Σημειώσεις κεφαλαίου 19

Σημειώσεις Κεφαλαίου 19

[←1]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1563, αριθ. 35 (και πρβλ. πιο πάνω, Κεφ. 18, περιοχή σημ. 160-161): «Huc accedit quod aestate proxima pro certo habetur venturam esse classem Turcarum maximam eamque una cum pyratis et praedonibus omnibus infestum hoc mare esse habituram».

[←2]

Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 163, σελ. 472:

«…Κανείς δεν αγνοεί … ποιες καταστροφές υποστήκαμε κατά τα προηγούμενα χρόνια, στη στεριά και τη θάλασσα, σπό τον Τούρκο, τον ισχυρότατο και διαρκή εχθρό τού χριστιανικού ονόματος. Πόσο τεράστιος κίνδυνος μάς απειλεί πάντοτε από τη δύναμή του και τις τόσο πολλές μας διαφωνίες».

(…Nullus enim ignorat… quas clades a potentissimo ac perpetuo Christiani nominis hoste Turca superioribus annis terra marique acceperimus. Quam ingens denique periculum nobis ab eius potentia ex tot dissidiis nostris semper immineat.)
[←3]

Στο ίδιο, ix, αριθ. 271, σελ. 778, γραμμές 28 και εξής.

[←4]

Ε. Charrière, Négociations de la France dans le levant, 4 τόμοι, Παρίσι, 1848-60, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1965, ΙΙ, 607, σημείωση. Για τον διορισμό τού Ζαν Ντολού στην Ισταμπούλ ως είδος υπεύθυνου για τις υποθέσεις (chargé d’affaires), σημειώστε επίσης Ρ. Grunebaum- Ballin, Joseph Naci, duc de Naxos, Παρίσι και Χάγη, 1968, σελ. 103 και εξής. Ο Ζαν ντε λα Βίνιε, ο Ντολού και ο διάδοχος τού Ντολού, ο Αντουάν Πετρεμόλ, είχαν όλοι προβλήματα με τον Ιωσήφ Νάσι, τον Εβραίο ευνοούμενο και βασικό σύμβουλο τού Σελήμ, τού γιου του Σουλεϊμάν. O Νάσι έγινε αργότερα δούκας τής Νάξου.

[←5]

Charrière, Négociations, II, 650-51. Σύμφωνα με τον Busbecq, Ep. IV. στο Opera omnia (1740, ανατυπ. 1968), σελ. 277-79, ο Σουλεϊμάν απαγόρευσε μόνο την παραγωγή κρασιού, όχι την καλλιέργεια σταφυλιών.

[←6]

Charrière, II, 652-53. Ο Σουλεϊμάν, όπως έχει ήδη σημειωθεί, επιδίωκε τότε την έκδοση τού επαναστατημένου του γιου Βαγιαζήτ, ο οποίος είχε διαφύγει στην Περσία [στο ίδιο, ii, 620-21, 649, 653-54, 657, 660, 666-67, 670-72, 677 και εξής, 691, 715 και αλλού].

[←7]

Πρβλ. Pastor, Hist. Popes, XVI, 191-97 και εξής και Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 423-27 και εξής.

[←8]

Charrière, II, 653 και εξής. Ο Μπουασταίγ είχε σταλεί σε αποστολή στην Ισταμπούλ το 1558 [στο ίδιο, ii, 452 και εξής].

[←9]

Charrière, ii, 657.

[←10]

Charrière, II, 659-60, με το ιταλικό κείμενο τής επιστολής τού Σουλεϊμάν τής 8ης Μαΐου 1561 σε σημείωση.

[←11]

Charrière, ii, 661.

[←12]

Charrière, II, 663-65. Ο γιος τού Μπαρμπαρόσσα αποκαταστάθηκε σε εύνοια [στο ίδιο, ii, 697].

[←13]

Charrière, II, 662. Ο Μπουασταίγ σημειώνει τον θάνατο τού Ρουστέμ πασά, τον οποίο τοποθετεί στις 8 Ιουλίου (1561), καθώς επίσης και την προαγωγή τού Αλή πασά σε μεγάλο βεζύρη.

[←14]

Charrière, II, 665-66. Αν και αυτή η επιστολή τού Πετρεμόλ προς Μπουασταίγ έχει ημερομηνία (κατά τον επιμελητή τουλάχιστον) 24 Ιουλίου 1561, ο Πετρεμόλ λέει ότι ο Τυνήσιος πρεσβευτής έκανε έκκληση στον σουλτάνο για βοήθεια «στις 29 αυτού τού μηνός» (le XXIX de ce mois).

[←15]

Charrière, ii, 667-69 και πρβλ. στο ίδιο σελ. 702 και εξής.

[←16]

Charrière, II, 672-73 (και σημείωση), επιστολές στις 10 Αυγούστου και 19 Σεπτεμβρίου 1561.

[←17]

Charrière, ii, 674-79.

[←18]

Charrière, Négociations, ii, 680, 682-83 και πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 16, περιοχή σημ. 170-177. Οι περισσότεροι από τούς Γάλλους αιχμαλώτους που κρατούνταν στο Αλγέρι δεν απελευθερώθηκαν παρά μόνο το 1567, αμέσως μετά την άνοδο τού Σελήμ στον οθωμανικό θρόνο.

[←19]

Charrière, II, 687-97. Για την αποτυχία τού Σαλβιάτι να εξασφαλίσει την απελευθέρωση τού Δον Αλβάρο ντε Σάντε, πρβλ. Busbecq, Opera omnia (1740, ανατυπ. 1968), σελ. 321. Οι Τούρκοι είχαν κάθε λόγο να είναι προσεκτικοί στη απελευθέρωση με λύτρα των πολεμοχαρών αιχμαλώτων που είχαν συλληφθεί στη Τζέρμπα [πρβλ. Charrière, ii, 761 και εξής].

[←20]

Charrière, II, 805-6. Η πρώτη επιστολή τού Πετρεμόλ προς Φερριέ έχει ημερομηνία 27 Μαΐου 1564 [στο ίδιο, ii, 750 και εξής]. Η σταδιοδρομία τού Φερριέ περίπου από το 1563 σκιαγραφείται στο Edouard Fremy, Un Ambassadeur libéral sous Charles II et Henri III, Παρίσι, 1880, που βασίζεται εν μέρει σε αδημοσίευτη αλληλογραφία τού Φερριέ.

[←21]

Charrière, ii, 750-53.

[←22]

Charrière, II, 754-55, επιστολές τού Πετρεμόλ προς Φερριέ, γραμμένες στη Ισταμπούλ στις 12 και 29 Ιουλίου 1564, συνδυασμένες ως ενιαίο κείμενο. Ο δραγουμάνος των Ενετών πέθανε από την πανούκλα τού Σεπτέμβριου [στο ίδιο, ii, 757].

[←23]

Charrière, II, 756-58, επιστολές τού Πετρεμόλ προς Φερριέ, γραμμένες στην Ισταμπούλ στις 12 Αυγούστου και 1 και 24 Σεπτεμβρίου 1564.

[←24]

Charrière, II, 756, 759-61. Όλη η Ευρώπη αναρωτιόταν τι θα ακολουθούσε την άνοδο τού Μαξιμιλιανού στον θρόνο. Πρβλ. τις εκφράσεις θλίψης τής Ενετικής Γερουσίας για τον θάνατο τού Φερδινάνδου [Sen. Secreta, Reg. 73, φύλλα 114-117 (131-134), έγγραφα με ημερομηνία 4-5 Αυγούστου 1564, που περιλαμβάνουν επιστολή προς τον ανηψιό τού Φερδινάνδου, τον Φίλιππο Β΄]. Ο ικανός γιος τού Ζαπόλυα, ο Ιωάννης Σίγκισμουντ, ήταν αντίπαλος τού Φερδινάνδου και προστατευόμενος τού Σουλεϊμάν. Οι Ενετοί διατηρούσαν εγκάρδια αλλά προσεκτική διπλωματική σχέση με τον Ιωάννη Σίγκισμουντ [στο ίδιο, Reg. 74, φύλλα 6-7 (27-28), έγγραφα με ημερομηνία 5 Απριλίου 1565 και φύλλο 27 (48), έγγραφα με ημερομηνία 11 Σεπτεμβρίου 1565, επίσης φύλλα 28 (49), 32 (53)].

Το 1563, από τις εξηνταδύο κομητείες (contadi) που αποτελούσαν την Ουγγαρία, δεκαεπτά βρίσκονταν στα χέρια των Τούρκων, δεκαέξι κατείχε ο Φερδινάνδος, είκοσι φαίνεται ότι κυμαίνονταν μεταξύ τής αναγνώρισης τού σουλτάνου και εκείνης τού αυτοκράτορα, ενώ έξι διοικούσε ο Ιωάννης Σίγκισμουντ τής Τρανσυλβανίας. Δεν υπήρχε κανένα φρούριο τόσο ισχυρό, ώστε να αντέξει σε αποφασιστική τουρκική επίθεση. Ο Ενετός παρατηρητής που μάς παρέχει αυτή την πληροφορία είχε κακή γνώμη για τούς Ούγγρους ως σκληρούς, άπληστους, αναξιόπιστους και αιρετικούς, «στην όψη και την ενδυμασία πολύ παρόμοιους με τούς Τούρκους» (nell’aspetto et vestimenti sono assai simili a Turchi) [από την αναφορά τού Τζιοβάννι Μιτσιέλ, πρώην πρεσβευτή στη Βιέννη, στο Simeon Ljubic (επιμ.), Commissiones et Relatione venetae, iii, στο Monumenta spectantia Historiam slavorum meridionalium, XI (Ζάγκρεμπ, 1880), αριθ. xxiiι, σελ. 157]. Πρέπει όμως να παρατηρηθεί ότι ούτε οι Ούγγροι είχαν ιδιαίτερα καλή γνώμη για τούς Ενετούς.

[←25]

Πρβλ. Charrière, II, 711 και εξής, έγγραφα με ημερομηνία από τέλη Νοεμβρίου 1562 και πρβλ. στο ίδιο, ΙΙ, 760, έγγραφο με ημερομηνία 14 Οκτωβρίου 1564, και αλλού. Για την παρατεταμένη εξέγερση των Κορσικανών εναντίον τής Γένουας, που άρχισε τον Ιούνιο τού 1564, βλέπε Fernand Braudel, La Méditerranée et le Monde Méditerranéen à l’Epoque de Philippe II, 2η εκδ., 2 τόμοι, Παρίσι, 1966, ii, 308-11.

[←26]

Charrière, II, 724-26. Πρβλ. Ρ. Grunebaum-Ballin, Joseph Naci, duc de Naxos (1968), σελ. 106-7 και Philip P. Argenti, The Occupation of Chios by the Genoese and their Administration of the Island (1346-1566), 3 τόμοι, Cambridge University Press, 1958, i, 362-63.

[←27]

Για τη σταδιοδρομία τού Φρανσουά ντε Λωρραίν (1534-1563), τού μεγάλου ηγούμενου τής Γαλλίας, ο οποίος πέθανε πριν φτάσει στην ηλικία των τριάντα, πρβλ. Jurien de la Gravière, Les Chevaliers de Malte et la marine de Philippe II, 2 τόμοι, Παρίσι, 1887, i, 25-55. Η εργασία αυτή ασχολείται κυρίως με την τουρκική πολιορκία τής Μάλτας.

[←28]

Charrière, ΙΙ, 761-68, επιστολή τού Πετρεμόλ προς τον Κάρολο Θ’, γραμμένη στην Ισταμπούλ στις 25 Νοεμβρίου 1564. Υπάρχουν άφθονες αναφορές στις πηγές για τις mahonne, maona, κλπ., που είναι oι τουρκικές μεγάλες γαλέρες (γαλεάσες). Πρβλ. επίσης Bart. Sereno, Commentari della Guerra di Cipro, Mόντε Κασσίνο, 1845, σελ. 285: «…μαόνες, όχι πολύ διαφορετικές από τις δικές μας γαλεάσες» (… maone, non molto dalle nostre galeazz e differenti).

O J. F. Guilmartin, Gunpowder and Galleys, Καίμπριτζ, 1974, σελ. 87, 98, 232-34 φαίνεται να πιστεύει ότι η μαόνα και η γαλεάσα είναι δύο διαφορετικά σκάφη. Για τον Φρανσουά ντε Γκυζ τής Λωρραίνης, σημειώστε τον Abbé R. A. de Vertot, Histoire des Chevaliers Hospitallers de S. Jean de Jerusalem, 4 τόμοι, Παρίσι, 1726, iii, 377-78 και Susan A. Skilliter, «Catherine de’ Medici’s Turkish Ladies-in-Waiting: A Dilemma in Franco-Ottoman Diplomatic Relations». Turcica, vii (1975), 191-93.

[←29]

M. L. Cimber (ψευδώνυμο τού Louis Lafaist) και F. Danjou, Archives curieuses de l’histoire de France depuis Louis XI jusqu’à Louis XVIII, 1η σειρά, τομ. IX (Παρίσι, 1836), σελ. 115-16, στο οποίο κείμενο «η τελευταία μέρα τού Μαρτίου τού 1557» (le dernier jour de mars 1557) είναι Μαρτίου 1558, γιατί το γαλλικό έτος άρχιζε με το Πάσχα (10 Απριλίου το 1558) μέχρι το 1563 και από τότε άρχιζε την 1η Ιανουαρίου.

[←30]

Charrière, ii, 459-50, σημείωση.

[←31]

Οι επιστολές τού Πετρεμόλ στις 22 Απριλίου 1564 (προς Αικατερίνη των Μεδίκων), στις 27 Mαΐου (προς Αρνώ ντυ Φερριέ) και στις 12 Ιουλίου (προς Κάρολο Θ’) παρέχονται στον Charrière, II, 764-66, στις σημειώσεις και βλέπε S. A. Skilliter, «Catherine de’ Medici’s Turkish Ladies-in-Waiting…», Turcica, vii (1975), 194 και εξής. Για τη μεταγενέστερη ιστορία για τις «σουλτάνες» Μιρμά και Έσμα πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, IV (Πέστη, 1829, ανατυπ. Γκρατς, 1963), 101 και εξής, μεταφρ. J.-J. Hellert, Hist. de l’empire ottoman, vii (Παρίσι, 1837), 127 και εξής.

[←32]

Για την αποστολή τού Χατζή Μουράτ στον νότο τής Γαλλίας το 1565, βλέπε ιδιαίτερα Grunebaum-Ballin, Joseph Naci (1968), σελ. 111-16 και για το γαλλικό χρέος προς τον Νάσι στο ίδιο, σελ. 107. Το χρέος δεν εξοφλήθηκε. Στις 30 Αυγούστου 1569 ο Κλωντ ντυ Μπουργκ, ο Γάλλος εκπρόσωπος στην Ισταμπούλ, έγραφε στον Κάρολο Θ’:

«Και όσον αφορά τον Μικέζ [δηλαδή τον Ιωσήφ Νάσι] με δυσαρεστεί η συγκατάθεση που δόθηκε από τον εν λόγω κύριο ντε Γκρανσάμπ [τον Γκραντρί ντε Γκρανσάμπ, επίσης Γάλλο εκπρόσωπο], καθώς και το νομικό έγγραφο και η πράξη που εκδόθηκε στο όνομά σας ενώπιον τού καδή και τού τακτικού δικαστή τής Κωνσταντινούπολης, με την οποία γίνατε οφειλέτης προς τον εν λόγω Μικέζ για το ποσό των εκατόν πενήντα χιλιάδων σκούδων…» [Charrière, Négociations, iii (1853, ανατυπ. 1965), 70 και πρβλ. στο ίδιο, iii, 60-61, 931 και II, 403-4, 707-8, 773-74, σημειώσεις].

(Et au regard de Micques, il me déplaist dudit consentement presté par ledict sieur de Grandchamps et de l’instrument et acte par luy passé soubs vostre nom, devant le cady et juge ordinaire de Constantinople, par lequel vous estes constitué débiteur au dit Miques de la somme de cent cinquante mil escuz…)

Για τις γαλλο-ισπανικές διαπραγματεύσεις στη Μπαγιόν και την αμηχανία των Γάλλων, που προκλήθηκε από την εμφάνιση τού Τούρκου απεσταλμένου, πρβλ. Braudel, La Méditerranée, ii, 327-29. Οι Ισπανοί πίστευαν ότι ο Χατζή Μουράτ είχε πάει στην Μπαγιόν για να ζητήσει από τον Κάρολο Θ’ λιμάνια στα οποία θα διαχείμαζαν οι τουρκικές γαλέρες, καθώς και πολεμοφόδια και τρόφιμα [Coleccion de Documentos inéditos para la Historia de España, XXIX (Μαδρίτη, 1856, ανατυπ. Βισμπάντεν, 1967), 231, επιστολή τού γραμματέα τού Φιλίππου Β΄ Γκονζάλο Πέρεζ προς τον Δον Γκαρσία ντε Τολέδο, γραμμένη στη Μαδρίτη στις 19 Ιουνίου 1565]. Τελετουργικές είσοδοι έγιναν σε περισσότερες από εκατό πόλεις στο ταξίδι τής βασιλικής ακολουθίας προς και από Μπαγιόν, συνοδευόμενες από γιορτές και πανηγυρισμούς, για το οποίο βλέπε τον ωραίο τόμο των Victor E. Graham και W. McAllister Johnson, The Royal Tour of France by Charles IX and Catherine de Medici, 1564-6, Tορόντo, 1979. Ο Τούρκος απεσταλμένος αναφέρεται στο ίδιο, σελ. 286.

[←33]

Για τον Αλή πασά Σέμιτς, «τον Χοντρό», αγά των γενίτσαρων, μπεηλερμπέη τής Ρωμυλίας και μεγάλο βεζύρη (1561-1565), πρβλ. R. Mantran, στην Encyclopaedia of Islam, I (1960), 398a.

[←34]

Charrière, II, 793-95, επιστολές τού Πετρεμόλ προς Αρνώ ντυ Φερριέ, γραμμένες στην Ισταμπούλ στις 29 Ιουνίου, 15 Ιουλίου και 23 Ιουλίου.

[←35]

Charrière, ii, 803-4, σημείωση. Η επιστολή τού Πετρεμόλ πρέπει προφανώς να έχει ημερομηνία στα τέλη Σεπτεμβρίου 1565.

[←36]

Charrière, iii, 71-72.

[←37]

Charrière, iii, 267, σημείωση.

[←38]

Charrière, ii, 443-45, σημείωση.

