγκαίο για την καλή υπηρεσία μας».

(Si ritrovano appresso il predecessor tuo doi giovani mandati ivi da noi per imparar la lingua turca in essecution della parte del Senato nostro de 22 febraro 1550, liquali acciochè possino continuar ad imparar, tenirai in casa, facendo loro le spese secondo la dispositione di essa parte, dellaqual ne hai havuto copia, procurando con ogni diligentia che attendino ad imparar legger, scriver, et parlar bene nella detta lingua Turca, acciochè da loro possiamo haver quel servitio che desideramo…. et parimente farai che con ogni cura et sollicitudine attendino ad imparar a legger et scriver nella lingua nostra volgar acciochè riuscendo bene el sopradetto idioma Turco sappino anco tradur bene et elegantemente le scritture che accaderano farsi, dandone aviso di tempo in tempo per lettere tue del frutto che farano, acciochè possiamo proveder sicome farà di bisogno per il buon servitio nostro.)

Παρεμπιπτόντως ύστερα από δύο περίπου χρόνια μελέτης τουρκικών στην Ισταμπούλ ο Ματτέο Μαρουτσίνι (ή Μαουροτσίνι) αρρώστησε και τού επιτράπηκε να επιστρέψει στη Βενετία «για να θεραπευτεί από την ασθένεια του» (per rissanarsi della sua infirmità). Πίστευαν ότι όταν γινόταν καλά ο Ματτέο θα επέστρεφε στην τουρκική πρωτεύουσα, «για να συνεχίσει να μάθει τη συγκεκριμένη γλώσσα» (per continuar ad imparar detta lingua), με δώρο εξήντα σκούδων από τη Σινιορία [Sen. Mar, Reg. 39. φύλλο 88 (133), έγγραφο με ημερομηνία 25 Ιανουαρίου 1570 (ενετική χρονολόγηση 1569)].

Όμως η αναχώρηση τού Ματτέο για τη Ισταμπούλ προφανώς καθυστέρησε, γιατί όταν ύστερα από τον πόλεμο τής Κύπρου και τη ναυμαχία τής Ναυπάκτου επιλέχτηκε o Αντόνιο Τιέπολο για να πάει ως βαΐλος στην Πύλη, το έγγραφο τής αποστολής του (με ημερομηνία 9 Ιουνίου 1573) περιείχε τον παρακάτω όρο:

«Θα δείτε από το αντίγραφο που σάς έχουμε δώσει την απόφαση τής Γερουσίας μας στις 30 τού προηγούμενου μήνα [30 Μαΐου 1573] σχετικά με την επιστροφή στην Κωνσταντινούπολη των πιστών μας, τού Ματτέο Μαρουτσίνι και τού Μάρκο Σπινέλλι, για να συνεχίσουν να μαθαίνουν την τουρκική γλώσσα, την οποία μελετούν…» [Senato, Deliberationi Constantinopoli, Reg. iii, χωρίς αρίθμηση φύλλο].

(Vederai dalla copia che ti havemo fatta dare la deliberatione del Senato nostro di 30 del mese passato circa il ritornare a Costantinopoli delli fedeli nostri, Matthio Maruccini et Marchio Spinelli, per continuare a imparare la lingua Turca, la quale esseguirai…)

Φαινόταν ότι ο Μαρουτσίνι, όπως και ο Σπινέλλι, είχαν παραμείνει κατά τη διάρκεια τού πολέμου στη Βενετία. Για τούς «διερμηνείς τής τουρκικής γλώσσας» (interpreti della lingua turchesca) στην Κύπρο (το 1565), βλέπε Sen. Mar, Reg. 37, φύλλο 22 (53).

[←99]: Sen. Secreta, Reg. 73, φύλλα 133-134 (150-151), «προς τον πρεσβευτή στην Ισπανία [Αντόνιο Τιέπολο]» (all’ambassator in Spagna) έγγραφα με ημερομηνία 16 και 23 Δεκεμβρίου 1564.

[←100]: Το έγγραφο τής αποστολής τού Σιγκισμόντο ντι Καβάλλι ως πρεσβευτή στον Φίλιππο Β΄, σε αντικατάσταση τού Αντόνιο Τιέπολο, με ημερομηνία 29 Μαρτίου 1567 [Sen. Secreta, Reg. 75, φύλλα 11-12 (33-34)], δείχνει το συνεχιζόμενο ενδιαφέρον τής Δημοκρατίας «σχετικά με τα σύνορα με το κράτος τού Μιλάνου,… και ιδιαίτερα με την υπόθεση των νέων επιβολών στο βασίλειο τής Νάπολης…» (in materia di confini con il stato di Milano,… et particolarmente nel negocio delle nove imposte nel regno di Napoli…). Η Γερουσία ήταν πολύ ενοχλημένη για τούς «νέους φόρους» που επιβάλλονταν στους Ενετούς εμπόρους στο ναπολιτάνικο βασίλειο [στο ίδιο, φύλλα 32-33 (54-55), 72 και εξής (94 και εξής )].