[←39]

Baron Ignaz de Testa, «Instructions données au secrétaire Berthier, pour porter en cour, par M. de Germigny, en date du 5 septembre 1580», άρθρο XXV, στο Recueil des traités de la Porte ottomane avec les puissance étrangères, I: France (Παρίσι, 1864), σελ. 132. Πρβλ. Charrière, II, 031, σημείωση και Skilliter, «Catherine de’ Medici’s Turkish Ladies-in-Waiting…», Turcica, vii, ιδιαίτερα σελ. 201-3, χωρίς το οποίο θα είχα χάσει περισσότερες από μια σημαντικές αναφορές στην «υπόθεση των κοριτσιών από την Τουρκία» (affaire des filles turques). Ο Ζακ ντε Ζερμινύ είχε φτάσει στην Ισταμπούλ στις 10 Σεπτεμβρίου 1579 [Charrière, iii, 814].

Η απάντηση τού Ερρίκου Γ’ στις συμβουλές τού Μπερτιέ έχει ημερομηνία 6 Ιανουαρίου 1581 στον Testa, I, 133-37: Ο άρχοντας ντε Ζερμινύ έπαιρνε εντολή να ενημερώσει τον σουλτάνο ότι

«η ειρήνη αυτού τού βασίλειου έχει συναφθεί και υπογραφεί με τον [Ερρίκο] βασιλιά τής Ναβάρρας και μερικούς από τούς εκπρόσωπους τής νέας θρησκείας» [με τη συνθήκη τού Fleix στις 26 Νοεμβρίου 1580, που τερμάτιζε τον λεγόμενο έβδομο θρησκευτικό πόλεμο].

(la paix de ce royaume a été conclue et arrêtée avec [Henry] le roi de Navarre et aucuns des députés de la nouvelle religion)

Ο Ερρίκος ανυπομονούσε για την ανανέωση από τον σουλτάνο «των παλαιών διομολογήσεων που έγιναν από αυτόν τον εστεμμένο και τούς προκατόχους του» (les anciennes capitulations faites entre cette couronne et ses prédécesseurs). Όμως, ακριβώς τώρα, ήταν πολύ πιεσμένος για χρήματα, για να μπορέσει να στείλει ένα ρολόι που είχε ζητήσει ο ντε Ζερμινύ για τον σουλτάνο και τα δώρα σε ύφασμα από το Παρίσι για τις σουλτάνες και τούς πασάδες. Όμως θα προσπαθούσε να τα στείλει αργότερα.

Ο Φίλιππος Β΄ είχε προσθέσει το βασίλειο τής Πορτογαλίας στα ισπανικά του εδάφη, πράγμα το οποίο (όπως έπρεπε να πει ο ντε Ζερμινύ στον σουλτάνο και στους πασάδες) είχε καταστεί δυνατό από την εκεχειρία, την οποία η Πύλη είχε προσφέρει στον Φίλιππο. Ο Ερρίκος ήταν πρόθυμος να δώσει ο ντε Ζερμινύ 100 χρυσά νομίσματα (écus) στον ραββίνο Ισαάκ και στον δραγουμάνο Αλή, υπό την προϋπόθεση ότι αυτά δεν θα αύξαναν τις δαπάνες οι οποίες είχαν εγκριθεί για τον εκπρόσωπο, αλλά δεν υπάρχει καμία αναφορά για σύνταξη στην Ουμά. Η τουρκο-ισπανική εκεχειρία τού 1580-1581 ανανεώθηκε αργότερα για τρία χρόνια [Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iv, 113, 159, μεταφρ. Hellert, vii, 140, 194-95]. Βλέπε πιο κάτω, Κεφάλαιο 24, σημείωση 194.

[←40]

Ο Skilliter στο Turcica, vii, 188-91 έχει δημοσιεύσει και μεταφράσει το τουρκικό κείμενο τής επιστολής τού Μουράτ Γ’ τής 16ης Ιουνίου 1581.

[←41]

Charrière, II, 64-65, σημείωση. Μια επιστολή τού Μουράτ προς τον Ερρίκο Η’ με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1581 δεν αναφέρει την Ουμά [Testa, Requeil des traites de la Porte ottomane, i, 137-40]. Αν και οι γαλλο-τουρκικές διομολογήσεις είχαν επικυρωθεί, ο ντε Ζερμινύ είχε τις δυσκολίες του στην Ισταμπούλ [Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iv, 112-13, μεταφρ. Hellert, vii, 139-40].

[←42]

Charrière, I, 290:

«…και σε περίπτωση που οποιοσδήποτε από αυτούς τούς σκλάβους [δηλαδή τούς αιχμαλώτους] έχει αλλάξει την πίστη και τη θρησκεία του, ότι το άτομο εξακολουθεί να είναι ελεύθερο…» [άρθρο 10 και πρβλ. Testa, I, 18].

(…et si aucun desdits esclaves avoit changé de foy et de religion, que ce néanltmoins la personne soit libre…)

Η ημερομηνία τής συνθήκης είναι Φεβρουάριος τού 1536, όχι τού 1535, για το οποίο σημειώστε πιο πάνω, Τόμο iii, Κεφάλαιο 11, περιοχή σημ. 18-20. Σύμφωνα με τ η συνθήκη ή διομολογήσεις τού 1569,

«…αν ο εν λόγω σκλάβος έγινε Τούρκος, είναι ελεύθερος να τον αφήσουν να φύγει, ενώ αν είναι ακόμη στη χριστιανική πίστη, ενσωματώνεται στους Γάλλους» [Testa, i, 95, άρθρο 13].

(…si ledit esclave s’ est fait Turc, qu’ il soit libre, le laissant aller’ et s’ il est encore sous la foi chrétienne, qu’ il soit consigné aux Français)
[←43]

Πρβλ. την επιστολή στις 15 Ιουλίου 1581 τού Μουράτ Γ’ προς τον Ερρίκο Γ’ στο Testa, I, 139.

[←44]

Charrière, Négociations, ii, 768.

[←45]

Sen. Secreta, Reg. 73, φύλλα 100-101 (117-118).

[←46]

Charrière, II, 772-73. Για τούς αζάπηδες (asapis) πρβλ. Τόμο II τής παρούσας εργασίας, Κεφ. 17, σημείωση 86. Οι Ισπανοί είχαν καταλάβει το Πενιόν ντε Βέλεζ το 1508, αλλά το είχαν χάσει. Είχε ανακαταληφθεί από τον Δον Γκαρσία ντε Τολέδο στις 6 Σεπτεμβρίου 1564. Υπάρχει ανακριβής περιγραφή αυτού τού γεγονότος, το οποίο είχε ενοχλήσει τούς Τούρκους, στον Abbé de Vertot, Histoire des Chevaliers Hospitallers, ii (1726), 410-21, τον οποίο ακολουθεί ο Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 424-25, αλλά βλέπε Cesáreo Fernández Duro, Armada Española, ii (Μαδρίτη, 1896), 66-71 και ιδιαίτερα Braudel, La Méditerranée, ii (1966), 306-8.

[←47]

Charrière, II, 774-75. Οι Ισπανοί ανησυχούσαν πάρα πολύ και θεωρούσαν μια επίθεση κατά τής Μάλτας ως επικίνδυνη πιθανότητα, για το οποίο σημειώστε γενικά τις επιστολές τού Φιλίππου Β΄, τού Δον Γκαρσία ντε Τολέδο και άλλων από τα Αρχεία των Simancas στην «Correspondencia de Felipe II, con don García de Toledo y otros, de los años 1565 y 1566, sobre los preparatives terrestres y maritime para defender la Goleta, Malta y Otros puntos contra la armada del Turco», Colecciòn de Documentos inéditos para la Historia de España, XXIX (Μαδρίτη, 1856, ανατυπ. Βισμπάντεν, 1967), 5-45 και εξής, ιδιαίτερα σελ. 7, 25-26, 31-32, 38. Μια «ειδοποίηση από την Κωνσταντινούπολη» (aviso de Constantinopla) στις 7 Δεκεμβρίου 1564 [στο ίδιο, σελ. 7] είναι σχεδόν ύποπτα προφητική στην ακρίβεια τής πρόβλεψής της, αφού είχε υπάρξει συνάντηση στο αυτοκρατορικό συμβούλιο (ντιβάνι) στις 5 Δεκεμβρίου (1564)

«…και έγινε συζήτηση σχετικά με την επιχείρηση τής Μάλτας και ορίστηκε να πάρουν πρώτα το Οχυρό Σαν Έλμο για να αποκτήσουν το το λιμάνι [δηλαδή το Μαρσαμουσκέττο] και να βάλουν εκεί το μεγαλύτερο μέρος των πλοίων για να διαχειμάσουν και στη συνέχεια να κερδίσουν με πολιορκία το φρούριο Σαντ’ Άντζελο…».

(…y se descurrió sobre la empresa de Malta, y su designo es de tomar primero Castel de San Ermo para enseñorearse del puerto, y meter en él la mayor parte de los bajeles para invernar y ganar después por asedio Castel San Angel…)
[←48]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 73, φύλλο 134 (151), «προς τον πρεσβευτή μας στον Καθολικό βασιλιά» (all’ambassator ο ppresso il Re Catholico), έγγραφο με ημερομηνία 10 Ιανουαρίου 1565 (ενετική χρονολόγηση 1564). Ο δόγης και η Γερουσία έστειλαν επίσης στον Τιέπολο «περίληψη» των νέων από την Ισταμπούλ, τής οποίας το κείμενο δεν παρέχεται. Η πρόταση στη Γερουσία να σταλεί η επιστολή στον Τιέπολο ψηφίστηκε με μεγάλη πλειοψηφία [υπέρ (de parte) 167, κατά (de non) 0, λευκά (non sinceri 4)]. Τριανταοκτώ μέλη τής Γερουσίας

«θέλουν να στέλνεται και να κοινοποιείται μόνο η περίληψη, χωρίς να γράφονται οι παραπάνω επιστολές στον πρεσβευτή»,

(vuoleno che sia mandato et communicato il summario solamente senza scriver le lettere all’ambassator soprascritte)

αλλά η πρότασή τους δεν υπερψηφίστηκε. Ειδοποιήσεις για τις τουρκικές ναυτικές προετοιμασίες στάλθηκαν στις αποικιακές κυβερνήσεις Κρήτης και Κύπρου, αλλά δεν πάρθηκαν αξιόλογα αμυντικά μέτρα.

[←49]

Sen. Secreta, Reg. 73, φύλλα 134-136 (151-153).

[←50]

Sen. Secreta, Reg. 73, φύλλο 137 (154), έγγραφο με ημερομηνία 10 Φεβρουαρίου 1565, «…ότι το θέμα αυτό πρέπει να αναβληθεί μέχρι το επόμενο συμβούλιο» (…che la presente materia sia differita fino al primo conseglio).

Σύμφωνα με τον Francesco Balbi di Cotreggio, La Verdadera Relación de todo lo que el anno de MDLXV. ha succedido en la isla de Malta, Βαρκελώνη, 1568, φύλλο 18, (για τού οποίου την εργασία βλέπε πιο κάτω, σημείωση 89), ο Σουλεϊμάν είχε εξοργιστεί από την προσπάθεια των Ιωαννιτών να καταλάβουν το «νησί» τής Μονεμβασίας (Malvaxia).

[←51]

Για τούς κουρσάρους στη δυτική Μεσόγειο κατά τη διάρκεια των «τεσσάρων ετών ειρήνης» (1561-1564) πρβλ. Braudel, La Méditerranée, ii, 301-8.

[←52]

Sen. Secreta, Reg. 73, φύλλα 138-139 (155-156), έγγραφο με ημερομηνία 24 Φεβρουαρίου 1565 (ενετική χρονολόγηση 1564):

«…Και από εκείνους από τούς προαναφερθέντες Ούσκοκ που μπορεί να έχετε στα χέρια, θα σκοτώνετε τούς αρχηγούς, ενώ σε άλλους που θα σάς φανεί και σε όσους δεν είναι αρχηγοί και που θα σάς φανεί ότι δεν πρέπει να πεθάνουν, δεν θα δίνετε μικρότερη ποινή από δώδεκα χρόνια στις γαλέρες».

(…Et di quei de predetti Uscochi che potrai haver nelle mani farai morir li capi, et altri che ti parerà et a quei che non saranno capi, et che ti paresse di non far morir, non darai minor pena che della galea per XII anni.)

Δύο μέρες αργότερα, στις 26 Φεβρουαρίου, ο δόγης και η Γερουσία πληροφορούσαν τον Σουριάν ότι αναφορές που είχαν μόλις παραληφθεί, καθιστούσαν σαφές ότι οι δραστηριότητες των Ούσκοκ είχαν υπάρξει πιο ανησυχητικές από όσο είχε θεωρηθεί όταν είχε εκδοθεί το έγγραφο τής αποστολής τού Σουριάν, γιατί είχαν τώρα επιτεθεί σε Τούρκους υπηκόους σε ενετικό έδαφος [στο ίδιο, φύλλο 130 (156)], πράγμα που ήταν διπλά ενοχλητικό [πρβλ. φύλλα 140 και εξής (157 και εξής) και Reg. 74, φύλλα 16-17 (37-38), 18-20 (39-40), 27-28 (48-49)].

[←53]

Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλο 15 (16), «προς τον πρεσβευτή μας στον αυτοκράτορα» (all’ambassator appresso l’ imperatore), έγγραφο με ημερομηνία 15 Δεκεμβρίου 1565:

«Πραγματικά είναι σπουδαίο γεγονός ότι παρά τις υποσχέσεις και εντολές τής αυτοκρατορικής Μεγαλειότητας, δεν σταματούν οι Ούσκοκ να συνεχίζουν από στεριά και θάλασσα να διαπράττουν εναντίον των υπηκόων μας και εναντίον Τούρκων υπηκόων κάθε είδος βίας, αρπαγής και επιδρομής, σύμφωνα με εκείνα που σάς έχουμε γράψει πολλές φορές…».

(Veramente che è cosa grande che non ostante le promesse et ordeni della cesarea Maestà, non cessino li Uscochi de continuar per mar et per terra far et contra nostri sudditi et contra sudditi Turcheschi ogni sorte de violentie, prede, et incursioni, secondo che più volte vi habbiamo scritto…)

Οι Ούσκοκ είχαν μετατραπεί σε πηγή ανησυχίας σχεδόν τόσο μεγάλη όσο οι Τούρκοι [στο ίδιο, φύλλα 51 και εξής (72 και εξής), 92 (113) και Reg. 75, φύλλα 1 (23), 7 (29), 9-10 (31-32), 13-14 (35-36), 21-22 (43-44), 25 (47) και Reg. 76, φύλλα 10 και εξής (31 και εξής), 35 (56) και passim]. Οι αναφορές στις λεηλασίες των Ούσκοκ είναι σχεδόν αναρίθμητες.

[←54]

Charrière, II, 756, 759, επιστολές τού Πετρεμόλ προς τον ντυ Φερριέ, γραμμένες στην Ισταμπούλ τον Ιούλιο και τον Οκτώβριο τού 1564. Ο Μαξιμιλιανός, ο γιος και διάδοχος τού Φερδινάνδου, είχε ζητήσει από την Πύλη άδεια ασφαλούς διέλευσης

«για το δώρο που αποκαλούν αφιέρωμα, που λένε ότι είναι στο Κομάρνο, νησί γειτονικό προς τη Βιέννη, για να μην εκτεθεί έτσι ελαφρώς σε κίνδυνο από εξεγέρσεις και ανταρσίες των στρατιωτών τής Βούδας, οι οποίοι δεν έχουν ακόμη ηρεμήσει…» [επιστολή στις 12-29 Ιουλίου, στο ίδιο, σελ. 756].

(pour le présent qu’ ils appellent tribut, qu’ ilz disent estre à Comaran, isle voisine de Vienne, pour ne l’exposer ainsi légèrement au danger des révoltes et mutineries des soldats de Bude, lesquels ne sont encores bien appaisez…)
[←55]

Charrière, II, 773, επιστολή στις 28 Δεκεμβρίου 1564 προς τον ντυ Φερριέ. Υπάρχει εξαιρετική περιγραφή τής σταδιοδρομίας τού Τσέρνοβιτς από τον Josef Zontar, «Michael Cernovic, Geheimagent Ferdinand I. und Maximilian II, und seinen Berichterstattung», στο Mitteilungen des Österreichischen Staatsarchivs, XXIV (1971), 169-222, ενώ για τις διαπραγματεύσεις στα τέλη 1564-αρχές 1565 βλέπε στο ίδιο, ιδιαίτερα σελ. 214 και εξής, όπου η άφιξη τού Τσέρνοβιτς στον Βόσπορο έχει ημερομηνία 22 Δεκεμβρίου (1564), και σημειώστε ιδιαίτερα M. Lesure, στο Turcica, XV (1983), 127-54.

[←56]

Sen. Secreta, Reg. 73, φύλλο 137 (154), «προς τον πρεσβευτή μας στον αυτοκράτορα» (all’ambassator appresso l’ imperatore), έγγραφο με ημερομηνία 17 Φεβρουαρίου 1565 (ενετική χρονολόγηση 1564), υπέρ (de parte) 185, κατά (de non) 7, λευκά (non sinceri) 1. Στις 9 Φεβρουαρίου 1565 ο Δον Γκαρσία ντε Τολέδο έγραψε στον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό Β΄ από τη Μεσσίνα, ζητώντας του να διατάξει τον αυτοκρατορικό πρεσβευτή στην Ισταμπούλ να στέλνει αναφορές για την πρόοδο των τουρκικών ναυτικών προετοιμασιών απευθείας στη Σικελία «για την ασφάλεια τού βασιλείου του [δηλαδή τού βασιλιά κυρίου μου] και την ησυχία μεγάλου μέρους τής Χριστιανοσύνης» (para la seguridad de sus reinos [i.e., del Rey mi señor] y quietad de buena parte de la cristiandad) [Documentos ineditos, XXIX (1856, ανατυπ. 1967), 44-45]. Στην απάντησή του στην επιστολή τού Δον Γκαρσία, ο Μαξιμιλιανός συμφωνούσε να το κρατά ενήμερο (μέσω Νάπολης), στον βαθμό που μπορούσε αυτό να γίνει, χωρίς να θέτει σε κίνδυνο τη ζωή τού πρεσβευτή του στην Πύλη [στο ίδιο, XXIX, 72-73, έγγραφο με ημερομηνία 13 Μαρτίου 1565].

[←57]

Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλο 5 (26), «με επιστολές τού βαΐλου στην Κωνσταντινούπολη μέχρι τις 3 Μαρτίου 1565» (in lettere del baylo in Constantinopoli fino 3 Marzo, 1565), έγγραφο που έχει μπει στο αρχείο κάτω από την ημερομηνία 24 Μαρτίου 1565. Για τη μετάφραση τού maone ως «μεγάλες γαλεάσες» πρβλ. Charrière, ii, 768, επιστολή τού Πετρεμόλ στις 25 Νοεμβρίου 1564 προς τον Κάρολο Θ’: «…μεγάλες γαλεάσες, τις οποίες ονομάζουν μαόνες» (…grandes galéaces, ou mahonnes qu’ ilz appellent).

Ο Τσέρνοβιτς, ο Ιωάννης Σίγκισμουντ τής Τρανσυλβανίας, ο πόλεμος στην Ουγγαρία και αναφορές σχετικές με τούς Τούρκους γεμίζουν την αυτοκρατορική-παπική διπλωματική αλληλογραφία το 1565-1566 [S. Steinherz, Nuntiaturberichte aus Deutschland (1560-1572), IΙΙ (Βιέννη, 1914), αριθ. 73, 82, 87, 90, 91, 96, 99, 103, 106-7, 110, 113, 116, 121-23, 125, Ι. Ρ. Dengel, στο ίδιο, ΙΙ-5 (Βιέννη και Λειψία, 1926), αριθ. 5, 14, 17, 18 (στη σελ. 63), 20-21, 24, 27, 33-34, 36-37, 39, 41-44, 49, κλπ. και Dengel, στο ίδιο, ΙΙ-6 (Βιέννη, 1939), αριθ. 1-4, 6-8, 10, 12-16, τόμος ο οποίος περιλαμβάνει κυρίως μόνο περιλήψεις (με συνοπτικά αποσπάσματα) των κειμένων]. Όσο για τον Τσέρνοβιτς, ο οποίος είχε σχεδόν εγκαταλειφθεί στην απώλεια, προς έκπληξη όλων επέστρεψε στην αυτοκρατορική αυλή στις 24 Αυγούστου (1565), με τουρκική επιστολή για τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό, ο οποίος θα είχε ειρήνη αν ικανοποιούσε τις απαιτήσεις τού σουλτάνου ή πόλεμο αν δεν τις ικανοποιούσε [στο ίδιο, ΙΙ-4, σελ. 455-56].

[←58]

Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλο 5 (26).

[←59]

Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλο 5 (26), όπου η ψηφοφορία ήταν υπέρ (de parte) 38, κατά (de non) 5, λευκά (non sinceri) 13, χωρίς σταυρό μπροστά από τις ψήφους υπέρ (de parte), που θα υποδείκνυαν την θέση τής απόφασης σε εφαρμογή. Για τα δύο χρόνια τού Μπράγκαντιν στην Ισταμπούλ και για τις κρυπτογραφημένες επιστολές του προς τη Σινιορία βλέπε Christiane Villain-Gandossi, «Les Dépêches chiffrées de Vettore Bragadin, baile de Constantinople (12 juillet 1564-15 juin 1566)», Turcica, IX/2-X (1978), 52-106.

[←60]

Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλο 5 (26), όπου η ψηφοφορία τώρα ήταν υπέρ (de parte) 152, δηλαδή ο δόγης θα έγραφε στον αυτοκράτορα για την κράτηση τού Τσέρνοβιτς.

[←61]

Charrière, ii, 778-79, 780-81.

[←62]

Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, ΙΙI, 429-53, μεταφρ. Hellert, vi, 204-37. Ο Πίος Ε’ Γκιζλιέρι λυπήθηκε βαθύτατα για την τουρκική κατάληψη τού Σίγκετ [Cod. Urb. lat. 1040, φύλλο 300, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση]:

«…Ο πάπας αισθάνθηκε τόση λύπη για την απώλεια τού Σίγκετ, που αμέσως μόλις έμαθε το νέο αποσύρθηκε στο Αρατσέλλι και ολόκληρη εκείνη τη μέρα δεν έκανε τίποτε άλλο από το να θρηνεί για την κακή τύχη των Χριστιανών, την οποία, αν μπορούσε να διορθώσει με το αίμα του, θα το έκανε πρόθυμα…».

(…Il Papa ha sentito tanto dispiacere della perdita di Seghetto che subito havuto la nova si ritirò in Aracelli, et per tutto quel giorno non attese ad altro che a deplorar la mala fortuna de’ Christiani, alla quale se potesse col sangue suo remediar, lo faria volentieri…)

Πρβλ. Giacomo Bosio, Dell’ Istoria della Sacra Religione et Ill.ma Militia di San Giovanni Gerosolimitano (βλέπε πιο κάτω, σημείωση 89), iii (1602), βιβλίο XXXVΙΙ, σελ. 784-85 και για την τελευταία εκστρατεία τού Σουλεϊμάν και τις άμεσες συνέπειές της βλέπε τις επιστολές τού Λεονάρντο Κονταρίνι, Ενετού πρεσβευτή στον Φερδινάνδο, και τού Τζιρολάμο Αλμπίνι, γραμματέα τού Κονταρίνι, στο Gustav Turba (επιμ.), Venetianische Depeschen vom Kaiserhofe (dispacci di Germania), 3 τόμοι, Βιέννη, 1889-95, iii, αριθ. 159-74, σελ. 320-78, έγγραφα με ημερομηνία από 1 Ιουνίου μέχρι 28 Νοεμβρίου 1566.

Ένα φιρμάνι, απευθυνόμενο στον Ιωάννη Σίγκισμουντ, με ημερομηνία «το τελευταίο δεκαήμερο τού μήνα Σαφάρ… τού έτους 974», που φέρει την υπογραφή (tughra) τού Σουλεϊμάν και συντάχθηκε στο στρατόπεδο μπροστά από το Σίγκετ, ανακοινώνει την κατάληψη τού φρουρίου, αλλά εκδόθηκε σαφώς μετά τον θάνατο τού Σουλεϊμάν [Otto Spies, «Ein Ferman Sultan Sülejmans des Prächtigen an König Johann Sigismund von Siebenburgen» (Transylvania), στο Jean Deny Armagani (Melanges Jean Deny), Άγκυρα, 1958, σελ. 221-29].

[←63]

Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34, φύλλο 258 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, «8 μέρες πριν από τις καλένδες Μαρτίου» (VII Kal. Martii).

[←64]

Στο ίδιο, φύλλο 26, «στις ίδες Απριλίου» (Idibus Aprilis).

[←65]

R. Brown και G. C. Bentinck (επιμ.), Cal. State Papers…, Venice, vii (1890), αριθ. 148, σελ. 186.

[←66]

Στο ίδιο, VII, αριθ. 265, σελ. 317 και βλέπε στο ίδιο Josef Šusta, Die römische Kurie und das Konzil von Trient unter Pius IV., 4 τόμοι, Βιέννη, 1904-14, i, 85, 92, 205, 284 και αριθ. XXXI, XXXV, σελ. 258-59, 275-76 για τις γαλέρες που έπρεπε να διατηρούνται «εναντίον των απίστων».

[←67]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1562, αριθ. 186, «εκδόθηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, το έτος ενσάρκωσης τού Κυρίου 1561 [το έτος ενσάρκωσης αρχίζει στις 25 Μαρτίου, επομένως 1562], έξι μέρες μετά τις νόνες Μαρτίου, κατά το τρίτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Romae apud S. Petrum anno Incarnationis Dominicae MDLXprimo, VΙ nonas Martii, pont. nostri anno III). Πρβλ. Th. E. Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils von Trient, Βιέννη, 1872, ανατυπ. Άαλεν, 1968, σελ. 281, όπου η βούλλα είναι χρονολογημένη λάθος στις 4 Mαρτίου, Šusta, II, 401,423 και Pastor, Gesch. d.P äpste, vii (ανατυπ. 1957), 546-47, ο οποίος επίσης χρονολογεί λάθος τη βούλλα στις 4 Μαρτίου. Για τις παπικές παραχωρήσεις τού σταυροφορικού φόρου (cruzada) και την επιδότηση (subsidio) τού ισπανικού στέμματος, βλέπε Modesto Ulloa, La hacienda real de Castilla en el reinado de Felipe II, 2η εκδ., Μαδρίτη, 1977, σελ. 571-621, ιδιαίτερα σελ. 583 και εξής, 603 και εξής

[←68]

D. Pompeo Serrano, Correspondencia diplomática entre España y la Santa Sede durante el pontificado de S. Pío V, 4 τόμοι, Μαδρίτη (αλλά τυπωμένο στη Ρώμη), 1914, i, 447 και εξής, 453.

[←69]

Soranzo, «Relatione di Roma (1565)», στο Eugenio Alberi (επιμ.), Relazioni degli Ambasciatori veneti al Senato, σειρά II, τομ. IV (1857), σελ. 145-46.

[←70]

Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλα 1-2 (22–23), «προς τον επόπτη τού στόλου μας [Φίλιππο] Μπράγκαντιν» (provisori nostra classis [Filippo] Bragadeno), έγγραφο με ημερομηνία 14 Μαρτίου 1565, υπέρ (de parte) 185, κατά (de non) 3, λευκά (non sinceri) 5. Για τον Φίλιππο Μπράγκαντιν σημειώστε επίσης Sen. Mar, Reg. 39, φύλλα 43 (88), 56 (101), έγγραφα με ημερομηνία 13 Αυγούστου και 16 Σεπτεμβρίου 1569. Την άνοιξη τού 1565 όλοι οι αξιωματούχοι στην Αδριατική και στις κτήσεις τής Δημοκρατίας στην Ανατολική Μεσόγειο ειδοποιήθηκαν να προσφερθούν να αποφεύγουν κάθε είδους πρόβλημα με τούς Τούρκους [Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλα 4 (25), 9 (30)]. Αν και οι Ενετοί φρόντιζαν να μην τούς βλέπουν μαζί με τούς Ισπανούς, ήσαν πρόθυμοι να επιβεβαιώσει ο Φίλιππος Β΄ τα διάφορα προνόμιά τους στο βασίλειο τής Νάπολης [στο ίδιο, φύλλο 21 (42), έγγραφο με ημερομηνία 16 Ιουνίου 1565 και πρβλ. φύλλο 37 (58), έγγραφο με ημερομηνία 3 Νοεμβρίου τού ίδιου έτους].

[←71]

Sen. Secreta, Reg. 74. φύλλα 2-3 (23-24). Για το starum (staro) ως μέτρο για σιτηρά κλπ. βλέπε R. E. Zupko, Italian Weights and Measures from the Middle Ages to the Nineteenth Century, Φιλαδέλφεια, American Philosophical Society, 1981, σελ. 278-81.

[←72]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 75, φύλλα 34 και εξής (56 και εξής), 39 και εξής (61 και εξής), 44 και εξής (66 και εξής) και άλλού.

[←73]

Sen. Mar, Reg. 37, φύλλο 4 (35), έγγραφο επίσης με ημερομηνία 14 Μαρτίου 1565, υπέρ (de parte) 185, κατά (de nοn) 1, λευκά (non sinceri) 1. Tο ενετικό Συμβούλιο των Δώδεκα στην Ισταμπούλ (τo Conseio di Dodexe) είχε επιβιώσει από τις παλιές ημέρες τού Βυζάντιου, για το οποίο πρβλ. Τόμο II, Κεφ. 4, σημείωση 9 και για το άσπρο στο ίδιο, Κεφ. 7, σημείωση 97.

[←74]

Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Urb. lat. 10-10. Avisi delli avenimenti del mondo per l’anno 1565, φύλλο 1, αναφορά από Ισταμπούλ με ημερομηνία 25 Μαρτίου (1565):

«Έχουν αναχωρήσει 20 γαλέρες υπό τον Ράις μέσω Νεγκροπόντε για να δώσουν παραγγελία για τις προμήθειες, ενώ η υπόλοιπη αρμάδα θα έχει βγει όλη μέχρι τις 8 Απριλίου, η οποία θα αποτελείται συνολικά από 129 γαλέρες, δύο γαλιότες που βρίσκονται στην Κωνσταντινούπολη και δύο άλλες παρόμοιες, καθώς και δύο γαλέρες που αναμένονται από το Αλγέρι, ενώ ακόμη δεν γνωρίζω αν αυτή η αρμάδα θα προχωρήσει στην επιχείρηση τής Μάλτας».

(S’erano partite 20 galee sotto Rais per la volta di Negroponte per dar ordine alle provisioni, che il resto dell’armata usciria per tutto li 8 di Αprile, che sariano in tutto 129 galee, 2 galeotte che erano a Costantinopoli et due altre simili, et due galee che si aspettavano d’Algieri, che ancora non si sapeva ove detta armata andaria all’impresa di Malta.)

Πρβλ. επίσης τις ισπανικές avisos de Constantinopla στις 10 Φεβρουαρίου και 25 Μαρτίου 1565 [Documentos ineditos, XXIX, 345-48]. Ο μεγάλος μάγιστρος Ζαν Παρισώ ντε λα Βαλέτ πίστευε ότι οι τουρκικές ναυτικές προετοιμασίες στόχευαν σχεδόν σίγουρα στη Μάλτα [πρβλ. την επιστολή του στις 17 Φεβρουαρίου προς τον Φίλιππο Β΄, στο ίδιο, XXIX, 51-53].

Η συλλογή των λεγομένων ειδοποιήσεων (avvisi) στη Βιβλιοθήκη Βατικανού [Codd. Urbinates latt. 1038-1112] περιλαμβάνει εβδομηνταπέντε τόμους, που καλύπτουν την περίοδο από τον Ιανουάριο τού 1554 μέχρι τον Δεκέμβριο τού 1648. Ο πέντε πρώτοι τόμοι (αριθ. 1038-1042) φτάνουν μέχρι μετά τη Ναύπακτο, στo 1572. Αυτοί οι πέντε τόμοι αποτελούσαν μέρος τής υπηρεσίας ειδήσεων, που διατηρούσαν εκπρόσωποι τού Ούλριχ Φούγκερ, τού οποίου το γραφείο πληροφοριών βρισκόταν σαφώς στη Βενετία, ίσως σε σύνδεση με τον Ξενώνα των Γερμανών (Fondaco dei Tedeschi) στο Ριάλτο. βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 17, σημείωση 88.

[←75]

Charrière, II, 782. Πρβλ. Documentos inéditos, XXIX, 349-50. Αν και παρέχονται διάφορες ημερομηνίες για την αναχώρηση τού μεγαλύτερου μέρους τής τουρκικής αρμάδας [πρβλ. Braudel, La Méditerranée, ii, 320 και σημείωση 10], η 30ή Μαρτίου (1565) είναι σαφώς η σωστή. Η μαρτυρία τού Ενετού βαΐλου Βιττόρε Μπράγκαντιν επιβεβαιώνει εκείνη τού Πετρεμόλ, όπως φαίνεται από το Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλα 12-13 (33–34), «προς τον βαΐλο και γενικό επιστάτη Κέρκυρας και προς τον γενικό επιστάτη Μπάρμπαρο» (al baylo el proveditor general di Corfu, et proveditor general Barbaro), έγγραφο με ημερομηνία 26 Απριλίου 1565:

«Σύμφωνα με ειδοποιήσεις που είχαμε από τον βαΐλο μας στην Κωνσταντινούπολη με ημερομηνία τις 30 τού προηγούμενου μήνα, καταλαβαίνουμε ότι η αρμάδα τού εν λόγω γαληνότατου Κυρίου εκείνη τη μέρα αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη, όπως επίσης γράφει ότι έχει ειδοποιήσει και εσάς, για την πρόοδο τής οποίας, επειδή θέλουμε να είμαστε ενημερωμένοι από εσάς με επιμέλεια, έχουμε ήδη αναθέσει στον Μπράγκαντιν, τον επιστάτη μας τού στόλου, ότι πρέπει να καταπονήσει άλλες φρεγάτες, εκτός από εκείνες που θα μπορούσε να βρει εκεί, έτσι ώστε να μπορεί να ειδοποιήσει τον ναυτικό γενικό διοικητή μας…».

(Per avisi che habbiamo da baylo nostro in Constantinopoli de 30 del mese passato intendemo che l’armata di quel serenissimo Signor quel giorno s’era partita da Constantinopoli, sicome egli ci scrive havervene dato aviso anco a voi, delli progressi dellaquale perchè desideramo esserne da voi con diligentia avisati havemo già commesso al proveditor nostro dell’armata Bragadino che ‘l debbi lassarvi modo di fregate oltra quelle che potrete ritrovare de lì, acciochè possiate avisarne il capitanio nostro da mare…)

Οι αξιωματούχοι τής Κέρκυρας έπρεπε επίσης να μεταβιβάσουν από τη στεριά, «δια ξηράς στο Ντουλτσίνιο και από το Ντουλτσίνιο στο Κατάρο» (per la via di terra a Dulcigno et da Dulagno a Catharo), πληροφορίες για την προς τα δυτικά κίνηση τού τουρκικού στόλου.

Μια ειδοποίηση (avviso) από τον Βόσπορο, την οποία χρωστάμε στην υπηρεσία ειδήσεων τού Φούγκερ, παρέχει επίσης την 30ή Μαρτίου ως ημερομηνία αναχώρησης τής αρμάδας και μάς δίνει άφθονες γραφικές πληροφορίες [Cod. Urb. lat. 1040. φύλλο 6]:

«…ότι στις 29 το πρωί ο ναύαρχος τού στόλου και ο υπαρχηγός Μουσταφά πήγαν να φιλήσουν τα χέρια τού Κυρίου [Σουλεϊμάν] και έχοντας πάρει άδεια [να φύγουν], συνοδευόμενοι από τούς πασάδες και όλους τούς άρχοντες τής Πύλης, και παίρνοντας τα λάβαρα έσπευσαν προς την ακτή και ανέβηκαν στις γαλέρες και αναχώρησαν, ενώ στη συνέχεια αναχωρούσαν άλλες γαλέρες μία ή δύο τη φορά, μέχρι που αναχώρησαν σχεδόν όλες εκτός από 22, που παρέμεναν επειδή δεν είχαν φτάσει μέχρι τότε τα πληρώματα, ενώ επίσης οι διοικητές τους είχαν σταματήσει με πρόθεση να μείνουν εκεί μερικές ημέρες, μαθαίνοντας το οποίο ο Άρχοντας έστειλε ειδοποίηση ότι όλοι όσοι βρεθουν την επόμενη μέρα θα κρεμαστούν αμέσως…»,

(…che alli 29 la matina per tempo il generale dell’armata et Mostafà luocotenente erano andati a baciar le mani al Signore et licenciarsi, accompagnati dalli bassà et da tutti li signori della Porta, et presi li stendardi si aviorono verso la marina, et montorono sopra le galee et partirono, et di poi s’ erano partitte altre galee a una et due alla volta talche s’ erano partite quasi tutte eccetto 22 che erano restate per non esservi giunte per allhora le ciurme, et parimente li Rais d’esse s’ erano fermati con intentione di starvi qualche giorno, il che havendo inteso il Signore haveva mandato fuori un bando che tutti quelli che si fossero ritrovati il giorno seguente sariano stati impicati subito…)

ύστερα από το οποίο οι εν λόγω διοικητές έσπευσαν στις δουλειές τους με κάθε επιμέλεια. Πρβλ. την παρόμοια περιγραφή στο Anton Francesco Cirni Corso, Assedio di Malta, Ρώμη, 1567 (βλέπε πιο κάτω, σημείωση 89), βιβλίο IV, φύλλο 43. Γινόταν όλο και περισσότερο σαφές ότι η τουρκική «επιχείρηση» (impresa) κατευθυνόταν εναντίον τής Μάλτας [Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 7 και εξής, 11, 12, 14, 17, 18, 19-20 και εξής, 26-27 κλπ.].