[←101]: Serrano, Correspondencia diplomatica, i, αριθ. 54, σελ. 131, επιστολή τού Πίου Ε’ προς Φίλιππο Β΄ με ημερομηνία 24 Φεβρουαρίου 1566 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 62, σελ. 156-57, επιστολή τού Ρεκέσενς προς Φίλιππο, γραμμένη στη Ρώμη στις 18 Μαρτίου. Αναφερόμενος στην πιο πάνω παράθεση πρέπει ίσως να αναφέρω ότι ως συνήθως ακολουθώ την πηγή, χρησιμοποιώντας quinquennio στα ιταλικά και quinquenio στα ισπανικά.

[←102]

Πρβλ. Serrano, I, αριθ. 92, σελ. 233, επιστολή τού καρδινάλιου Μικέλε Μπονέλλι προς τον Τζιανμπαττίστα Καστάνια, τον παπικό νούντσιο στην Ισπανία, γραμμένη στη Ρώμη στις 9 Μαΐου 1566:

«…Όποτε η Αγιότητά σας κρίνει ότι θα είναι η πιο κατάλληλη στιγμή, πράγματι θα χρειαστεί σύντομα η παρουσία τής μεγαλειότητάς του στη Φλάνδρα γι’ αυτόν τον λόγο, διαφορετικά μπορούμε να περιμένουμε σύντομα να ακούσουμε κάποια νέα κακής αποσύνθεσης αυτών των χωρών…».

(…Onde sua Santità giudica che saria molto a proposito, anzi necessaria più presto, la presentia di sua Maestà in Fiandra per questo conto—altramente può aspettar in breve d’intender qualche nuova di mala digestione da quei paesi…)

βλέπε επίσης επιστολή Ρεκέσενς προς Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 4 Ιουλίου (1566) στο ίδιο, αριθ. 109, σελ. 278-79 και πρβλ. αριθ. 116, σελ. 299.

[←103]: Serrano, I, αριθ. 122, σελ. 312-17, επιστολή τού Φιλίππου Β΄ προς Ρεκέσενς, γραμμένη στο Πάρκο τής Σεγκόβια στις 12 Αυγούστου 1566. Περίληψη αυτής τής επιστολής υπάρχει στο L. P. Gachard (επιμ.), Correspondance de Philippe II sur les affaires des Pays-Bas, 5 τόμοι, Βρυξέλλες, 1848-79, I, αριθ. 148, σελ. 445-46. Λεγόταν ότι ο Φίλιππος σχεδίαζε, με τη συμβουλή τού δούκα τής Σαβοΐας, να επιβιβαστεί σε πλοία στη Βαρκελώνη, να αποπλεύσει για Νίκαια (Νις) και να περάσει από εκεί, μέσω Βουργουνδίας και Λωρραίνης, στην Ολλανδία. Θα απέφευγε τη δυτική θαλάσσια διαδρομή για τον φόβο «των Άγγλων και άλλων κουρσάρων» [Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, i, αριθ. 43, σελ. 104, επιστολή προς τον Κάρολο Θ’, γραμμένη στη Σεγκόβια στις 11 Αυγούστου 1566]. Ο Φουρκεβώ πίστευε ότι ο Φίλιππος δεν θα επιδίωκε πρόσβαση προς την Ολλανδία μέσω Γαλλίας για διάφορους λόγους, «αλλά κυρίως για τον φόβο ότι κάποιος Ουγενότος θα τού έριχνε ύπουλα μια πιστολιά» (mais la principalle pour la craincte qu’ il auroit que quelque huguenot luy donnast une pistollade en trahizon) [στο ίδιο, αριθ. 44, σελ. 105, 109, επιστολή προς τον Κάρολο με ημερομηνία 18 Αυγούστου].

[←104]: Serrano, I, αριθ. 121, σελ. 308-12 και για τη συνεχή ανάγκη τού Φιλίππου Β΄ για χρήματα και τις χωρίς τέλος απαιτήσεις του από τον Πίο Ε’ βλέπε Modesto Ulloa, La hacienda real de Castilla en el reinado de Felipe II (1977), σελ. 608 και εξής, 623 και εξής.

[←105]: Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, i, αριθ. 44, σελ. 105-6, 109. Αναφορά στο παρατιθέμενο κείμενο έχει γίνει επίσης πιο πάνω, στη σημείωση 103. Η παπική-ισπανική αλληλογραφία είναι γεμάτη αναφορές και σχέδια για τη μετάβαση τού Φιλίππου Β΄ στη Φλάνδρα. Υπάρχουν πάρα πολλές τέτοιες επιστολές για να γίνει η αναφορά σε αυτές χρήσιμη, αλλά σημειώστε Serrano, I, αριθ. 134, 140, 144-45, 150, σελ. 341 και εξής.

[←106]: Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, i, αριθ. 50, σελ. 121-23.

[←107]: Στο ίδιο, i, αριθ. 51, σελ. 125-26.

[←108]: Στο ίδιο, I, αριθ. 57, σελ. 133 και πρβλ. αριθ. 59, σελ. 139: «Ο βασιλιάς θέλει να στείλει τον δούκα τής Άλμπα στη Φλάνδρα πριν από αυτόν…» (Le Roy veult envoyer le duc d’Alve en Flandres devant luy…).

[←109]: Στο ίδιο, αριθ. 63, σελ. 147, επιστολή προς Κάρολο Θ’, γραμμένη στη Μαδρίτη στις 9 Δεκεμβρίου 1566.