[←76]

Charrière, II, 783-84, επιστολή με ημερομηνία 7 Απριλίου 1565.

[←77]

Cod. Urb. lat. 1040, φύλλο 14 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, αναφορά από Ισταμπούλ στις 7 Απριλίου 1565:

«Ότι στις Μαρτίου τελείωσε η έξοδος όλου τού στόλου που αποτελούνταν από 129 γαλέρες, 10 πλοία μεταφοράς, 8 γαλεάσες και ορισμένες γαλιότες και φούστες, συνολικά δηλαδή από 150 σκάφη, και πήγαν να ενωθούν. Ότι ο Κύριος είχε κόψει το κεφάλι τού δούκα τής Νάξου και Μήλου, νησιών τού Αρχιπελάγους, δικής του επικράτειας, καθώς επίσης και κάποιων άλλων δικών του».

(Che alli 30 Marzo finì di uscire tutta l’armata al numero di 129 galee, X navi, 8 maone, et alcune galeotte et fuste, in somma da 150 legni da remo, et era andata ad impalmare. Che il Signore haveva fatto tagliar la testa al Duca di Nexia et di Milo, isolette del Arcipelago, suo teritorio, et anco ad alcuni altri de’ suoi.)
[←78]

R. Predelli, Regesti dei Commemoriali, vi, βιβλίο xxiii, αριθ. 160, σελ. 327-28, έγγραφο με ημερομηνία 6 Ιανουαρίου 1572 (ενετική χρονολόγηση 1571). Wm. Miller, The Latins in the Levant, Λονδίνο, 1908, σελ. 635-41 και Essays on the Latin Orient, Καίμπριτζ, 1921, ανατυπ. Άμστερνταμ, 1964, σελ. 173-74 και πρβλ. Chas. (Karl) Hopf, Chroniques grecoromanes, Βερολίνο, 1873, σελ. 482, γενεαλ. πίνακας.

[←79]

Το κείμενο τής αποστολής τού Μάρτσιο Μιτσιέλ υπάρχει στη Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλα 8-11 (29-32).

[←80]

Sen. Mar, Reg. 37, φύλλο 12 (43), έγγραφο με ημερομηνία 17 Απριλίου 1565. Η Γερουσία ψήφισε να επιτρέψει στον Μπράγκαντιν τη ζητηθείσα απαλλαγή του από το αξίωμα με ψήφους υπέρ (de parte) 175, κατά (de nοn 1 8) και λευκά (non sinceri) 2. Πρβλ. Chr. Villain-Gandossi, «Les Dépêches chiffrées de Vettore Bragadin…», Turcica, IX/2-X (1978), 58-61. O διάδοχος τού Μπράγκαντιν Τζιάκομο Σοράντσο εκλέχτηκε βαΐλος στις 2 Ιουνίου 1565, αλλά δεν έφτασε στην Πύλη πριν τις 10 Ιουνίου 1566 (!), όταν ανέλαβε από τον Μπράγκαντιν.

[←81]

Sen. Mar, 37, φύλλα 13-14 (44-45).

[←82]

Πρβλ. Sen. Mar, Reg. 37. φύλλο l (32), έγγραφο με ημερομηνία 2 Μαρτίου 1565. Για την πρακτική να δίνουν στους Τούρκους δώρα, «όποτε περνούσε ο τουρκικός στόλος» (ocorrendo passar l’armata Turchesca), βλέπε Sen. Mar, Reg. 38, φύλλο 61 (87), έγγραφο με ημερομηνία 11 Δεκεμβρίου 1567 και σημειώστε φύλλα 139-140 (165-166) με ημερομηνία 18 Σεπτεμβρίου 1568, στο ίδιο, Reg. 39, φύλλα 43-44 (88-89) με ημερομηνία 16 Αυγούστου 1569 και φύλλο 58 (103) με ημερομηνία 29 Σεπτεμβρίου 1569 και αλλού. Tα δώρα ήσαν συχνά τόπια έξοχων υφασμάτων, ιδιαίτερα βελούδινων, ατλάζινων και δαμασκηνών, καθώς και δώρα από γυαλί, γλυκά, ζάχαρη, σαπούνι και κεριά.

[←83]

Sen. Mar, Reg. 37, φύλλα 1 και εξής (32 και εξής), 5 (36), 6 και εξής (37 και εξής), 24 και εξής (55 και εξής), 39 (70).

[←84]

Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλα 13-14 (34-35), «προς ναυτικό γενικό διοικητή» (al capitanio general da mar), έγγραφο με ημερομηνία 3 Μαΐου 1565. Η Γερουσία ενέκρινε να σταλεί στον Μιτσιέλ η επιστολή με ψήφους υπέρ (de parte) 136, κατά (de nοn) 2, λευκά (non sinceri) 2.

[←85]

Charrière, ii, 785.

[←86]

Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 7-8.

[←87]

Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34, φύλλα 270–272, εγγραφή με ημερομηνία 18 Μαΐου 1565. Ο Πίος Δ΄ είχε επίσης να πει διάφορα πράγματα για τον σούφι και για την εξέγερση τού Βαγιαζήτ, για την Τρανσυλβανία, την Ουγγαρία και άλλα ζητήματα με τα οποία έχουμε ασχοληθεί πιο πάνω. Λατινικά πρακτικά αυτού τού εκκλησιαστικού συμβουλίου στις 18 Mαΐου παρέχονται επίσης στο ίδιο μητρώο [στα φύλλα 277 και εξής].

[←88]

Για την αναφορά

«ότι σε επιστολή τού μεγάλου μάγιστρου τής Μάλτας στις 18 Μαΐου τη 18η ώρα γράφεται ότι ο τουρκικός στόλος μπήκε στο λιμάνι Μαρσασιρόκκο στη Μάλτα με 130 γαλέρες, 5 πλοία μεταφοράς, μία «καραβάνα» και 13 γαλεάσες. Ο Ντραγκούτ παρέμεινε με 20 πλοία στα δυτικά…, και αυτή η ειδοποίηση έφτασε στη Ρώμη την 23η ώρα από τη Μεσσίνα». Βλέπε Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 19-20.

(che per litere del Gran Mastro di Malta alli 18 Maggio a hore 18 si scrive che l’armata Turchesca entrò nel porto di Marzo Sirocco in Malta con galee 130, navi 5, una caravana, et 13 maone. Draguto è restato con 20 vele in ponente…, et questo aviso è venuto hoggi in Roma a hore 23 di Μessina),
[←89]

Οι κύριες λογοτεχνικές πηγές για την πολιορκία τής Μάλτας είναι ο Francesco Balbi di Correggio, ο οποίος έζησε ολόκληρη τη δοκιμασία και ο AntonFrancesco Cirni Corso, ο οποίος προφανώς αποβιβάστηκε στο νησί με τη δύναμη επικουρίας τού Δον Γκαρσία ντε Τολέδο στις 7 Σεπτεμβρίου (1565). Η εργασία τού πρώτου φέρει το όνομά του στη σελίδα τίτλων με την ισπανική μορφή Francisco Balbi de Correggio, La Verdadera Relación de todo lo que el anno de MDLXV ha suecedido en la isla de Malta, de anus que llegasse l’armada sobre ella de Soliman Gran Turco, hasta que legó el soccoro postrero del Rey catholico nuestro señor don Phelipe segundo d’Este nombre, 2η εκδ., Βαρκελώνη: PedroReigner, 1568, 131 φύλλα, με χάρτη τής Μάλτας. Υπάρχει μια κάπως ελέυθερη και μάλλον αδέξια μετάφραση τού Henry A. Balbi, The Siege of Malta (1565), Copenhagen, 1961. Δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατό του και είναι γεμάτη τυπογραφικά λάθη, αλλά είναι γενικά αξιόπιστη. Υπάρχει και πιο ελεύθερη μετάφραση με πολλές παραλείψεις από τον Εmile Bradford, Λονδίνο, 1965.

Συνοψισμένη ιταλική μετάφραση [επιμ. Fra Enrico Montalto, Diario dell’Assedio di Malta] δημοσιεύτηκε στη Ρώμη το 1965 υπό την αιγίδα τού Sovrano Militare Ordine di Malta. Αυτή η μετάφραση τού Balbi έγινε πιθανώς από την πρώτη έκδοση (1567), αν και περιλαμβάνει ολοσέλιδη αναπαραγωγή τής σελίδας τίτλων τής δεύτερης (1568), από την οποία διαφέρει σημαντικά σε γεγονότα και αριθμούς. Κανένας σοβαρός λόγος δεν εξυπηρετείται με τη χρησιμοποίηση τής πρώτης έκδοσης τού Balbi, αφού η δεύτερη έχει «αναθεωρηθεί, τροποποιηθεί και επεκταθεί από τον ίδιο συγγραφέα» (por el mismo autor revista, emendada, y ampliada). Η μετάφραση τού Montalto τελειώνει με παράρτημα που περιέχει 1.811 ονόματα Ιωαννιτών, περιπετειωδών κυρίων, μισθοφόρων και άλλων, οι οποίοι βοήθησαν στην υπεράσπιση τής Μάλτας εναντίον των Τούρκων. Ο κατάλογος συντάχθηκε από τις εργασίες των Balbi, Cirni και Pierre Gentil de Vendome [βλέπε πιο κάτω] καθώς και από τον Giacomο Bosio, Dell’Istoria della sacra religione et illustrissima militia di San Giovanni Gierosolimitano, 3 τόμοι, Ρώμη, 1594-1602, τομ. iii, βιβλία XXIV-XXXIII, ιδιαίτερα σελ. 504-9, 574-75, 659-67, 711-12. Η περιγραφή (Relación) τού Balbi ήταν αφιερωμένη στον Δον Ζουάν τής Αυστρίας.

Ο Anton Francesco Cirni «Corso» (1520-1583;) ήταν κληρικός τής επισκοπής τού Nebbio στο νησί τής Κορσικής. H εργασία του έχει τίτλο Comentarii… ne quali si descrive la guerra ultima di Francia, la celebratione del Concilio Tridentino, il soccorso d’ Orano, l’ impressa del Pignone, e l’ Historia dell’ Assedio di Malta diligentissimamente raccolta insieme con altre cose notabili, Ρώμη: Giulio Accolto, 1567, 136 φύλλα (προς το τέλος τού τόμου η αρίθμηση των φύλλων είναι κακοφτιαγμένη από απρόσεκτο στοιχειοθέτη). Ο Cirni ρίχνει λίγο ή καθόλου φως στον «τελευταίο πόλεμο με τη Γαλλία» (που κορυφώνεται στην ειρήνη τού Cateau-Cambresis), στη Σύνοδο τού Τρεντ, στην επικουρία τού Οράν και στην κατάληψη από τον Δον Γκαρσία ντε Τολέδο τού Πεμόν ντε Βέλεζ (στις 6 Σεπτεμβρίου 1564), που καλύπτονται όλα γρήγορα στα πρώτα είκοσι περίπου φύλλα των Σχολίων του (Comentarii). Η εργασία είναι στην πραγματικότητα η ιστορία τής πολιορκίας τής Μάλτας και θα αναφερόμαστε εφεξής σε αυτήν ως Assedio di Malta. Αν και κάπως διάχυτη, η Assedio είναι σχεδόν τόσο πολύτιμη όσο η Relación τού Balbi. Είναι μάλλον ερευνητικό έργο παρά περιγραφή τής προσωπικής εμπειρίας κάποιου. Όπως αναφέρει ο Cirni στον Πρόλογό του,

«Και γράφοντας την ιστορία τής Μάλτας, βρήκα με ανακούφιση αυτό που έδωσε πρόσφατα ο Δον Γκαρσία και για να απεικονίσω την αλήθεια όλων αυτών των επιτευγμάτων, παρέμεινα για ένα έτος μεταξύ Μάλτας και Μεσσίνα, πηγαίνοντας πότε στη μία για να αναγνωρίσω τις τοποθεσίες και πότε στην άλλη».

(E nel descriver l’Historia di Μalta io mi trovai col soccorso che Don Garzia ultimamente diede, e per ritrar la verità di tutti quei successi, io stetti circa un’ anno tra in Μalta e in Μessina, hora andando nell’ uno ben riconoscendo i siti, et hora nell’ altro luogo.)

Η εργασία του ήταν αφιερωμένη στον Δον Λούις Ρεκέσενς ντε Θουνίγκα, τον πρεσβευτή τού Φιλίππου Β΄ στη Ρώμη από τα τέλη Σεπτεμβρίου 1563. Για τη σταδιοδρομία τού Cirni βλέπε το σημείωμα τού M. C. Ciappina στο Dizionario biografico degli italiani, xxv (1981), 814-16.

Τρίτη πηγή τής εποχής είναι εκείνη τού Pierre Gentil de Vendome, Della Historia di Malta, et successo della guerra seguita tra quei Religiosissimi Cavalieri ed il potentissimo Gran Turco Sulthan Solimano, l’anno MDLXV, Μπολώνια: Giovanni Rossi, 1566. Είχα πρόσβαση μόνο στη γαλλική εκδοχή αυτού τού κειμένου [Παρίσι, 1567, επιμ. Hubert Pernot, P. Gentil de Vendome et Antoine Achelis, Le siège de Malte par les Turcs en 1565, publié en français et en grec d’après les éditions de 1567 et 1571, Παρίσι, 1910]. Ο Αχέλης (Achelis) ήταν Κρητικός ποιητής, γηγενής τού Ρεθύμνου (Ρετίμο). Το έργο του είναι πεζή στιχουργία (σε 2.500 περίπου γραμμές) τής ιστορίας τής πολιορκίας από τον Vendome. Χρησιμοποίησε επίσης τον Μαινόμενο Ορλάνδο (Orlando Furioso) τού Ariosto, όπως έδειξε ο Giuseppe Spadaro, «Sulle Fonti dell’Assedio di Malta di Antonio Achelis», στο ελληνικο περιοδικό Ο Ερανιστής, IV (1966), ιδιαίτερα σελ. 94 και εξής. Το ποίημά του δεν έχει ιστορική αξία. Η εργασία τού Vendome είναι συνοπτική, εβδομήντα περίπου σελίδες, και γενικά καλά πληροφορημένη. Αφιέρωσε το βιβλίο στον καρδινάλιο Ιππόλιτο ντ’ Έστε τής Φερράρας σε επιστολή με ημερομηνία 4 Δεκεμβρίου 1565. Όπως αναφέρει ο Vendome σε αυτή την επιστολή, κατά τη διάρκεια τής περιόδου τής πολιορκίας βρισκόταν στην υπηρεσία τού Giuseppe Cambiano, τού πρεσβευτή των Ιωαννιτών στη Ρώμη [βλέπε Cirni, Assedio di Malta (1567), φύλλο 47], όπου συνέλεγε τις καθημερινές επιστολές από Μάλτα, Μεσσίνα και αλλού, έχοντας έτσι μοναδικό πλεονέκτημα στην

«ευκολία… να μπορείς να ακούς καθημερινά τα πράγματα που συνέβαιναν κατά τη διάρκεια τής πολιορκίας τής Μάλτας, με τη μεγάλη επιθυμία που είχα γενικά να μάθω την αλήθεια…».

(la commodité… de pouvoir iournellement entendre les choses advenués durant Le siège de Malte, avec le grand désir que i ay veu qu’ on avoit universellement d’en sçavoir la verité…)

Οι περισσότεροι από τούς ιστορικούς που έχουν περιγράψει την πολιορκία τής Μάλτας έχουν κάνει μικρή χρήση τού αρχειακού υλικού. Η «δευτερεύουσα» βιβλιογραφία περιλαμβάνει [ακολουθώντας το Bosio, Istoria, ΙΙΙ, βιβλία xxiv-xxxiii, σελ. 487-716] τούς Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1565, αριθ. 8-12, Abbe de Vertot, Hist. des Chevaliers Hospitaliers, 4 τόμοι, Παρίσι, 1726, III, 444-92 και IV, 1-87, Wm. H. Prescott, History of the Reign of Philip the Second, King of Spain, 3 τόμοι, Βοστώνη, 1855-58, ii, 405-92 (που δημοσιεύτηκε πολύ νωρίς, ώστε να μην έχει πρόσβαση στην πολύτιμη ισπανική αλληλογραφία τού 1565 για τη Μάλτα στα Documentos ineditos, XXIX (1856) και δυστυχώς δεν χρησιμοποίησε τούς Cirni και Bosio), Camillo Manfroni, Storia della marina italiana, Ρώμη, 1897, σελ. 423-36, Carlo Sanminiatelli Zabarella, Lo Assedio di Malta, 18 maggio-8 settembre 1565, Τορίνο, 1902, λεπτομερής μελέτη χωρίς σημειώσεις, Εrnle Bradford, The Great Siege, Λονδίνο, 1961 και J. F. Guilmartin, Gunpowder and Galleys, Cambridge University Press, 1974, σελ. 176 και εξής.

[←90]

Υπάρχει συνοπτική σημείωση από τον M. Cacciaglia για τη σταδιοδρομία τού Μπάλμπι στο Dizionario biografico degli italiani, V (1963), 363-64.

[←91]

Λεπτομέρειες για την πολιορκία, ανάφερόμενες όχι πάντοτε ακριβώς, παρέχονται στην πολύτιμη σειρά ανακοινώσεων (avvisi) τής εποχής, οι οποίες έχουν αναφερθεί, στο Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 30, 33-34, 35 και εξής, 44 και εξής, 50 και εξής, 60–61, 63-65, 67, 70-72, 73, 74-75, 76-77, 78 και εξής, 83 και εξής, 95 και εξής, 103 και εξής, 110, 113 και εξής, 131-32, 136. Αυτό το μητρώο περιλαμβάνει επίσης πολυάριθμες ανακοινώσεις (avvisi) που έχουν σχέση με την Αυστρία, Ουγγαρία, Κροατία και Βοσνία.

Μέχρι την άφιξη στην παπική κούρτη των νέων τού Ζαν ντε λα Βαλέτ (και παρόμοιων αναφορών), τρομακτικές φήμες διαδίδονταν στο εξωτερικό, όπως φαίνεται από επιστολή από τη Ρώμη στις 19 Mαΐου (1565), με την εσφαλμένη δήλωση ότι

«εδώ αποκαλύπτεται ότι ο τουρκικός στόλος χτυπά το Μπρίντιζι και όπως λέγεται το Κάβο ντ’ Οτράντο, από αναφορά μιας φρεγάτας τού επιφανούς στρατηγού των Ενετών, αλλά εξακολουθώ να μην το πιστεύω» [στο ίδιο, Cod. 1040, φύλλο 23].

(qui s’è divulgato che l’armata Turchesca batte Brindisi, e chi dice Cavo d’Otranto, per relatione d’una fregata del clarissimo generale de Venetiani, ma non si crede ancora)
[←92]

Το οχυρό Σαν Έλμο είχε χτιστεί μετά την τουρκική επίθεση στη Μάλτα το 1551 [Cirni, Assedio di Malta (1567), φύλλα 37-38].

[←93]

Για όλες τις τοπογραφικές λεπτομέρειες τής πολιορκίας πρέπει κανείς να συμβουλευτεί χάρτη, όπως εκείνος που παρέχεται στον Jurien de la Gravière, Les Chevaliers de Malte, «Fortifications de Malte pour servir a l’ intelligence du siege de 1565». Για τη διάταξη των οχυρώσεων στη Μάλτα, πρβλ. Bosio, III (1602), βιβλίο XXIV, σελ. 490, 495, 499 και ιδιαίτερα βιβλίο XXV, σελ. 517-19, όπου προσδιορίζεται ο υπεύθυνος για κάθε αμυντική θέση.

[←94]

Documentos inéditos, XXIX, 136 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 107-8, 153-35, 152, 360-61, 362. Οι Ισπανοί στρατολογούσαν άνδρες και συγκέντρωναν χρήματα για βδομάδες [στο ίδιο, σελ. 85, 108-19, 124-25, 138, 141 και εξής]. Ο μεγάλος μάγιστρος ντε λα Βαλέτ είχε προτείνει τον διορισμό τού Δον Γκαρσία, για να διαδεχθεί τον Χουάν ντε λα Τσέρδα, τον δούκα τής Μεδίνα Τσέλι, ως αντιβασιλέας τής Σικελίας [Bosio, ΙΙΙ (1602), βιβλίο XXΙV, σελ. 494].

[←95]

Για την κατάσταση των οχυρώσεων τού Μπόργκο πρβλ. Documentos inéditos, XXIX, 86-87 και για την άφιξη των Τούρκων βλέπε στο ίδιο, XXIX, 154-58, ιδιαίτερα 365 και εξής, επιστολή τού μεγάλου μάγιστρου των Ιωαννιτών, Ζαν ντε λα Βαλέτ προς τον Φίλιππο Β΄, με ημερομηνία 22 Μαΐου

«…έχοντας φτάσει [ο Τούρκος] εδώ με την αρμάδα του στις 18 αυτού τού μήνα, αποτελούμενη από εκατόν εξήντα σκάφη, χωρίς τα σκάφη που περίμενε από ώρα σε ώρα από τον Ντραγκούτ και από το Αλγέρι…».

(…essendo gionta qui la sua armata alli XVIII del presente in numero di cento sessanta vele senza i vascelli che aspetta d’ hora in hora de Dragut et de Algieri…)

Σημειώστε επίσης την επιστολή τού Δον Γκαρσία προς Φίλιππο, γραμμένη στη Μεσσίνα στις 25 Mαΐου [στο ίδιο, σελ. 372], σύμφωνα με την οποία ο Ντραγκούτ θα πρόσθετε μέχρι τριάντα ή σαράντα σκάφη στην τουρκική αρμάδα και πρβλ. Cirni, Assedio di Malta (1567), βιβλίο iv, φύλλα 48 και εξής και Bosio, III (1602), βιβλίο xxiv, σελ. 512-13.

[←96]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 32. Bosio, III (1602), βιβλίο XXIV, σελ. 514.

[←97]

Όπως έγραφε ο Φίλιππος Β΄ στον Δον Καρρία στις 18 Ιουνίου 1565,

«…καταλαβαίνω ιδιαίτερα εκείνους οι οποίοι, από τα νέα που είχαν για τον τουρκικό στόλο, ότι είχε αγκυροβολήσει και είχε κατεβάσει μέχρι και είκοσι χιλιάδες άνδρες στη στεριά και κάποιο πυροβολικό…» [Documentos ineditos, XXIX, 221].

(…He entendido particularmente los que de nuevo se tenían del armada turquesca, y como habían desembarcado y echado hasta veinte mill hombres en tierra y alguna artillería…)

Για τον ντε λα Ριβιέρ βλέπε Cirni, Assedio di Malta (1567), βιβλίο iv, φύλλα 49, 51. Ο Cirni, βιβλίο v, φύλλο 61 κατέληγε στο συμπέρασμα «ότι στο πεδίο τής μάχης οι Τούρκοι ήρθαν με είκοσι χιλιάδες μαχητές…» (che il campo de’ Turchi arrivasse al numero di venti mila combattenti…), δηλαδή ο Cirni λέει ότι οι Τούρκοι είχαν 20.000 μαχητές στη Μάλτα. O Bosio, iii, βιβλίο XXIV, σελ. 511-12, ισχυρίζεται ότι υπήρχαν 38.300 «μαχητές» (combattenti) στον στρατό τού σουλτάνου στη Μάλτα «παρά το γεγονός ότι ο Cirni λέει ότι ήσαν μόνο 28.000» (nο nostante che ‘l Cirni dica che fossero solamente 28 mila). Αν ο Cirni παρέχει αλλού τον αριθμό ως 28.000, δεν το έχω καταγράψει στις σημειώσεις μου. Ο Bosio, στο ίδιο, βιβλίο XXV, σελ. 520-21, 524, είχε συγκινηθεί από τη σύλληψη και το «μαρτύριο» τού Αντριάν ντε λα Ριβιέρ.

[←98]

Bλέπε τις ειδοποιήσεις (avvisi) που παρέχονται στην επόμενη σημείωση. Ο Cirni, Assedio di Malta (1567), βιβλίο iv, φύλλο 45, λέει ότι 150 από τούς 600 πολεμιστές (huomini da guerra) σώθηκαν κολυμπώντας, αλλά ότι χάθηκαν 8.000 βαρέλια με μπαρούτι και 13.000 μπάλες κανονιών και πρβλ. Bosio, III (1602), βιβλίο xxiv, σελ. 510.

[←99]

Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 24-25, περίληψη επιστολών από Μάλτα στις 25 Mαΐου και από Μεσσίνα στις 26 Mαΐου (1565):

«Ότι ο τουρκικός στόλος άρχισε να εμφανίζεται στη Μάλτα στις 18 Μαΐου με καιρό ευνοϊκό και το μεγαλύτερο μέρος τού χρόνου τής ημέρας περιοριζόταν στο λιμάνι Μαρσασιρόκκο με κάποια προσπάθεια, αφού υπήρχε θαλασσοταραχή που ήταν πολύ επικίνδυνη γι’ αυτούς.

(Che l’armata Turchesca si cominciò a scoprire in Malta alli 18 Maggio con tempo prospero, et la maggior parte del tempo di giorno si trattenne nel Porto Marzo Sirocco con qualche travaglio, facendo maretta et con gran pericolo di lei.

Στις 19 τού μηνός είπαν ότι αποβίβασε πέντε χιλιάδες άνδρες σε αυτό το μέρος τού Μαρσασιρόκκο, στους οποίους έγινε επίθεση από τούς ιππείς τού νησιού και 300 μουσκετοφόρους που βγήκαν από το Μπόργκο μαζί με μερικούς ιππότες, η οποία διήρκεσε πολύ και σκοτώθηκαν 70 περίπου Τούρκοι, ενώ από τούς δικούς μας σκοτώθηκε ένας Πορτογάλος ιππότης και πέντε στρατιώτες. Επίσης ένας Γάλλος ιππότης συνελήφθη ζωντανός γιατί έπεσε από το άλογό του. Στις 20 τού μηνός αποβιβάστηκε σύνολο 20.000 ανδρών, απατεώνων και πολύ κακόβουλων ανθρώπων, μεταξύ των οποίων ήσαν και οι εν λόγω 5 αποστάτες φυγάδες στη Μάλτα, ενώ αποβίβασαν επίσης πέντε κανόνια εκστρατείας, και άρχισαν αμέσως να σκάβουν ορύγματα και να φτιαχνουν στρατόπεδο στην ύπαιθρο, κοντά σε κάστρο που ονομάζεται Τόρνταρ.

A dì 19 dicano che sbarcò 5 m. huomini in quella parte di Marzo Sirocco, con li quali attaccorno la scaramuzza li cavalli dell’isola, et 300 archibugieri che uscirono del Borgo con alcuni Cavallieri, la qual durò assai, et restorono morti de’ Turchi sino a 70, et de’ nostri morì un Cavalier Portughese et cinque soldati; et un Cavalier Francese fu pre so vivo che cascò da cavallo. Alli 20 dì s’ imbarcò il compimento di 20 m. huomini, canaglia molta et molto malprattica gente, secondo che hanno detto 5 rennegati fugiti in Malta, desimbarcò anco cinque pezzi d’artegliaria da campagna, et cominciorno subbito a far trince et allogiare in compagnia in campagna presso un castello detto Tordar.

Στις 21 τού μηνός ο πασάς με επτά χιλιάδες άνδρες κατέβηκε να αναγνωρίσει το Μπόργκο από την πλευρά τής Σάντα Κατερίνα, αλλά δεν πλησίασε πολύ, επειδή έβαλλαν τα κανόνια, ενώ υπήρξε επίσης μια καλή αψιμαχία, στην οποία σκότωσαν πολλούς εχθροί και έναν σαντζακμπέη και άρπαξαν ένα λάβαρο, με μικρή δική τους απώλεια. Όπως λένε, εκείνη τη μέρα και την επόμενη είχαν αρχίσει οι εχθροί να κινούνται εναντίον τού οχυρού Σαν Έλμο, με πρόθεση να κατεδαφίσουν τα τείχη του και να ρίξουν μπάλες κανονιού στα πλοία στο λιμάνι για να αποκτήσουν τον έλεγχο τής εισόδου τού λιμανιού. Δεν είχαν αποβιβάσει ακόμη το βαρύ πυροβολικό, όπως έγινε γνωστό από τούς λιποτάκτες, μεταξύ των οποίων ήταν και ένας από το λιμάνι τής Σάντα Μαρία. Ότι οι εχθροί έχουν χάσει ένα μεγάλο πλοίο μεταφοράς, που πήγαινε με τον στόλο, με 6.000 βαρέλια μπαρούτι για το πυροβολικό, πολεμοφόδια, καθώς και 600 περίπου σπαχήδες, από τούς οποίους πνίγηκαν 400 και χάθηκαν όλα τα πράγματα…

Alli 21 il bassà con 7 m. huomini andò a riconoscer il borgo per la parte di Santa Cattherina, anchora che non s’ accostasse molto, perchè l’artegliaria giocava, et vi si fecce anco una buona scaramuzza, nella quale amazzorono molti de’ nemici et un sangiacco, et presero una insegna con poca perdita loro; per quanto si dice nel quel giorno et nel seguente haveano cominciato li nemici per contra Santo Hermo, un bastione, con dissegno di volerla battere, et tirar cannonate alli vasselli che sono in porto et diffendere l’entrata di quello; non haveano sbarcato anchora l’artigliaria grossa da batteria, s’è inteso dalli detti renegati, fra li quali ben’ è uno del porto di Santa Maria. Che li nemici hanno persa una nave grossa che andava con l’armata con 6 m. barilli di polvere d’artegliaria, monitione, et sino a 600 spachi, delli quali se ne annegarono 400, et si perse tutta la robba….

Ήσαν συνολικά 180 σκάφη, δηλαδή 120 γαλέρες, 13 μαόνες, πέντε πλοία μεταφοράς, και άλλες γαλιότες, αλλά ως επί το πλείστον άσχημα επανδρωμένα και με αταξία. Δεν είχε φτάσει ακόμη ο Ντραγκούτ με τα δικά του σκάφη και άλλα από το Αλγέρι, ενώ στρατηγός των χερσαίων δυνάμεων ήταν ο Μουσταφά πασάς και των ναυτικών ο Πιαλή, που ήταν ο στρατηγός στη Τζέρμπα. Ο μεγάλος μάγιστρος και οι άλλοι είχαν μεγάλο θάρρος ότι θα αμυνθούν με επιτυχία και διατηρούσαν σε ετοιμότητα 1.200 στρατιώτες από διάφορα έθνη, 600 περίπου Ιππότες τού Τάγματος με μεγάλο αριθμό Μαλτέζων και 4.000 μουσκετοφόρους» και βλέπε στο ίδιο, φύλλα 26-27, 28.

Che erano in tutto 180 vasselli, cioè 120 galee, 13 maone, cinque navi, et altre galeotte, anchora che la maggior parte siano armate di trista gente, et mal al ordine. Non era anchora capitato Dragut con li suoi vasselli et altri di Algieri, et che il generale di terra Mustafa Bassà, et del mare Piali, che fu generale alle Gerbe. Che il gran Maestro et tutti stanno con grande animo di diffendersi, et hanno sino 1.200 soldati di certe nationi et sino a 600 Cavallieri dell’Ordine con molta gente dell’isola, et 4 m. archibugieri…)

Πρβλ. την περιγραφή στο F. Balbi, La Verdadera Relación (1568), φύλλα 22-37, ο οποίος τοποθετεί στο Ναύπλιο την απώλεια τού μεγάλου τουρκικού πλοίου με (όπως λέει) 700 σπαχήδες (espaies) πάνω του [La Verdadera Relación, φύλλο 24]. Λέει ότι η αρμάδα απέπλευσε από το Ναυαρίνο προς τη Μάλτα σε μια βδομάδα, από τις 12 μέχρι τις 18 Mαΐου [φύλλο 25], σημειώνει την έκκληση τού μεγάλου μάγιστρου προς τον Πίο Δ΄ και τον Φίλιππο Β΄ [φύλλο 26], αναφέρει ως αντι-καγκελλάριο των Ιωαννιτών τον Φρέυ Μαρτίν ντε Ρόχας Πορταλούμπιο, τον οποίο συναντήσαμε στο Τρεντ [φύλλο 28] και παρέχει, με διαφορές βέβαια, περίγραμμα των γεγονότων από τις 18 έως τις 21-22 Mαΐου, παρόμοιο με εκείνο στις ανακοινώσεις (avvisi) των Φούγκερ [φύλλα 31-36]. Στις 12 Ιουνίου (1565) ο Πετρεμόλ έγραφε στον ντυ Φερριέ από την Ισταμπούλ για την απώλεια στο Αρχιπέλαγος τού μεγάλου τουρκικού πλοίου,

«…το οποίο ταξιδεύοντας στο Αρχιπέλαγος, ένα από τα μεγαλύτερα πλοία φορτωμένα άνδρες και πυρομαχικά, χάθηκε στη θάλασσα, και πνίγηκαν πάνω από πεντακόσια άτομα» [Charrière, ii, 789-90].

(…que par chemin en l’Archipelago une des plus grandes nefs, chargées d’ hommes et munitions, estoit périe en mer, et plus de cinq cents hommes noyez)

Υπάρχει λεπτομερές σκαρίφημα των χριστιανικών δυνάμεων στη Μάλτα, όταν άρχισε η πολιορκία, στον Bosio, III (1602), βιβλίο XXV, σελ. 516.

[←100]

Balbi, La Verdadera Relación (1568), φύλλα 25-26, 35-36, 38, μεταφρ. H. A. Balbi, Siege (1961), σελ. 40, 55-56, 60. Παρ ’ όλα αυτά, σύμφωνα με τον Cirni, Assedio di Malta (1567), βιβλίο iv, φύλλο 43, στις 29 Μαρτίου, τη μέρα πριν από την αναχώρηση τού μεγαλύτερου μέρους τής αρμάδας από την Ισταμπούλ, ο σουλτάνος Σουλεϊμάν είχε δώσει στον Μουσταφά πασά «το λάβαρο τού στρατηγού…, προστάζοντας τον Πιαλή να είναι υπάκουος» (la bandiera del generalato…, ordinando à Piali che gli fosse ubidiente). Ο Πιαλή είχε παντρευτεί μια κόρη τού Σελήμ, γιου τού Σουλεϊμάν [στο ίδιο, βιβλίο iii, φύλλο 41].

[←101]

Documentos inéditos, XXIX, 369-70 και βλέπε στο ίδιο, σελ. 379 και εξής. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο iv, φύλλα 51 και εξής. Το πρωί τής 31ης Μαΐου οι Τούρκοι είχαν πια τραβήξει δεκαοκτώ κομμάτια πυροβολικού στο Οχυρό Σαν Έλμο. Για τον κίνδυνο των Ιωαννιτών και τη δυσχερή θέση τής φρουράς στο Σαν Έλμο, «κυρίως λόγω τής άφιξης τού Ντραγκούτ με κάποιες δυνάμεις επικουρίας» (massime arribando Dragut con qualche forze davantaggio), βλέπε στο ίδιο, XXIX, 387-90, επιστολή τής 1ης Ιουνίου 1565 από τον μεγάλο μάγιστρο προς τον Δον Γκαρσία ντε Τολέδο. Ο μεγάλος μάγιστρος έστειλε στον Δον Γκαρσία άλλη ανησυχητική ειδοποίηση στις 3 Ιουνίου [στο ίδιο, σελ. 394-96]:

«Αν η εξοχότητά σας έχει την πρόθεση να συγκροτήσει ισχυρή αρμάδα, όπως έχει σχεδιαστεί, δεν πρέπει να αργήσει, γιατί θα βρει να έχουν γίνει πολλά πράγματα, που δεν θα μπορούν πια να διορθωθούν…».

(Se vostra Excellentia ha intenzione de formar una armata potente, come ha designato, non sarà a tempo, perchè troverà molte cose fatte che non se portano poi remediar…)

Αυτό που χρειαζόταν ήταν η άμεση αποστολή στη Μάλτα «καλού πεζικού» δέκα ή δώδεκα χιλιάδων ανδρών.

[←102]

Balbi, La Verdadera Relación (1568), φύλλο 41:

«Το Σάββατο στις δύο ήρθε ο στόλος τού Ντραγκούτ με δεκατρείς γαλέρες και δύο γαλιότες δικές του, συνοδευόμενος από τριάντα σκάφη άλλων πειρατών, και κουβαλούσε σε αυτά πεζούς δύο χιλιάδες πεντακόσιους Λεβέντ που έρχονταν από τα δυτικά. Ο Πιαλή τούς συνάντησε και έβαλε τη ναυαρχίδα του ανάμεσα σε δύο από αυτά τα σκάφη και τα οδήγησε στον κόλπο Αγίου Γεωργίου, όπου πήρε τη θέση του…. Αργότερα έγινε γνωστό ότι ο Ντραγκούτ θα έριχνε το βάρος του να βρει και να χτυπήσει το Σαν Έλμο, επειδή η πρόθεσή του ήταν η ίδια με εκείνη τού Μουσταφά…».