[←110]: Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, VIII (ανατυπ. 1958), 280-85 και εξής, 302-9, 312-25 και για τον Καρράντσα σημειώστe Serrano, Correspondencia diplomática, I (1914), αριθ. 142, 150, 154-55, 159-60, 163, 165, σελ. 371 και εξής και ΙΙ (επίσης 1911), αριθ. 4, 29, 36, 39, 44, 49, σελ. 13, 78 και εξής. Ο Καρράντσα έφτασε στη Ρώμη στις 28 Μαΐου 1567. Για τη βούλλα «Στον Μυστικό Δείπνο τού Κυρίου» (In coena Domini) βλέπε στο ίδιο, i, αριθ. 164, σελ. 415 και εξής. Πολυάριθμες μελέτες σχετικές με τον Καρράντσα έχουν εμφανιστεί κατά τα πρόσφατα χρόνια, από τις οποίες εκείνες τού J. I. Tellechea Idigoras είναι ιδιαίτερα πολύτιμες.

[←111]: Serrano, i, αριθ. 151, σελ. 384-85.

[←112]: Στο ίδιο, I, αριθ. 152, σελ. 386. Η επιτροπή των πέντε καρδινάλιων δεν θα κατέληγε πουθενά, γιατί οι Γάλλοι ήσαν αγανακτισμένοι που δεν εκπροσωπούνταν, ιδιαίτερα δεδομένου ότι ο Γκρανβέλ ήταν μέλος τού Συμβουλίου τού Κράτους (Consejo de Stado) τού Φιλίππου Β’ [στο ίδιο, i, αριθ. 168, σελ. 434]. Ο Πίος Ε’ είχε δυσάρεστη επίγνωση των παπικών φιλοδοξιών τού καρδινάλιου Φαρνέζε, αλλά δεν ήταν καθόλου σε θέση να τον κρατήσει μακρυά από το προσκήνιο. Σε εμπιστευτική συνομιλία με τον Λούις ντε Ρεκέσενς στα τέλη Σεπτεμβρίου 1567, ο Πίος έλεγε ότι αν ήταν αυτός ο Φίλιππος Β΄, ποτέ δεν θα εμπιστευόταν οποιαδήποτε κάστρα στον Οττάβιο, τον δούκα τής Πάρμας, «όσο ζούσε ο [αδελφός του] καρδινάλιος Φαρνέζε» [στο ίδιο, ΙΙ (1914), αριθ. 89, σελ. 221-23, επιστολή τού Ρεκέσενς προς Φίλιππο, γραμμένη στη Ρώμη στις 13 Οκτωβρίου 1567, αποκαλυπτικό κείμενο]. Η αναφορά τού Πίου σε «κάστρα» αφορά την Πιατσέντσα και τις εξαρτήσεις της, που ο Φίλιππος παρακρατούσε ακόμη από τον Οττάβιο και τη Μαργαρίτα τής Πάρμας, οι οποίοι παρεμπιπτόντως ποτέ δεν τα πήγαιναν καλά μαζί.

[←113]: Serrano, I, αριθ. 165, σελ. 419, επιστολή τού Καστάνια προς τον καρδινάλιο Μπονέλλι, γραμμένη στη Μαδρίτη στις 15-17 Δεκεμβρίου 1566.

[←114]: Serrano, I, αριθ. 167, σελ. 424-28, επιστολή τού Καστάνια προς τον καρδινάλιο Μπονέλλι, γραμμένη στη Μαδρίτη στις 23 Δεκεμβρίου 1566.

[←115]: Serrano, i, αριθ. 168, σελ. 433.

[←116]: Σε επιστολή τής 25^ης Νοεμβρίου 1566 ο καρδινάλιος Μπονέλλι είχε γράψει στον Καστάνια ότι μια ένωση των χριστιανών ηγεμόνων κατά τη γνώμη τού Πίου Ε’ θα συνεισέφερε «στην άμυνα και ασφάλεια τής Χριστιανοσύνης και ιδιαίτερα των κρατών τής μεγαλειότητάς του» [Serrano, Ι, αριθ. 156, σελ. 398], δηλαδή των ακτών τής Νάπολης, τής Σικελίας και τής Ισπανίας και των ισπανικών οχυρών στις ακτές τής Bόρειας Αφρικής, αλλά οι Ενετοί θα χρησιμοποιούσαν μάλλον τις γαλέρες τους για την προστασία τής Κύπρου, τής Κρήτης και τής Κέρκυρας, για τις οποίες οι Ισπανοί είχαν μικρό ενδιαφέρον.

[←117]: Gachard, Correspondance de Philippe II, i, αριθ. 505, σελ. 492-93.

[←118]: Serrano, I, αριθ. 165, σελ. 420-21, επιστολή γραμμένη στη Μαδρίτη στις 19 Δεκεμβρίου 1566 και πρβλ. Gachard, Correspondance de Philippe II, i, αριθ. 538, σελ. 519-20, με τη σημείωση τού Gachard.