(Sabado alos dos llegó ala armada Dargut con treze galeras y dos galeotas suyas, y asta al número de treynta baxeles de otros corsarios, y traya en ellos al pie de dos mil y quinientos Leventes viniendo dela parte de poniente. Piali lo fué a encontrar, y puso su capitana en medio delas dos, y lo llevó ala cala de San Iorje, adonde tomó su posta…. Después se supo que en estremo peso a Dargut de hallar ya batiendo Sant Ermo, porque su intención era la misma que de Mostafa…)

Οι Λεβέντ (Leventes), στους οποίους αναφέρεται ο Μπάλμπι (ιταλ. Leventi), ήσαν κουρσάροι [πρβλ. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο IV, φύλλο 46]. Ο Cirni, φύλλο 53 τοποθετεί την άφιξη τού Ντραγκούτ στις 30 Μαΐου και λέει ότι έφερε περίπου 1.400 μάχιμους (persone da combattere). Όμως ο Pierre Gentil de Vendome γνωρίζει ότι ο Ντραγκούτ έφτασε στη Μάλτα στις 2 Ιουνίου [II, επιμ. Pernot, Le siège de Malte, Παρίσι, 1910, σελ. 15].

Πρβλ. Cod. Urb. lat. 1040, φύλλο 28, επιστολή από Μεσσίνα, με ημερομηνία 9 Ιουνίου 1565: «Ο Ντραγκούτ είχε έρθει με στόλο αποτελούμενο από 12 γαλέρες, 3 γαλιότες…» (Draguth era gionto all’ armata cοn 12 galie, 3 galeotte…). O Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 25 πίστευε ή τουλάχιστον λέει, ότι στρατιωτική δύναμη 28.500 μάχιμων ανδρών απέπλευσε από την Ανατολή για να επιτεθεί στη Μάλτα και ότι με τις προσθήκες από Τρίπολη και Αλγέρι η τουρκική δύναμη αυξήθηκε σε 48.000, χωρίς να προσμετρώνται οι ναυτικοί και οι ακόλουθοι τού στρατοπέδου. Είναι προφανές ότι ο τελευταίος αριθμός αποτελεί μεγάλη υπερβολή. Για τούς αριθμούς των Τούρκων, των γαλερών τους και άλλων σκαφών και την έκταση τού πυροβολικού τους πρβλ. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο IV, φύλλα 46-47.

[←103]

Πρβλ. Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 35-36 και Bosio, III (1602), βιβλίο XXV, σελ. 532-33.

[←104]

Πρβλ. Documentos inéditos, XXIX, 173-74, επιστολή τού Δον Γκαρσία προς Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Μεσσίνα στις 2 Ιουνίου 1565.

[←105]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 41-42 μεταφρ. H. A. Balbi, Siege (1961), σελ. 64-67. Cirni, Assedio di Malta, βιβλία iv-v, φύλλα 55 και εξής, ο οποίος ξεκινά τον κανονιοβολισμό τού οχυρού Σαν Έλμο στις 31 Μαΐου. Ο μεγάλος μάγιστρος στην επιστολή του προς τον Δον Γκαρσία στις 3 Ιουνίου, στην οποία έχουμε ήδη αναφερθεί [Documentos ineditos, XXIX, 394], τοποθετεί «τις απώλειές μας σε 150, νεκρούς ή τραυματίες» και (όπως ο Balbi) εκτιμά τις τουρκικές απώλειες σε πεντακόσιους,

«…από το οποίο φαίνεται πολύ καθαρά ότι αν δεν φροντίσουν [!] να χάσουν χιλιάδες ανδρών, δεν θα μπορέσουν να αναλάβουν την κατοχή αυτού τού φρούριου»,

(…per il che se vede assai chiaramente che non se curano de perder gente a migliara [!] pur che possiano impatronirse de quella fortezza)

πράγμα που ήταν ασφαλώς σωστό. Σημειώστε επίσης τη ζοφερή αναφορά που δόθηκε στον Δον Γκαρσία από τον Ιωαννίτη Ραφφαέλε Σαλβάγκο στις 10 Ιουνίου [στο ίδιο, XXIX, 396-404]. Η άγρια τουρκική επίθεση στις 3 Ιουνίου αποτέλεσε μεγάλο κλονισμό για τούς υπερασπιστές τής Μάλτας.

[←106]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 43-46, που λέει ότι οι Τούρκοι προωθούνταν

«με πολύ μεγάλο θάρρος στην αρχή, καθώς εκείνοι που έρχονταν ήσαν εφοδιασμένοι με αφιόνι, το οποίο είναι κάποια σύνθεση που έχει τέτοια δύναμη, ώστε λαμβανόμενη σε μικρή ποσότητα να αφαιρεί τις αισθήσεις και να προκαλεί την ανάληψη χωρίς λόγο οποιουδήποτε κίνδυνου από τον απερίσκεπτο!» [φύλλο 45].

(con may grande ánimo al principio como aquellos que venían artos de afión, que es cierta composición que tiene tanta fuerza que comida della poca cantidad quita los sentidos, y provoca a acometer sin razón a qualquiera peligro por temerario que sea!)

Πρβλ. Bosio, III (1602), βιβλίο XXVI, σελ. 538-54 για την πολιορκία τού οχυρού Σαν Έλμο από 1 έως 10 Ιουνίου (1565) και σημειώστε στο ίδιο, βιβλίο XXVΙΙ, σελ. 562, «όλοι ήσαν εξοργισμένοι και εξαγριωμένοι από το αφιόνι» (tutti dall’affione infuriati et imbestialiti).

Το αφιόνι (affione) είναι η τουρκική λέξη για το όπιο (afyon), εξαραβισμένη λέξη από την ελληνική «το ὄπιον» (χυμός παπαρούνας, όπιο), υποκοριστικό τής λέξης «ὁ ὀπός» (χυμός): ὁ ὀπός τῆς μήκωνος είναι το όπιο.

[←107]

Το σημείωμα τού Πίου Δ΄ υπάρχει στo Arch. di Stato di Modena, Cancelleria marchionale poi ducale Estense, Estero: Carteggio di principi e signorie, Italia, Roma, Busta, 1300/15, αριθ. 107:

«Έχουμε ενημερωθεί με αγγελιοφόρο και επιστολή από τον μάγιστρο τού Οσπιταλίου τού Αγίου Ιωάννη τής Ιερουσαλήμ για την εμφάνιση τουρκικού στόλου στο νησί τής Μάλτας, ο οποίος στόλος (όπως δεν αμφιβάλλουμε ότι και εσείς έχετε ακούσει) ξεπερνά σε αριθμό πλοίων όλους τούς στόλους, που έστειλε ποτέ ο Τούρκος τύραννος εναντίον των χριστιανών, ενώ έφερε και τεράστια δύναμη στρατευμάτων πεζικού, καθώς και πράγματα που είναι χρήσιμα για την κατάληψη και καταστροφή των πόλεων. Αυτά τα νέα μάς φέρνουν σοβαρή ανησυχία. Επειδή βλέπουμε σε πόσο κίνδυνο βρίσκεται η ασφάλεια τής Σικελίας και τής Ιταλίας, πόσες καταστροφές απειλούν τον χριστιανικό λαό, αν (Θεός φυλάξοι!) έρθει στο νησί τής Σικελίας, που βρίσκεται κοντά σε τόσα λιμάνια κυκλωμένα από τη δύναμη τού ασεβούς εχθρού. Για τον λόγο αυτόν, για να αντιμετωπιστεί αυτός ο κίνδυνος, θα πάνε οι στρατιώτες αυτού τού Τάγματος, το οποίο έχει πάντοτε διατηρήσει ισχυρή φρουρά τής χριστιανικής κοινοπολιτείας, ενώ εμείς θα στείλουμε αμέσως στον Μάγιστρό του τη βοήθεια που θα μπορέσουμε. Επειδή, όμως είναι απαραίτητο αυτή τη στιγμή όλοι οι χριστιανοί ηγεμόνες να έρθουν σε ενίσχυση τού Τάγματος και να αποκρούσουν τον κοινό κίνδυνο με τις δυνάμεις τους, η παρούσα επιστολή θα διεγείρει λοιπόν την εξοχότητά σας και ειλικρινά, ενθαρρυνόμενοι από τον Κύριο, σάς προτρέπουμε, ώστε σε συμμόρφωση με τον Θεό και για την υπόθεση τής κοινής σωτηρίας να προσφέρετε βοήθεια στους στρατιώτες τού Τάγματος τής χριστιανικής κοινοπολιτείας εκείνα που έχουν ανάγκη, εκείνα που είναι απαραίτητα για να αντισταθούν στον εχθρό, στέλνοντας χωρίς καμία καθυστέρηση χρήματα, στρατιώτες, καθώς και την πυρίτιδα που είναι απαραίτητη για χρήση από το πυροβολικό. Τα πράγματα αυτά θα σταλούν πρώτα στη Σικελία, και από εκεί θα μεταφερθούν το συντομότερο δυνατό στον μάγιστρο αυτού τού Τάγματος. Όσο πιο άμεσα και σε μεγαλύτερη ποσότητα διαθέσετε τα πράγματα αυτά, τόσο πιο χρήσιμη και επαινετή θα είναι η υπηρεσία τής εξοχότητάς σας και ευπρόσδεκτη από τον Θεό και από το Τάγμα. Εκδόθηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, κάτω από τον δακτυλίδι τού Αλιέα, στις 7 Ιουνίου 1565, κατά το έκτο έτος τής παπικής μας θητείας».

(Facti fuimus per nuncium et literas certiores a Magistro Hospitalis Sancti Joannis Hierosolimitani de adventu classis Turcarum in insulam Melitam, quae classis (ut te quoque audisse non dubitamus) cum numero navium omnes classes longe superat quas unquam Turcarum tyrannus adversus Christianos miserit, tum una maximis peditum copiis ingentem apparatum secum attulit rerum quae usui sunt ad expugnationem et excidia oppidorum. Gravissima is nuncius solicitudine nos affecit. Etenim videmus quantum in periculum Siciliae et Italiae salus ventura sit quantaeque calamitates populo immineant Christiano si (quod Deus avertat) insula tam Siciliae propinqua tot portibus cincta in potestatem impiorum hostium venerit. Quapropter huic periculo obviam ire et Ordinem illum Militum qui semper firmum Christianae reipublicae praesidium fuit conservare cupientes nos ipsi quidem Magistro statim ea quae potuimus auxilia misimus. Quia vero tam necessario tempore omnes oportet principes Christianos illi Ordini subvenire et commune periculum pro viribus suis quenquam depellere, iccirco nobilitatem tuam his literis excitandam ac vehementer in Domino hortandam duximus ut divini obsequii et communis salutis causa tam benemerito de Christiana republica Militum Ordini iis rebus egente quae sunt ad resistendum hostibus necessariae nulla interposita mora aliquod subsidium impertiat pecuniae, militum, et pulveris ad usum tormentorum bellicorum necessarii easque res in Siciliam mittat primo quoque tempore inde ad Magistrum eius Ordinis devehendas. Quas ei res quanto promptius et largius subministraris, tanto tuae nobilitatis officium opportunius, laudabilius, et Deo atque illi Ordini gratius erit. Datum Romae apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die VII Junii, MDLXV, pontificatus nostri anno sexto).

Ο φόβος για το μέλλον τής Σικελίας και τής Νάπολης, «και κατά συνέπεια για εκείνο τής Ιταλίας και τής Ισπανίας» (e per consequenza l’ Italia e la Spagna), ήταν διαδεδομένος. Πρβλ. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο V, φύλλα 62-63.

[←108]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLII, τομ. 22, «γραμμένη στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, κλπ., στις 7 Ιουνίου 1565, κατά το έκτο έτος» (datum Romae apud Sanctum Petrum, etc., die VII Junii 1565, anno sexto).

[←109]

Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34, φύλλο 273 (και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 279), έγγραφο με ημερομηνία 18 Μαΐου 1565:

«Το νησί τής Μάλτας βρίσκεται σε μεγάλο κίνδυνο και η Αγιότητά του έχει δώσει στη ‘θρησκεία τής Ιερουσαλήμ’ 10.000 σκούδα για να πληρώσουν στρατιώτες, έχοντας αυτοί επιθυμήσει το συντομότερο χρήματα αντί για στρατιώτες, γνωρίζοντας ότι από τον αντιβασιλέα τής Σικελίας έχουν σταλεί στρατιώτες και προσευχόμενοι στον Θεό να είναι αρκετοί. Ότι η Αγιότητά του δεν πρέπει να παραλείψει να παράσχει όλη την απαραίτητη βοήθεια, γιατί αν χαθεί η Μάλτα, θα πάνε προς το κακό οι υποθέσεις τής Σικελίας και τής Ιταλίας. Αν μάλιστα πάρουν και τη Γκολέττα, στην οποία λέγεται ότι έχουν επιτεθεί και για την οποία πρέπει να φοβούνται γιατί είναι μικρός τόπος, θα πάνε όλα άσχημα, επειδή η εγγύτητα είναι τόσο μεγάλη, που όχι μόνο στη Σικελία και την Ισπανία, αλλά και στη Ρώμη θα είναι αναγκαίο να παραμείνουν πάντοτε στα όπλα…»

(Che l’isola di Malta stava in grandissimo pericolo, che sua Santità havea dati alla ‘Religione Gierosolimitana’ 10.000 scudi per pagar soldati, havendo essi desiderato più presto denari che soldati, che intendeva che da ‘l vicerè di Sicilia erano stati mandati soldati, e che priegava Iddio che fussero abastanza. Che sua Santità non è per mancare di dargli tutti gl’aggiuti necessarii, perchè se Malta si perdesse, anderiano a male le cose di Sicilia e d’Italia. Se anco pigliassero la Goletta, la quale si dice che assalteranno, e della quale si deve temere per esser piccol luogo, tutti staremo male, perchè la vicinanza è così grande non solo alla Sicilia e Spagna, ma a Roma, che saria necessario star sempre in armi…).

Η διάθεση από τον πάπα 10.000 σκούδων για την πρόσληψη στρατευμάτων έγινε ευρέως γνωστή [Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο IV, φύλλο 47].

[←110]

Στο ίδιο, φύλλο 284, «έξι μέρες πριν από τις ΄Ίδες Ιουνίου» (VI Idus Iunii).

[←111]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLII, τομ. 22, φύλλο 388 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση:

«Αγαπημένε μας γιε, διαλεχτέ άνδρα Πομπέο Κολόννα, κάτοικε Ρώμης:… Έχοντας ακούσει τελευταία ότι ο τουρκικός στόλος έχει εισβάλει στο νησί τής Μάλτας και τώρα ετοιμάζεται να ξεκινήσει επίθεση σε αυτόν τον τόπο, θεωρήσαμε ότι εκτός από εκείνους που βρίσκονται εκεί πριν στείλουμε οικονομική επιχορήγηση, πρέπει επίσης να σταλούν κάποιες στρατιωτικές δυνάμεις για να υπερασπιστούν αυτό το νησί. Επιθυμώντας όμως να διορίσουμε ανδρείο και θαραλλέο άνθρωπο που θα προΐσταται αυτών των στρατιωτών, το μυαλό μας έρχεται σε εσάς…

(Dilecto filio nobili viro Pompeio Columnae, domicello Romano:… Audito nuper a nobis Turcicam classem ad invadendam insulam Melitam applicuisse iamque oppugnationem illius locorum parasse atque incepisse, statim praeter ea quae illuc antea miseramus pecuniarum subsidia etiam aliquot militum cohortes ad ipsius insulae defensionem mittendas duximus. Cupientes autem strenuum et animi magnitudine praestantem virum eisdem militibus praeficere, ad te mentem nostram convertimus…

Κατά συνέπεια, λόγω τής μοναδικής ανδρείας, ευγένειας και πίστης και αφοσίωσής σας στην Αποστολική Έδρα, την οποία γνωρίζουμε ότι έχετε σε θέματα πολέμου, σάς εμπιστευόμαστε εξακόσιους δικούς μας πεζούς Ιταλούς στρατιώτες, τούς οποίους προστάζουμε να πάνε τώρα γρήγορα σε αυτό το νησί για βοήθεια των χριστιανών, με κάθε επιμέλεια. Επίσης όλων των στρατιωτών, τόσο εκείνων που έχουν ήδη στρατολογηθεί με δικά μας χρήματα, όσο και των άλλων που θα συμβεί να σταλούν από εμάς στο μέλλον σε αυτή την αποστολή, με την παρούσα αποστολική εξουσία, στο όνομα τού Θεού, σάς κάνουμε, ανακηρύσσουμε, καθιερώνουμε και θεωρούμε συνταγματάρχη [λέξη που έχει διαγραφεί] στρατηγό, με όλες ανεξαιρέτως τις αρμοδιότητες, εξουσίες, δικαιοδοσίες [κλπ.] … Γράφηκε στη Ρώμη, στον Άγιου Πέτρο, κλπ., στις 8 Ιουνίου 1565, κατά το έκτο έτος»

Itaque de tua singulari virtute, nobilitate, et erga nos et Sedem Apostolicam fide ac devotione eximioque usu, quem te in re bellica habere novimus, plurimum in Domino confisi te sexcentorum Italorum peditum nostrorum, quos nunc ad eandem insulam in auxilium Christianorum celeriter omni diligentia adhibita proficisci iussimus, et praeterea omnium militum tam eorum qui iam illic ex pecuniis nostris conscripti sunt quam aliorum quos a nobis ad hanc ipsam expeditionem in posterum mitti contigerit, colonellum generalem cum omnibus et singulis facultatibus, potestate, iurisdictione… [etc.], auctoritate apostolica tenore praesentium cum Dei nomine creamus, declaramus, constituimus, et deputamus…. Datum Romae apud Sanctum Petrum, etc., die VIII Junii 1565, anno sexto).

σημειώστε στο ίδιο, φύλλο 389, επιστολή με την ίδια ημερομηνία προς Καμίλλο ντε Μέντιτσι, «αδελφό ιππότη τού Οσπιτάλιου τού Αγίου Ιωάννη τής Ιερουσαλήμ» (frater miles Hospitalis Sancti Joannis Hierosolymitani), σχετική με τον διορισμό τού Πομπέο Κολόννα. Επιστολή με το ίδιο αντικείμενο –και την κίνηση των παπικών στρατευμάτων– απευθύνθηκε στον Τζάκοπο Αππιάνο, διοικητή των φλωρεντινών γαλερών, στις 13 Ιουνίου 1565 [στο ίδιο, φύλλο 400 και σημειώστε φύλλο 401]. Πρβλ. Documentos inéditos, XXIX, 408 και Cirni, Assedio di Malta, φύλλα 60, 63.