[←119]: Για το αργό ξεκίνημα και τα προβλήματα που εμπλέκονταν στη δημιουργία των νέων επισκοπών στην Ολλανδία, σημειώστε Gachard, Correspondance de Philippe II, i, αριθ. 14, 26-27, 29, 38-41, 45, 57, 59, 62, 67, 69, 83, 90, 103, 107, 121, 153. κλπ., σελ. 185 και εξής. Η εικόνα που έχει ζωγραφίσει ο Gachard, στο ίδιο, i, σελ. CLXI-CLXIV, για τη Μαργαρίτα τής Αυστρίας-Πάρμας φαίνεται ότι είναι δίκαιη.

[←120]: Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, i, αριθ. 63, σελ. 148, επιστολή με ημερομηνία 9 Δεκεμβρίου 1566 και πρβλ. Gachard, Correspondance de Philippe II, i, αριθ. 500, σελ. 487, επιστολή τού Φιλίππου Β΄ προς Ρεκέσενς στη Ρώμη, με ημερομηνία 26 Νοεμβρίου 1566.

[←121]: Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, i, αριθ. 63, σελ. 151, επιστολή γραμμένη στη Μαδρίτη στις 9 Δεκεμβρίου 1566.

[←122]: «Negocios de los Paises Bajos: Cartas de Felipe II, de su hermana Margarita…, gobernadora de los Paises Bajos, del Duque de Alva y de otros sobre cosas pertenecientes á aquellos Estados», στo Colección de Documentos inéditos para la Historia de España, iv, μέρος 2 (Μαδρίτη, 1844, ανατυπ. Βισμπάντεν, 1964), 344-49.

[←123]: Documentos inéditos, IV, 349-58. Σε επιστολή τής 4^ης Μαΐου 1567 ο Φίλιππος Β’ απάντησε σε μερικούς από τούς λόγους δυσαρέσκειας τού Άλβα για την εξειδικευμένο χαρακτήρα των εντολών που είχε λάβει [στο ίδιο, iv, 358-59]. Πρβλ. Gachard, Correspondance de Philippe II, i, αριθ. 559-63, σελ. 530. Ο Άλβα και τα στρατεύματά του θα μεταφέρονταν στη Γένουα με τις γαλέρες τού Τζιανναντρέα Ντόρια [Serrano, ii, αριθ. 33, σελ. 87, έγγραφο με ημερομηνία 7 Απριλίου 1567].

[←124]: Gachard, Correspondance de Philippe II, i, αριθ. 611, σελ. 556, επιστολή γραμμένη στην Αμβέρσα στις 12 Ιουλίου 1567.

[←125]: Documentos inéditos, IV, 360-63, επιστολές τού Άλβα προς Φίλιππο B’, με ημερομηνία 6 και 24 Μαΐου 1567.

[←126]: Documentos inéditos, IV, 167-73, επιστολή τού Άλβα προς Φίλιππο Β΄, «από το Σαν Χουάν ντε Μοριάνα στις 28 Ιουνίου 1567» (de Sanct Juan de Moriana, 28 de junio de 1567).

[←127]: Serrano, I, αριθ. 158, σελ. 403-4 και πρβλ. Documentos inéditos, IV, 341.

[←128]: Serrano, Correspondencia diplomatica, ii (1914), παραρτ., σελ. 524-25. Όσο για τη συχνά επαναλαμβανόμενη υπόσχεση τού Φιλίππου Β΄ ότι θα πήγαινε στην Φλάνδρα, στις 12 Ιουλίου 1567, τρεις ακριβώς ημέρες πριν από την παπική χορήγηση τής «συγχωρημένης» (excusado), ο Φίλιππος έγραφε στη Ρώμη στον καρδινάλιο Γκρανβέλ (ο οποίος θα διαβίβαζε την είδηση στον πάπα), ότι θα πήγαινε δια θαλάσσης στην Φλάνδρα, που ήταν λιγότερο κυκλική από την ιταλική διαδρομή [Documentos inéditos, iv, 374 και πρβλ. Serrano, ii, αριθ. 77, σελ. 200-1].

[←129]

Documentos inéditos, IV, 382-83 και σημειώστε Serrano, Correspondencia diplomatica, ii, αριθ. 68, σελ. 180, επιστολή τού Καστάνια προς καρδινάλιο Μπονέλλι, γραμμένη στη Μαδρίτη στις 22 Αυγούστου 1567. Ένας αγγελιοφόρος είχε μόλις φτάσει στην ισπανική αυλή από τη Φλάνδρα,

«ο οποίος έφερνε επιστολές τού δούκα τής Άλβα τής 10ης τού μηνός από το Λουξεμβούργο, με την ειδοποίηση ότι ο στρατός βρισκόταν ήδη στη Φλάνδρα δύο μέρες μετά την αναχώρησή του από το Λουξεμβούργο χωρίς κανένα εμπόδιο ή δυσκολία, και ότι ο δούκας πορευόταν μέσω Βρυξελλών».

(il quale porta lettere del Duca d’Alba de li X del presente da Lucimburg con avviso che già l’essercito era dentro in Fiandra due giornate più adentro di Lucimburg senza nissuno obstaculo nè dificultà, et caminando il Duca la volta di Bruselles…)

[←130]: Documentos inéditos, iv, 379-81.

[←131]: Ο Γάλλος πρεσβευτής στη Μαδρίτη είχε πληροφορήσει τον Κάρολο Θ’, σε επιστολή με ημερομηνία 9 Δεκεμβρίου 1566, ποια θα ήταν η διαδρομή [Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, i, αριθ. 63, σελ. 149] και ποια άλλη διαδρομή θα ήταν πιθανό να ακολουθήσει ο ισπανικός στρατός μεταξύ Λομβαρδίας και Ολλανδίας.

[←132]: Serrano, II, αριθ. 50, σελ. 131, επιστολή τού Καστάνια προς τον καρδινάλιο Μπονέλλι, γραμμένη στη Μαδρίτη στις 8 Ιουνίου 1567 και πρβλ. Gachard, Correspondance de Philippe ΙΙ, i, αριθ. 603, σελ. 552.

[←133]: Serrano, ii, αριθ. 37, σελ. 95-96 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 47, 51, 56, 73, 83, 115, 194, σελ. 119-20, 133, 151, 190, 211, 277-78, 444.

[←134]

Σε επιστολή τής 12^ης Ιουλίου. 1567 ο Φίλιππος Β΄ έλεγε στον Ρεκέσενς, τον πρεσβευτή του στη Ρώμη, ότι ο νούντσιος Καστάνια τον πίεζε για «τρία σημεία» [Serrano, ii, αριθ. 61, σελ. 166]:

«Το πρώτο ήταν ότι η Αγιότητά του ήθελε πολύ να καταστρέψει τη Γενεύη… το δεύτερο… που βόλευε πολύ όλους τούς συμμάχους για την άμυνα από τούς Τούρκους και για το καλό τής θρησκείας…. το τρίτο ήταν να με στρέψει να τού ζητήσω την ένωση εναντίον των Τούρκων…».

(El primero fué que su Santidad desseava mucho que se destruyesse Geneva,… el segundo … que convenía mucho el juntarnos todos para la deffensa del Turco y bien de la religión…. el tercero fué volverme á solicitar en lo de la liga contra el Turco…)

Πρβλ. στο ίδιο, II, αριθ. 73, σελ. 190, επιστολή τού Ρεκέσενς προς Φίλιππο, γραμμένη στη Ρώμη στις 13 Σεπτεμβρίου 1567.

[←135]

Documentos inéditos, IV, 397-404, επιστολή τού Μιγκέλ ντε Μεντιβίλ, «μετρητή τού πυροβολικού τού στρατού τής Φλάνδρας» (contador de artillería del ejercito de Flandes), προς Φίλιππο Β΄, γραμμένη στις Βρυξέλλες στις 29 Αυγούστου 1567. Ο Καστάνια έγραφε στον καρδινάλιο Μπονέλλι από τη Μαδρίτη στις 8 Σεπτεμβρίου [Serrano, ii, αριθ. 72, σελ. 189]:

«Μαθαίνεται ότι πριν καν ιδωθούν, υπάρχει κάποια διχόνοια μεταξύ τής Κυρίας και τού δούκα τής Άλβα σχετική με τη στέγαση των στρατιωτών και των προσωπικών ανθρώπων τού δούκα…».

(S’ intende che prima che si sieno veduti, è stata alcuna discordia tra Madama et il Duca d’Αlba circa l’allogiamento de li soldati et de la persona propria del Duca…)

Ο Οττάβιο Φαρνέζε βρισκόταν στη Ρώμη για δύο ή τρεις ημέρες μεταξύ 6 και 9 Σεπτεμβρίου (1567), κατά τη διάρκεια των οποίων είπε στον Ρεκέσενς,

«ότι η Κυρία έχει γράψει ότι σκεφτόταν να πάει πολύ γρήγορα στην Ιταλία, και ότι φαινόταν από τις επιστολές της ότι ήταν δυσαρεστημένη, σημειώνοντας τη δυσαρέσκεια που είχε από τον ερχομό τού δούκα τής Άλβα…» [στο ίδιο, ii, αριθ. 73, σελ. 193-94, Ρεκέσενς προς Φίλιππο Β΄ με ημερομηνία 13 Σεπτεμβρίου, ενδιαφέρουσα επιστολή].

(que Madama le avía scripto que pensava venirse muy presto a Italia, y que le parecía por sus cartas que estava descontenta, y señaló el disgusto que avía tenido de la yda del Duque de Alva…)

Υπάρχει περίληψη τής επιστολής τού Μεντιβίλ στις 29 Αυγούστου στον Gachard, Correspondance de Philippe ΙΙ, i, αριθ. 631, σελ. 567-69. Για τη δυσαρέσκεια και αγωνία τής Μαργαρίτας τής Πάρμας πρβλ. στο ίδιο, Ι, αριθ. 584, 635, σελ. 540-41, 570-71 και αλλού.

[←136]: Gachard, Correspondance de Philippe ΙΙ, i, αριθ. 658, 662, 685-86, σελ. 583, 584, 601 και II (1851), παραρτ. αριθ. CXIX, σελ. 651-52. Το έγγραφο που διόριζε τον Άλβα «σε αυτή την αντιβασιλεία και γενική διοίκηση των εν λόγω Κάτω Χωρών μας» (à ladicte régence et gouvernement général de nosdicts Pays-Bas) υπογράφηκε από τον Φίλιππο Β΄ «με το χέρι μας» (de nostre main) στις 8 Οκτωβρίου 1567 [στο ίδιο, ΙΙ, αριθ. CXVIII, σελ. 650-51]. Η Μαργαρίτα έγραφε στον Φίλιππο από το Λουξεμβούργο στις 12 Ιανουαρίου 1568. Θα βρισκόταν στον δρόμο της προς Μιλάνο μέσω Ελβετίας, μόλις ο Γερμανός Ράιτερ, που βρισκόταν δώδεκα λεύγες από το Λουξεμβούργο και ο Προτεστάντης ηγεμόνας τού Κόντε, που ήταν μόνο τρεις λεύγες μακριά, τής εξασφάλιζαν ελεύθερη δίοδο [στο ίδιο, ii, αριθ. 715, σελ. 6].