[←112]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 106 και Siege (1961), σελ. 165. Για την απελευθέρωση τού Ασκάνιο ντέλλα Κόρνια από τη φυλάκιση και τη θερμή υποδοχή του από τον Δον Γκαρσία ντε Τολέδο, ο οποίος χρειαζόταν τη βοήθειά του στη Μάλτα, σημειώστε τις ανακοινώσεις (avvisi) στο Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 7, 17, 20, 22, 35, 37, 47, 57, 70, 73 και αλλού:

«Ο κύριος Ασκάνιο ντέλλα Κόρνια τιμήθηκε πολύ από τον κύριο Δον Γκαρσία, που τον κράτησε εγκατεστημένο στο σπίτι του και τον συμβουλευόταν για όλα» [φύλλο 73 και βλέπε στο ίδιο, φύλλα 78 και εξής].

(Che il signor Ascanio della Cornia era stato accarezzato molto dal signor Don Garzía, et lo teneva allogiato in casa sua, consultando ogni cosa seco)
[←113]

Ο Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο VII, φύλλο 88 επαινεί ιδιαίτερα τον Ασκάνιο ντέλλα Κόρνια, για τού οποίου την απελευθέρωση από το Καστέλ Σαντ’ Άντζελο για να υπηρετήσει τη χριστιανική υπόθεση στη Μάλτα ο Πίος Δ΄ είχε λάβει εκκλήσεις από τον ίδιο τον μεγάλο μάγιστρο, τον Πρόσπερο ντ’ Άρκο, αυτοκρατορικό απεσταλμένο στη Ρώμη, τον καρδινάλιο Φρανσίσκο Πατσέκο «στο όνομα τού βασιλιά Φιλίππου» (in nome del Re Filippo) και από τον Φλωρεντινό απεσταλμένο Αβεράρντο Σερριστόρι «στο όνομα τού δούκα τής Φλωρεντίας» (in nome del Duca di Fiorenza).

Ο Ασκάνιο είχε συλληφθεί με παπικές εντολές στις αρχές τού έτους, όπως είχε γράψει ο Κάρλο Μπορρομέο στον Ζακκαρία Ντελφίνο, νούντσιο στον Μαξιμιλιανό Β΄:

«Η Αγιότητά του έχει τοποθετήσει σε κάστρο τον κύριο Ασκάνιο ντέλλα Κόρνια για κάποιες ανθρωποκτονίες, για τις οποίες είναι πολύ ύποπτος. Αν ευχαριστεί τον Θεό να μην είναι ένοχος, γιατί όλοι θέλουμε να μην είναι, όχι μόνο να μην υποστεί καμία ζημιά, αλλά να είναι ακόμη περισσότερο ευνοούμενος»

(Sua Santità ha posto in castello il Signor Ascanio de la Corgna per certi homicidii, de’ quali egli è molto inditiato. Se a Dio piacerà ch’ egli non sia colpevole, come tutti desideramo che non sia, non solo non haverà male alcuno, ma sarà più favorito che mai)

[S. Steinherz, Νuntiaturberichte aus Deutschland (1560-1572), ΙΙ-4 (Βιέννη, 1914), αριθ. 74, σελ. 277, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 20 Ιανουαρίου 1565 και βλέπε επίσης, στο ίδιο, αριθ. 75, σελ. 280].

[←114]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 48–52. Πρβλ. de la Gravière, Les Chevaliers de Malte, 11, 26 28. Για τον θάνατο τού Ντραγκούτ σημειώστε Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 45, 54, 57, 65, Documentos inéditos, XXIX, 416, Cirni, Assedio di Malta, βιβλία V-VI, φύλλα 68, 73-74, Bosio, IΙΙ (1602), βιβλίο XXVIII, σελ. 565-66, 576.

[←115]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 53-54.

[←116]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 55:

«Αφού οι Τούρκοι δαπάνησαν περισσότερες από τριάντα μέρες στο Σαν Έλμο και δεκαοκτώ χιλιάδες βολές κανονιών και βασιλίσκων, έχοντας χάσει στους πρόποδες έξι χιλιάδες άνδρες, τούς καλύτερους, και μεταξύ αυτών τον Ντραγκούτ και άλλους πολύ γνωστούς, το πήραν με τη βία, με τον τρόπο που αναφέρθηκε, με τρόπο που δεν είχαν, γιατί έπρεπε να κάνουν μεγάλη γιορτή για τη νίκη, που τούς είχε κοστίσει τόσο πολύ!»

(Después de haver los Turcos gastado treynta y mas dias sobre sant Ermo, y deziocho mil tiros de cañones y basiliscos, y haver perdido al pie de seys mil hombres, los mejores, y entre ellos Dargut y otros muy seflalados, lo tomaron por fuerza dela manera contada, de modo que no tenían porqué hazer mucha fiesta de victoria que tan cara les havía costado!).

Πρβλ. Balbi, Siege (1961), σελ. 84-87. Για την πτώση τού Σαν Έλμο σημειώστε επίσης Cirni, Assedio di Malta, βιβλία V-Vl, φύλλα 68-71.

Σύμφωνα με ειδοποίηση (avviso) στις 14 Ιουλίου 1565 από την Ισταμπούλ [Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 74-75]:

«Στις 20 τού μηνός ήρθε εδώ ένας τσαούς με γαλιότα που προερχόταν από τη Μάλτα, σταλμένος από τον πασά στον Άρχοντα [Σουλεϊμάν] με ειδοποίηση για την πολιορκία τού Σαν Έλμo, λέγοντας ότι πέθαναν εκεί μόνο χίλιοι Τούρκοι και 1.500 χριστιανοί, και ότι κάνοντας την επιχείρηση τής Μάλτας ελπίζει να την πάρει σύντομα και μετά θα πάει στη Γκολέττα, έχοντας μάθει ότι αυτοί οι άνθρωποι έτρεξαν με τον Κύριο στο τζαμί, για να κάνουν προσευχή και ελεημοσύνη για τις ψυχές εκείνων, που λένε ότι είναι μάρτυρες στον παράδεισο. Ο εν λόγω κύριος έστειλε στη συνέχεια 3 γαλιότες με γαλέτα και μπαρούτι για τον στρατό. Στον Ναύσταθμο συνεχίζουν να φτιάχνουν 40 γαλέρες με μεγάλη επιμέλεια…»

(Alli 20 giunse qua un chiaus con una galeotta venuta da Malta, spedita dal bassà al Signore con aviso della presa di Sant’ Elmo, dicendo esservi morti solo mille Turchi et da 1,500 Christiani, et che facendo l’ impresa di Malta sperava pigliarla in breve, et poi andar alla Goletta, il che havendo inteso quei populi corsero col Signore alla moschea a far oratione et limosina per l’anima di quelli che dicono essere iti in paradiso martiri. Il detto Signore ha spedito di poi 3 galeotte con biscotti et polvere per mandar all’armata. Nel Arsenale continuano a lavorar 40 galere con gran diligenza…).

Για την τουρκική κατάληψη τού οχυρού Σαν Έλμο, σημειώστε Bosio, III (1602), βιβλίο XXVΙΙ, σελ. 558 και εξής, 570-76 και για τα δεινά των Ιωαννιτών και Μαλτέζων μετά την πτώση τού οχυρού, βλέπε Documentos inéditos, XXIX, 247, 411-19.

[←117]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 58, 60-61. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο VI, φύλλο 74. Bosio, III (1602), βιβλίο XXVΙΙ I, σελ. 581-82. Ο Pierre Gentil de Vendome τοποθετεί την προσέγγιση τού Ισπανού σκλάβου στον μεγάλο μάγιστρο στις 25 Ιουνίου [επιμ. Pernot, Le siège de Malte, σελ. 34].

[←118]

Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλο 23 (44), «προς τον ναυτικό γενικό διοικητή» (al capitanio general da mare), έγγραφο με ημερομηνία 25 Ιουνίου 1565, όπου το αποτέλεσμα τής ψηφοφορίας που συνοψίστηκε πιο πάνω, για την αποστολή εντολών στον Μιτσιέλ, ήταν υπέρ (de parte) 210, κατά (de non) 0, λευκά (non sinceri) 4.

[←119]

Πρβλ. Bosio, IΙΙ (1602), βιβλίο XXIV, σελ. 500. Ο Bosio, μη έχοντας πρόσβαση στις επιστολές τού Φιλίππου Β΄ προς τον Δον Γκαρσία, τείνει να κατηγορεί κάπως τον τελευταίο για τη μακρά καθυστέρηση στην αποστολή ισπανικών δυνάμεων και στόλου στη Μάλτα. Επαινεί όμως τη σύνεση τού Δον Γκαρσία [στο ίδιο, βιβλίο XXXI, σελ. 651-52].

[←120]

Σύμφωνα με επιστολή από Ισταμπούλ με ημερομηνία 29 Ιουνίου 1565,

«…Ο Κύριος [Σουλεϊμάν], έχοντας ακούσει ότι 100 γαλέρες των χριστιανών επρόκειτο να έρθουν στην Ήπειρο και την Πελοπόννησο, δηλαδή προς την Πρέβεζα και τον Μοριά, διέταξε τον μπεηλερμπέη αυτών των περιοχών, ότι έπρεπε να βρει εκεί όπλα για τον εφοδιασμό όλων εκείνων των νησιών και να ξαναβάλει σε τάξη με 60 γαλέρες με κάθε ταχύτητα…» [Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 36-37, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση].

(…Il Signore, havendo inteso che 100 galee de’ Christiani erano per venire in Epiro et Peloponesso, cioè verso la Prevessa et la Morea, ha dato ordine alli beglierbei di quei confini che si debbino trovar ivi in arme per proveder a tutte quelle isole et di novo fa metter in ordine 60 galere con ogni prestezza…)
[←121]

Ο Δον Γκαρσία είχε ήδη συγκεντρώσει δύναμη αρκετά μεγάλη ώστε να ανησυχεί τούς Τούρκους. Στις αρχές Ιουλίου ανέφερε

«ότι στη Μεσσίνα ετοιμάζονταν ογδόντα γαλέρες και εξήντα πλοία μεταφοράς για να έρθουν σε επικουρία μας με όλη τη δύναμη τού Καθολικού βασιλιά τής Ισπανίας Δον Φελίπε» [Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 67 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 80, 105].

(que en Mecina avia ochenta galeras y sesenta naves para venir nos a soccorer con todo el poder del Rey Cathólico de España don Felipe)

Ο Δον Γκαρσία είχε ογδόντα γαλέρες και εξήντα πλοία έτοιμα για επικουρία τής Μάλτας. Βλέπε επίσης πιο κάτω την ειδοποίηση (avviso) τής 11ης Αυγούστου 1565. Σύμφωνα με επιστολή τού Δον Γκαρσία προς Φίλιππο Β΄ με ημερομηνία 5 Ιουλίου (1565), τον ισπανικό στόλο αποτελούσαν ογδοντατέσσερις γαλέρες, ενώ οι Τούρκοι είχαν εννενηνταπέντε γαλέρες και μερικά πλοία στη Μάλτα [Documentos ineditos, xxix, 249-50].

[←122]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLII, τομ. 23, φύλλα 14-16, με αρχική αρίθμηση και σημειώστε κάπως παρόμοιο σημείωμα για κάποιον Αμπρότζιο ντε Κάστρο τού Τάγματος τής Μπεάτα Μαρία ντε Μόντε Καρμέλο στο ίδιο, φύλλο 38, με ημερομηνία 20 Ιουλίου 1565.

[←123]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 70:

«…Η Αγιότητά του ο Κύριός μας πάπας Πίος Δ΄ μάς ενθάρρυνε κι άλλο για τις ψυχές μας, στις οποίες παραχώρησε ένα πληρέστατο ιωβηλαίο (άφεση) από σφάλματα και από τιμωρίες και τόσο πλήρη επιείκεια, όπως συνήθως χρησιμοποιεί η εκκλησία με τα παιδιά τους σε τέτοιες περιπτώσεις, όπου δεν υπήρχε άνδρας ή γυναίκα αυτής τής ηλικίας, που να μην κέρδιζε με μεγαλειώδη αφοσίωση και με σταθερή ελπίδα και πίστη στη δόξα, πεθαίνοντας στο ταξίδι».

(…La Santidad de nuestro Señor Papa Pio Quarto nos embió también otro para nuestras ánimas, el qual fué un iubileo plenissimo a culpa y a pena y tan lleno de clemencia como suele la yglesia usar con sus hijos en semejantes casos de modo que no quedó hombre ni muger de edad para ello que no lo ganasse con devoción grandissima y con firma esperanza y fe de yr ala gloria, muriendo en la jornada.)
[←124]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 62–63. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο vi, φύλλα 76-77 και για τη δύναμη επικουρίας υπό τούς Καρντόνα και Ρόμπλες πρβλ. Documentos inéditos, XXIX, 214-16, 218, 239-40, 252-55, όπου η τελευταία αναφορά είναι σε επιστολή τού Δον Γκαρσία προς τον Φίλιππο Β΄ με ημερομηνία 5 Ιουλίου:

«…Ακόμη κι αν είχαν εισέλθει αυτά τα εξακόσια άτομα [ο Balbi λέει επτακόσια], δεν θα επαρκούσαν για να υπερασπιστούν το Μπόργκο και το Σαν Μικέλε, αφού, όπως γράφει, έλειπε ο κύριος [ντε λα Βαλέτ] από τούς ανθρώπους, που είχαν χάσει στο Σαν Τέλμο χίλιους πεντακόσιους άνδρες…. Ήταν φανερη καταστροφή αυτή στη Μαλτα πριν εισέλθουν οι άνδρες και επικίνδυνο αφού εισήλθαν, λόγω τού μικρού αριθμού, σε σχέση με την έλλειψη που υπήρχε μέσα».

(…Aunque hayan entrado estos seiscientos hombres, no son bastantes para defender al Burgo y San Miguel, estando tan falto el maestre [de la Valette] de gente como escribe, por haber perdido en San Telmo mil y quinientos hombres…. Era manifiesta perdición de lo de Μalta, no habiendo entrado la gente, y peligroso después de entrada, por el poco número al respeto de la falta que dentro hay.)

Eπίσης σημειώστε στο ίδιο, XXIX, 277, 279 και Pierre Gentil de Vendome, επιμ. Pernot, Le siège de Malte, σελ. 39-41. Ο Balbi είναι υπεύθυνος για την ορθογραφία soccoro. Λεπτομερής περιγραφή τής αποστολής τής δύναμης επικουρίας και τής ασφαλούς εισόδου της στο Μπόργκο υπάρχει στον Bosio, III (1602), βιβλία XXVIT- XXVUI, σελ. 559, 584-90, ο οποίος παρέχει τα ονόματα των πιο σημαντικών προσώπων στη «μικρή ενίσχυση» (picciolo soccorso), που είχε αποπλεύσει από τη Σικελία στις 29 Ιουνίου [στο ίδιο, σελ. 585].

[←125]

Πρβλ. Bosio, III (1602), βιβλίο xxiv, σελ. 510 κάτω από την ημερομηνία 8 Μαΐου (1565).

[←126]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 67–68.

[←127]

Ο Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο VI, φύλλο 82 λέει ότι η επίθεση άρχισε τη νύχτα τής 14ης Ιουλίου «επειδή έλαμπε το φεγγάρι» (perchè luceva la luna), σημειώνοντας επίσης ότι

«εκείνες τις ημέρες ο Χασσάν πασάς, βασιλιάς τού Αλγεριού, είχε έρθει με εικοσιοκτώ γαλιότες και δύο γαλέρες και δύο περίπου χιλιάδες πολεμιστές, τούς οποίους είδαν οι εχθροί με μεγάλη χαρά και στοργή».

(in questi giorni Assan Bascià, re d’Algieri, era venuto con vent’ otto galeotte e due galee e circa a due mila persone da combattere, il quale allegramente fu veduto e da nemici molto accarezzato.)

Πρβλ. Bosio, III (1602), βιβλίο XXVΙΙΙ, σελ. 592 και εξής. Ο Χασσάν είχε φτάσει στη Μάλτα στις 8 Ιουλίου σύμφωνα με τον Bosio με εικοσιοκτώ σκάφη, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν επτά γαλέρες, ενώ τα άλλα σκάφη ήσαν γαλιότες, φούστες και μπριγαντίνια.

[←128]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 72–73:

«Δεν είναι περίεργο ότι κανένας [από τούς Τούρκους] δεν σώθηκε από τόσο πολλούς, γιατί οι πασάδες, όπως έμαθα αργότερα, είχαν στείλει σε αυτή την επίθεση στη θάλασσα όλους εκείνους που δεν ήξεραν πώς να κολυμπήσουν, πιστεύοντας ότι αφού δεν μπορούσαν να σωθούν με αυτόν τον τρόπο, θα πολεμούσαν καλύτερα».

(No es de maravillar que ninguno se salvasse de tantos, porque los baxanes [the pashas], segun después se supo, avían embiado a este assalto de mar todos los que no sabían nadar paraque, desconfiados de poderse salvar por aquella via, peleassen major.)
[←129]

Ο Βalbi, La Verdadera Relación, φύλλα 62-75 (με αναφορά στο όπιο στο φύλλο 73), μεταφρ. H. A. Balbi, Siege (1961), σελ. 96-116 καλύπτει την περίοδο από 2 μέχρι 15 Ιουλίου. Για τη μεγάλη επίθεση στις 14-15 Ιουλίου βλέπε επίσης Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο VI, φύλλα 82-83 και Bosio, III (1602), βιβλίο xxix, σελ. 601-8.

[←130]

Σύμφωνα με αναφορά από τη Ρώμη στις 14 Ιουλίου 1565,

«… [Ο πάπας] εξακολουθούσε να μιλά για την επιδότηση που έδωσε στον αυτοκράτορα με τον ερχομό τού κόμη Σκιπιόνε ντ’ Άρκο, τον οποίο είχε δεχτεί σε ακρόαση και τού είχε δώσει στο όνομα τής αυτοκρατορικής του μεγαλειότητας 200.000 δουκάτα σε βοήθεια για τον πόλεμο εναντίον των Τούρκων, ενώ είπε ότι αυτό το στέμμα αξίζει περισσότερη βοήθεια, αλλά προς το παρόν ήταν ευχαριστημένος να τούς δώσει 70.000 δουκάτα, και ότι αν ο πόλεμος προχωρήσει, θα στείλει ίσως τον κόμη Ανιμπάλε, τον ανηψιό του, με άνδρες, και ότι επί τού παρόντος θα ανέθετε σε τέσσερις καρδινάλιους, δηλαδή στους Αγίου Κλήμεντος, Μοντεπουλκιάνο, Βιτέλλι και Αλτέμπ, για να βρουν τρόπους εξεύρεσης των εν λόγω χρημάτων, με τα οποία θα πληρώνονταν οι πολλοί στρατιώτες που απαιτούνταν για υπηρεσία στον πόλεμο εναντίον των Τούρκων και τα οποία δεν θα ξοδεύονταν ούτε σε φρουρές ούτε σε πυρομαχικά»

(…[Il Papa] parlò anchora del sussidio che diede a lo imperatore con la venuta del Conte Scipione d’Arco, quale hebbe audienza et chiese in nome di sua cesarea Maestà 200 m. ducati in agiutto per la guerra contra Turchi, et disse che quella corona era meritevole di maggiore agiuto, ma che per adesso si contentava di darli 70 m. ducati, et che se la guerra anderà inanzi, vi manderà forse il Conte Anibale, suo nepote, con genti, et che per adesso deputeria 4 cardinali, cioè S. Clemente, Montepulciano, Vitelli, et Altemps a trovar modo di trovar detti denari con questo patto che siano spesi per far tante genti per servicio della guerra contra Turchi, et non impiegati in presidii nè in monitioni)

[Cod. Urb. lat. 1040, φύλλο 47, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 51–52].