[←137]: Gachard, Correspondance de Philippe ΙΙ, i, αριθ. 627-28, σελ. 565-66, επιστολές των Jean de Hornes και Jean de Pennants, με ημερομηνία 25 και 26 Αυγούστου 1567.

[←138]

Στις 2 Οκτωβρίου 1567 ο Φίλιππος Β΄ κινήθηκε εναντίον εκείνων που διέφευγαν από τη χώρα,

«δυσπιστώντας για τη χάρη και την καλοσύνη μας (!), όντας φυγόδικοι και μεταφέροντας τα αγαθά και τις οικογένειές τους, εγκαταλείποντας τη χώρα και την πατρίδα τους, με αποτέλεσμα τον δικό της όλεθρο και καταστροφή»

(desconfiándose de nuestra gracia y bondad (!) se van fugitivos y transportan sus bienes y familia, abandonando su pais y patria, de que se consigue su propia ruina y perdición…)

και διέταξε

«ότι δεν μπορούν να μεταφέρουν ούτε από το νερό ούτε από τη στεριά την προσωπική τους περιουσία ή τα εμπορεύματά τους, με πρόθεση να αποσυρθούν και να αφήσουν αυτή τη χώρα, υπό την ποινή ότι θα θεωρούνται παραβάτες και ύποπτοι για τις ταραχές και διαταραχές που έχουν αυξηθεί τις τελευταίες ημέρες» [Documentos inéditos, iv, 440-41],

(que no puedan transportar por agua ni por tierra sus bienes muebles ó mercaderias con intención de retirarse y ausentarse del dicho pais, so pena que serán tenidos por culpados y sospechosos de las revueltas y desórdenes que han acrescido los dias pasados…)

δηλαδή θάνατο και δήμευση περιουσίας. Για τη φυγή από την Ολλανδία, ιδιαίτερα προς την Αγγλία, ήδη από τον Ιανουάριο τού 1566, βλέπε Gachard, Correspondance de Philippe ΙΙ, Ι, αριθ. 351, σελ. 392.

[←139]

Serrano, II, αριθ. 87, σελ. 216, επιστολή τού Ρεκέσενς προς Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 29 Σεπτεμβρίου 1567:

«Η Αγιότητά του είναι υγιής… και έχει ικανοποιηθεί πολύ από τη φυλάκιση των κόμητων τού Έγκμοντ και τού Χουρν, και των άλλων που συνελήφθησαν στα κράτη τής Φλάνδρας στις 9 τού μηνός, πράγμα που αποτελεί απόδειξη ότι έχει ήδη αρχίσει βρίσκεται η κατάλληλη θεραπεία, ιδιαίτερα καθώς ο δούκας με ειδοποίησε με δικό του αγγελιοφόρο για εκείνα που έπρεπε να αναφέρει στην Αγιότητά του».

(Su Santidad está con salud, … y ha tornado mucho contentamiento de la prissión de los Condes de Agamón y Horna, y de los demas que en los Estados de Flandes se prendieron a los 9 deste, paresciendole que se comienza ya a poner remedio en lo que ally conviene, especialmente que el Duque me avisó desto con un correo proprio para que diesse dello quenta a su Santidad…)

Πρβλ. στο ίδιο, II, αριθ. 89, σελ. 221 και αριθ. 94, 103, σελ. 241, 263. Βλέπε ιδιαίτερα Documentos inéditos, IV, 416-21, 423-27 και σημειώστε Gachard, Correspondance de Philippe ΙΙ, i, αριθ. 637-38, σελ. 372-74 και αριθ. 645, 653, σελ. 576-77, 580-81. Για την περιφρόνηση τού Άλβα για τα προνόμια που υποτίθεται ότι απολάμβαναν οι Ιππότες τού Χρυσόμαλλου Δέρατος, βλέπε στο ίδιο, I, αριθ. 647, 655, σελ. 578, 581-82.

[←140]: Serrano, II, αριθ. 173-74, σελ. 402-405, επιστολές τού Θουνίγκα προς Φίλιππο Β΄, γραμμένες στη Ρώμη στις 25 Ιουνίου και 9 Ιουλίου 1568. Για την αντικατάσταση τού Θουνίγκα από τον αδελφό τού Ρεκέσενς ως Ισπανός πρεσβευτής στην παπική κούρτη, σημειώστε στο ίδιο, II, αριθ. 105, 107, σελ. 265-66, 267-68. Στις 10 Δεκεμβρίου 1567 ο Πίος Ε’ είχε εκφράσει σε σημείωμα προς τον Φίλιππο Β΄ χαρά και ελπίδα με τον διορισμό τού νεαρού αδελφού του, τού Δον Ζουάν τής Αυστρίας, ως διοικητή όλων των βασιλικών στόλων [στο ίδιο, ii, αριθ. 109, σελ. 269-70].

[←141]: Gachard, Correspondance de Philippe ΙΙ, i, αριθ. 703, σελ. 612.

[←142]

Documentos inéditos, IV, 428-39, 447-51:

«Και για την ίδια αιτία ο ίδιος ηγεμόνας [Γουλιέλμος τής Οράγγης] δωροδόκησε κυρίως τον κόμη Λουδοβίκο τού Νάσσαου, τον αδελφό του, για να κάνει ο ίδιος αυτή την απεχθή συνωμοσία ορισμένων ευγενών που ονομάζεται «Συμβιβασμός», με την οποία δέσμευαν μαζί καθένας τη ζωή του και την περιουσία του εναντίον τής απονομής τής δικαιοσύνης και τής ασφάλειας τής Δημοκρατίας, υποσχόμενοι να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον εναντίον τού βασιλιά, τον οποίο κατηγόρησε ως βάρβαρο, τύραννο και καταπιεστή τής ελευθερίας».

(Υ por la misma causa el mismo principe principalmente sobornó al Conde Ludovico de Nassao su hermano para que por él se hiciese aquella detestable conjuración de algunos nobles que ellos llamaban ‘Compromiso’, con la cual obligando entre sí sus vidas y haciendas contra la administración de la justicia y seguridad de la república, juraron de asistir unos á otros contra el Rey, al cual acusaban como á barbaro, tirano y opresor de la libertad…)

Οι συντάκτες και υπογράφοντες τον «Συμβιβασμό» είχαν παρουσιάσει στη Μαργαρίτα τής Πάρμας αναφορά και διαμαρτυρία γνωστή ως τo «Αίτημα» στις 5 Απριλίου 1566, «το αίτημα κατά τής Ιεράς Εξέτασης και των αφισών» (la requête contre l’ inquisition et les placards) [Gachard, Correspondance de Philippe ΙΙ, i, αριθ. 364-70, 373-74, σελ. 400-11], ένα από τα πρώτα σοβαρά βήματα προς την ολοκληρωτική εξέγερση.

[←143]: Gachard, Correspondance de Philippe ΙΙ, Ι, αριθ. 668-69, σελ. 588. Ο Γκρανβέλ ήταν συμπονετικός προς τον Έγκμοντ [στο ίδιο, Ι, αριθ. 674, 681, σελ. 595, 599].

[←144]

J. Dumont, Corps universel diplomatique, τομ. V, μέρος I (Άμστερνταμ και Χάγη, 1728), αριθ. CLVIΙΙ, σελ. 322-33,

«Συνθήκη ένωσης και αέναης συμμαχίας μεταξύ των χωρών, επαρχιών, πόλεων και μελών τής Ολλανδίας, Ζηλανδίας, Ουτρέχτης κλπ., οι οποίες εφεξής, ως αποτέλεσμα αυτής τής συνθήκης, ονομάζονται «Ηνωμένες Επαρχίες», που πραγματοποιήθηκε στην Ουτρέχτη στις 23 Ιανουαρίου 1579», με προσθήκες.

(traité d’ union et d’alliance perpétuelle entre les pays, provinces, villes et membres de Hollande, Zelande, Utrecht, etc. qui depuis, à cause de ce traité, furent appellées les ‘Provinces-Unies’, fait à Utrecht le 23 Janvier 1579)

[←145]: Dumont, Corps universel diplomatique, τομ. V, μέρος 2 (1728), αριθ. LXIII, LXVI, ιδιαίτερα LXVIII, LXXX, σελ. 94-95, 97-98, 99-102, 119-20.

[←146]: Dumont, Corps universel diplomatique, τομ. VI, μέρος 1 (επίσης 1728), αριθ. CCXXXI, σελ. 429-41, ιδιαίτερα σελ. 429-30.

[←147]

Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, I (1896), αριθ. 63, σελ. 148, έγγραφο γραμμένo στη Μαδρίτη στις 9 Δεκεμβρίου 1566:

«…Ο εν λόγω κύριος βασιλιάς επέβαλε εισφορά δέκα χιλιάδων πεζών στρατιωτών σε εκείνο το βασίλειο υπό τριάντα σημαιοφόρους, που θα ξεκινήσουν σύντομα για να πάνε στη Λομβαρδία, τη Νάπολη, τη Σαρδηνία και τη Σικελία για να μπουν σε τόπους και θέσεις φρουράς, απ’ όπου η μεγαλειότητά του θα πάρει τον ίδιο αριθμό των βετεράνων Ισπανών στρατιωτών του…».

(…Le dict Seigneur Roy faict une levée de dix mil hommes de pied en ce royaume soubz trente enseignes, lesquelz s’embarqueront de bref pour aller en Lombardie, Νaples, Sardaigne et Sicille entrer aux lieux et places en garnizon, d’ou sa Majesté faict tirer pareil nombre de ses vieulx soldatz Espaignolz…)

[←148]: Στο ίδιο, Ι, αριθ. 63, σελ. 151.

[←149]: Όπως είχαμε περισσότερες από μία ευκαρίες να σημειώσουμε, οι Τούρκοι πάντοτε ευχαριστιούνταν να παίρνουν ρολόγια δωματίου (clocks) ή χειρός (watches), που μπορούσαν να προσαρμόζονται σε δακτυλίδια ή στις λαβές των μαχαιριών, για το οποίο πρβλ. O. Kurz, European Clocks and Watches in Near East, Λονδίνο και Λέιντεν, 1975, σελ. 22 και εξής.

[←150]

Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, IΙΙ (1828, ανατυπ. 1963), 512-17, μεταφρ. J.-J. Hellert, vi (1836), 312-19. Πρβλ. Sam. Romanin, Storia documentata di Venezia, vi (1857), 265 και νέα εκδ., vi (1974), 186. Για την παρουσίαση από τον Ιμπραήμ μπέη προς τον Φερδινάνδο τής επικύρωσης από τον σουλτάνο Σουλεϊμάν τής συνθήκης τού 1562, με την οποία σε προηγούμενο κεφάλαιο ασχοληθήκαμε εκτεταμένα, βλέπε Ogier Ghiselin de Busbecq, Omnia quae extant opera, Βασιλεία, 1740, ανατυπ. Γκρατς, 1968, σελ. 429 και εξής. Οι πρεσβευτές τού Μαξιμιλιανού Άντον Βερνάτιους (Anton Verantius) και Κρίστοφ Τόϋφφενμπαχ (Christoph Teuffenbach) είχαν φτάσει στην Ισταμπούλ στις 26 Αυγούστου 1567 [Charrière, Négociations, iii, σελ. 14b, σημείωση]. Ο Άλμπερτ φον Βυς (Albert von Wyss) βρισκόταν ήδη στην πόλη. Οι σοβαρές συζητήσεις με τον Μεχμέτ Σόκολλι άρχισαν κατά πάσα πιθανότητα ύστερα από την τελετουργική ακρόαση των πρεσβευτών από τον Σελήμ Β΄, την οποία ο von Hammer χρονολογεί στις 21 Σεπτεμβρίου (όχι την 1^η Σεπτεμβρίου, όπως παρέχεται στον Hellert). Είχαν καταλήξει σε συμφωνία στις 17 Φεβρουαρίου και η συνθήκη υπογράφτηκε στις 21 Φεβρουαρίου 1568. Θεωρώ λοιπόν ότι οι διαπραγματεύσεις διήρκεσαν ακριβώς πέντε μήνες (όχι επτά, όπως λέει ο von Hammer). Πρβλ. γενικά Gustav Turba (επιμ.), Venetianische Depeschen vom Kaiserhofe (Dispacci di Germania), 3 τόμοι, Βιέννη, 1889-95, iii, αριθ. 177-78, 180, σελ. 393-94, 400 και εξής (με σημειώσεις), 416-17. Ο Βεράντιους (Verantius, Vrancic) ήταν από το Σίμπενικ (Σεμπένικο). Το 1570 έγινε αρχιεπίσκοπος τού Γκραν (Έστεργκομ) και πέθανε στις 16 Ιουνίου 1573. Για τη σταδιοδρομία του σημειώστε Michael B. Petrovich, «The Croatian Humanists and the Ottoman Peril», στο Balkan Studies, XX (1979), 263-65 και «The Croatian Humanists…», Journal of Croatian Studies, XX (1979), 28-30.

Στις 30 Μαρτίου 1568, όταν οι αυτοκρατορικοί απεσταλμένοι δεν είχαν ακόμη φτάσει στη Βιέννη με την επικύρωση από τον Σελήμ τής ειρήνης τής 21^ης Φεβρουαρίου, βρίσκουμε τον Μαξιμιλιανό να συνεχίζει να κάνει έκκληση στον Πίο Ε’ για βοήθεια εναντίον των Τούρκων [W. G. Schwarz, Der Briefwechsel des Kaisers Maximilian II. mit Papst Pius V., Πάντερμπορν, 1889, αριθ. LXXV, σελ. 99-101]. Είχαν υπάρξει φυσικά αρκετές προγενέστερες εκκλήσεις προς τον Πίο [πρβλ. στο ίδιο, αριθ. xv, xvii-xviii, xxvii], αλλά τέτοια αιτήματα για χρήματα και στρατεύματα συνεχίζονταν και μετά την επικύρωση τής ειρήνης, γιατί ο Μαξιμιλιανός δεν εμπιστευόταν τούς Τούρκους [βλέπε στο ίδιο, αριθ. LXXIX, ιδιαίτερα σελ. 106-7 και σημειώστε αριθ. LXXXIV και CXVI].

[←151]: Γράφοντας όμως στον Κάρολο Θ’ στις 26 Δεκεμβρίου 1567, ο κύριος ντε Φουρκεβώ όντως επισήμαινε αναφορά από τη Σικελία, ότι την άνοιξη τού 1568 οι Τούρκοι σίγουρα θα επιτίθεντο στην Απουλία [Douais, Dépêches, i, αριθ. 119, σελ. 311], πράγμα που φυσικά δεν συνέβη.

[←152]: Πρβλ. Charrière, Négociations, iii, 14-15, σημειώσεις.

[←153]: Douais, Dépêches de M. de Fourquevaux, i, αριθ. 130, σελ. 351.