Ο Πίος Δ΄ ανησυχούσε σοβαρά με την πολιορκία τής Μάλτας, όπως φαίνεται από την ίδια ειδοποίηση (avisso) [στο ίδιο, φύλλο 47]:

«Ο πάπας μίλησε και πάλι για τις υποθέσεις τής Μάλτας, λέγοντας ότι για την υπεράσπιση τού Σαν Έλμο είχαν πεθάνει περισσότεροι από χίλιους ανθρώπους, και ότι τελικά αμφέβαλλε ότι ολόκληρο το νησί δεν θα έπεφτε στα χέρια των Τούρκων, ή από ανάγκη των ανδρών ή από άλλον λόγο, και ότι ακόμη κι αν ενωνόταν ο στόλος τού Καθολικού Βασιλιά, διέτρεχε μεγάλο κίνδυνο να διακινδυνεύσει για να βοηθήσει αυτόν τον τόπο».

(Il Papa ha parlato anchora delle cose di Μalta, dicendo che per la diffension di Sant’ Elmo sono morti più di mille huomini, et che finalmente dubitava che tutta l’ isola non fosse per andar in mano de’ Turchi, o per bisogno di gente o d’altro, et che anchora che l’armata del Re Cattolico si unisse, si correva grandissimo pericolo in arischiarla per soccorer detto luogo).

Πρβλ. Bosio, III (1602), βιβλίο xxxiv, σελ. 717-18 για τον πόλεμο στην Ουγγαρία-Τρανσυλβανία.

[←131]

Cod. Urb. lat. 1040, φύλλο 62, αναφορά από Βρυξέλλες με ημερομηνία 18 Ιουλίου 1565:

«Σήμερα έφτασε εδώ αγγελιοφόρος από την Ισπανία με νέα ότι έχει φτάσει στη Σεβίλλη ο στόλος των Ινδιών, που είχε φέρει ενάμιση εκατομμύριο χρυσάφι, εν μέρει για την Καθολική του Μεγαλειότητα και εν μέρει για επιμέρους εμπόρους…».

(Hoggi è arrivato qua un corriero di Spagna con nova che è giunto a Siviglia la flotta dell’Indie di terraferma che haveva portato un milion e mezzo d’oro, parte per sua Maestà Cattolica et parte per particulari mercanti…)
[←132]

Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 71–72, αναφορά από Ισταμπούλ στις 17 Ιουλίου 1565:

«Βρέθηκαν 4.000.000 κομμάτια χρυσού τού Αλή πασά μετά τον θάνατό του, μεταξύ των οποίων ενάμιση εκατομμύριο σουλτανίνια [νομίσματα] πέρα από τα πετράδια και τα μαργαριτάρια, και ότι ο Κύριος [Σουλεϊμάν] δεν έχει παρακρατήσει παρά τούς σκλάβους και τα άλογα, ενώ τα υπόλοιπα τα έχει αφήσει στον γιο αυτού τού Αλή».

(Che s’ erano trovati da 4 milioni d’oro di Ali Bassà doppo la sua morte, tra quali da uno e mezzo di sultanini senza le gioie et perle, et che il Signore non haveva rettenuto se non li schiavi et cavalli, et il resto ha lasciato al figliolo di esso Ali.)
[←133]

Documentos inéditos, XXIX, 471-73. Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanca, Reg. 34, φύλλα 294-296. Σημειώστε επίσης Cod. Urb. lat. 1040, φύλλο 77, αναφορά από τη Ρώμη στις 25 Αυγούστου 1565:

«Τετάρτη [22 Αυγούστου] σε εκκλησιαστικό συμβούλιο η Αγιότητά του είπε ότι ήθελε να επιβάλει σε ολόκληρο το εκκλησιαστικό κράτος επιδότηση 400.000 [sic] δουκάτων, που έπρεπε να καταβληθεί σε δύο χρόνια, και ότι δεν θα ξοδευόταν, αν δεν ήταν απαραίτητο».

(Mercordì in consistoro sua Santità disse che voleva porre un sussidio a tutto lo statto ecclesiastico di 400 m. [sic] ducati da esser pagati in doi anni, et non li spenderà se non sarà bisogno…)

Ο καρδινάλιος Γκαμπριέλε Παλεόττι, προς μεγάλη δυσαρέσκεια τού πάπα, έφυγε από τη Ρώμη για να αποφύγει να υπογράψει τη βούλλα που επέβαλλε εισφορά στα παπικά κράτη:

«για να μην υπογράψει τη βούλλα για την επιδότηση των 400.000 [sic] δουκάτων» [στο ίδιο, φύλλο 105].

(per non sottoscriver la bolla sopra il sussidio di 400 m. [sic] ducati)

Έχουμε παραπέμψει συχνά στα Acta Concilii Tridentini τού Paleotti στο προηγούμενο κεφάλαιο, για τα οποία βλέπε σημείωση 271.

[←134]

Πρβλ. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο VI, φύλλο 85.

[←135]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 75-90, μεταφρ. H. A. Balbi, Siege (1961), σελ. 117-39. Για την τουρκική επίθεση στις 2 Αυγούστου και τη λιποταξία τού Φρανσίσκο ντε Αγκιλάρ στις 6 τού μηνός, σημειώστε Bosio, III (1602), βιβλία xxix-xxx, σελ. 621-22, 626.

[←136]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 90 και για τον Φρανσίσκο ντε Αγκιλάρ πρβλ. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο vii, φύλλο 96.

[←137]

Ή Soccoro όπως το γράφει ο Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 91, 92 και αλλού.

[←138]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 90-92, ο οποίος προσδιορίζει τις τουρκικές απώλειες μπροστά στο Οχυρό Αγίου Μιχαήλ στις 7 Αυγούστου σε περισσότερες από δύο χιλιάδες, «χωρίς εκείνους που τραυματίστηκαν, οι οποίοι λύγισαν» (sin los que estavan heridos, que fueron doblados) και μπροστά στον Προμαχώνα τής Καστίλλης σε περισσότερους από διακόσιους από τούς πιο ξεχωριστούς άνδρες τους. Όσο για τούς χριστιανούς, «από τη δική μας πλευρά σε όλα τα μέρη έχασαν τη ζωή τους εβδομήντα άνδρες, αλλά και πολλοί άλλοι τραυματίστηκαν» (de nuestra parte en todas partes murieron setenta hombres, pero fueron muchos mas los heridos) —εβδομήντα νεκροί και πολύ περισσότεροι τραυματίες. Για τα γεγονότα τής 7ης Αυγούστου βλέπε επίσης Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο VII, φύλλα 96-98, Pierre Gentil de Vendome, επιμ. Pernot, Le siège de Malte, σελ. 52-53 και Bosio, III (1602), βιβλίο XXX, σελ. 627-30.

[←139]

Πρβλ. Charrière, Négociations, ii, 783-85, επιστολή τού Πετρεμόλ προς Αρνώ ντυ Φερριέ στη Βενετία, με ημερομηνία 7 Απριλίου (1565): «Αλλά αν το τέλος πρόκειται να κριθεί από την αρχή, δεν μπορεί κανείς να ελπίζει ότι η σύγχυση θα φέρει σύγχυση» (Mais si on doibt juger la fin par le commencement, on ne peult espérer que confusion de confusion…). Ο Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο VIII, φύλλο 101 τοποθετεί τον θάνατο τού Μέλχιορ ντε Ρόμπλες από βλήμα αρκεβούζιου «περίπου στις 12 Αυγούστου». Ο μεγάλος μάγιστρος είχε εντυπωσιαστεί πολύ από τον Ρόμπλες, επειδή είχε εργαστεί σκληρά και έντιμα και ήταν ευσεβής σε βαθμό που «στις επιθέσεις κρατούσε ένα σταυρό στο χέρι του, προτρέποντας τούς δικούς του να πολεμούν πιο γενναία» (negli assalti haveva portato un crocifisso in mano, essortando i suoi a più animosamente combattere). Ο σταυρός ήταν το σκήπτρο τού Ρόμπλες. Πρβλ. Pierre Gentil de Vendome, επιμ. Pernot, Le siège de Malte, σελ. 58 και Bosio, ΙΙΙ (1602), βιβλίο xxx, σελ. 633-34.

[←140]

Για το κείμενο τής ειδοποίησης (avviso) τής 11ης Αυγούστου βλέπε πιο κάτω, σημείωση 143. Η επιστολή τού Φιλίππου Β΄ στις 27 Ιουλίου 1565 προς τον Δον Γκαρσία υπάρχει στα Documentos inéditos, XXIX, 310-17, «…και γι’ αυτό δίνουμε εντολή ότι μπορείτε να το κάνετε αν δεν υπάρχει προφανής κίνδυνος να χαθούν οι γαλέρες, των οποίων η διατήρηση μετρά περισσότερο από την παροχή αυτής τής βοήθειας, γιατί αν χαθεί η Μάλτα, Θεός φυλάξοι, θα υπάρξουν και άλλοι τρόποι να ανακτηθεί!…» (…y así os mandamos que pudiéndolo hacer sin evidente peligro de perder las galeras, cuya conservación importa mas que hacer el dicho socorro, porque en caso que Μalta se perdiese, lo que Dios no quiera, habría otros medios para tornarla á recuperar!…) [στο ίδιο, σελ. 312].

Η πολιτική τού Φιλίππου προσδιοριζόταν αποκλειστικά από προσοχή και αυτό συχνά εξέφραζε εμπιστοσύνη στη «σύνεση και εμπειρία» (prudencia y experiencia) τού Δον Γκαρσία [πρβλ. στο ίδιο, XXIX, 220 και εξής, 243-44, 265 και εξής]. Ο Φίλιππος είχε κάθε πρόθεση να βοθήσει τούς Ιππότες όταν θα είχαν γίνει όλες οι απαραίτητες προετοιμασίες [στο ίδιο, σελ. 226 και εξής]. Ο Δον Γκαρσία περίμενε πάντοτε τις διαταγές τού [σελ. 250]. Για το πρόβλημα τής αποστολής βοήθειας στη Μάλτα, επειδή «η απώλειά του [δηλαδή τού ισπανικού στόλου] θα είναι πολύ μεγαλύτερη από εκείνη τού νησιού τής Μάλτας» (la perdita d’essa saria molto maggiore che quella dell’Isola di Μalta), βλέπε επίσης Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο vii, φύλλο 87. Ο σουλτάνος, από την άλλη πλευρά, έστειλε βοήθεια στους πασάδες στη Μάλτα τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο [Charrière, Négociations, ii, 798, 802], αλλά ήταν πολύ αργά.

[←141]

Πρβλ. Cesareo Fernandez Duro, Armada espanola, ii (Μαδρίτη, 1896), 81 και εξής. Μετά την πολιορκία όμως, οι Ιωαννίτες πρόσεχαν να προστατεύουν τον Φίλιππο Β΄ από επικρίσεις [πρβλ. Bosio, iii (1602), βιβλίο XXXIV, σελ. 721C].

[←142]

Πρβλ. Documentos ineditos, xxix, 218, 240, 419-22.

[←143]

Όπως ανέφερε από τη Ρώμη στις 11 Αυγούστου (1565),

«την Τετάρτη τη νύχτα πέρασε από εδώ ένας αγγελιοφόρος που ερχόταν από την Ισπανία με επιμέλεια, με επιστολή τής 28ης [Ιουλίου] από το Βαγιαδολίδ, με την οποία έφερε τα νέα τής απώλειας τού Σαν Έλμο, που προκάλεσε μεγάλη απογοήτευση στη μεγαλειότητά του. Και ο βασιλιάς αμέσως κατάλαβε ότι έπρεπε να κάνει δημόσια ομιλία, την οποία εξομολογήθηκε και ανακοίνωσε. Στη συνέχεια έστειλε τον εν λόγω αγγελιοφόρο στον κύριο Δον Γκαρσία, με ρητή αποστολή ότι επί ποινή τής προσωπικής του ατίμωσης έπρεπε να βοηθήσει τη Μάλτα με όλες του τις δυνάμεις, χωρίς να ψάχνει για τον στόλο, ούτε να θέσει σε κίνδυνο το βασίλειο, μολονότι είχε μικρότερες δυνάμεις, υπακούοντας στο θέλημα τού Κυρίου τού Θεού, για τον οποίο έλπιζε ότι θα δωρίσει την επιθυμητή νίκη.

(Mercore di notte passò di qua un corriero che vien di Spagna con diligenza, con lettere di 28 da Vagliadolit, et è quello che portò la nova della perdita di Sant’ Elmo, la quale era dispiaciuta grandemente a sua Maestà, et il Re subbito intesa havea fatto far oratione publicamente, et lei s’ era confessata et communicata, et di poi subbito spedito detto corriero al signor Don Garzia con commissione espressa che sotto pena della sua disgratia soccoresse Malta con tutte le sue forze, non havendo risguardo di arisichare [sic] l’armata nè di metter in pericolo il regno, quantunque fosse inferiore di forze, rimettendosi alla voluntà del Signor Iddio, nel quale sperava che li donarebbe la desiderata vittoria.

Με επιστολή τής 5ης από τη Μεσσίνα γίνεται γνωστό ότι στις 27 τού περασμένου μήνα ο κύριος Δον Γκαρσία έστειλε τα πλοία με όλο τον εξοπλισμό στις Συρακούσες, με επικεφαλής και διοικητή τους τον ηγούμενο τής Μπαρλέττα [Βιντσέντσο Γκονζάγκα] και οι γαλέρες τα ακολούθησαν. Δεν περιμένω τίποτα, πέρα από την επιστροφή κάποιων πλοίων που είχαν αποσταλεί στο Παλέρμο για γαλέτα, καθώς και τον κ. Τζιοβάννι Αντρέα Ντόρια με 27 γαλέρες και 400 [sic] στρατιώτες τής Τοσκάνης υπό τον κύριο Κιαππίνο Βιτέλλι».

Per lettere di Μessina di 5 si è inteso che alli 27 del passato il signor Don Garzia haveva mandato le navi con tutto l’apparato a Siracusa, capo et governatore di esse il prior di Barletta, et le galere seguitavano anch’ esse, nè aspettava altro che il ritorno d’alcune navi mandate a Palermo per biscotto et del signor Giovanni Andrea Doria con 27 galere et 400 [sic] fanti di Toscana sotto il signore Chiapin Vitello.)

[Ο Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 106, αναφέρεται στη στρατολόγηση από τον Κιαππίνο Βιτέλλι 4.000 πεζών στρατιωτών από την Τοσκάνη, όπως αναφέρεται και ο Δον Γκαρσία σε επιστολή προς τον δούκα τής Φλωρεντίας με ημερομηνία 5 Ιουλίου 1565 στα Documentos ineditos, XXIX, 264, ο Cirni, στo Assedio di Malta, βιβλίο vii, φύλλα 87, 90 και αλλού και o Bosio, IΙΙ (1602), βιβλίο XXIX, σελ. 616C κλπ.]

«Άνδρες άριστοι και κατά το μεγαλύτερο μέρος ευγενείς, για να ξεκινήσουν άμεσα με τον στόλο για επικουρία τής Μάλτας, χωρίς να περιμένει τούς άνδρες τού Ουρμπίνο, που θα καθυστερήσουν μάλλον να εμφανιστούν. Στην περίπτωση αυτή θα χρησιμοποιήσει 3.000 Γερμανούς που θα βγουν από αυτές τις φρουρές, ενώ σε αυτή θα χρησιμοποιήσει κάθε ταχύτητα, όπως τον έχει διαβεβαιώσει ο κ. Ασκάνιο ντέλλα Κόρνια, ο οποίος αναγνώρισε τη Μάλτα και τον στόλο τού εχθρού και επιστρέφοντας είπε ότι ήταν εύκολο να αποβιβαστούν οι στρατιώτες σε αυτό το νησί σε τρία ή τέσσερα μέρη και ότι με οκτώ έως δέκα χιλιάδες πεζούς στρατιώτες θα υπήρχε ψυχή αρκετή για να άρει αυτή την πολιορκία…»

(gente bravissima et la maggior parte nobili, per inviarsi subbito con l’armata a soccorer Malta senza aspettar le genti d’Urbino, tardando alquanto di comparere, nel qual caso si servirà di 3 m. Alemani, cavati di quei presidii, et in questo userà ogni celerità tanto più essendo stato assicurato dal signor Ascanio della Cornia, qual era stato a riconoscer Malta et l’armata nemica, et ritornato disse che era facile il poter sbarcar le genti in quell’isola in tre o quatro parti, et che con otto overo X m. fanti messi in terra li bastava l’animo de levar quell’assedio…)

[Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 70-71 και σημειώστε στο ίδιο, φύλλα 73, 78 και εξής.].

Ο Βιντσέντσο Γκονζάγκα, ο ηγούμενος τής Μπαρλέττα, ήταν γιος τού διάσημου Φερράντε [Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο vi, φύλλο 79]. Για τις εικοσιεπτά γαλέρες τού Τζιανναντρέα Ντόρια σημειώστε επίσης Bosio, III (1602), βιβλίο XXXI, σελ. 653AB.

[←144]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 99. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο VΙΙΙ, φύλλα 102 και εξής, Pierre Gentil de Vendοme, επιμ. Pernot, Le siège de Malte, σελ. 59-61, Bosio, III (1602), βιβλία XXX-XXXI, σελ. 641-49.

[←145]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 104.

[←146]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 104:

«Ήδη αυτή τη στιγμή [περίπου μεσημέρι στις 11 Σεπτεμβρίου] το Σαντ’ Άντζελο και οι δύο προμαχώνες τής Ωβέρνης και τής Προβηγκίας ανακάλυψαν τον στόλο τού ισχυρού και καθολικού βασιλιά τής Ισπανίας, τού οποίου το όνομα είναι Φίλιππος Β΄».

(Ya en este tiempo Sant Angel y lo dos baluartes de Albernia y Provenca descubrieron la armada del poderoso y cathólico rey de España Don Felipe segundo d’este nombre…)

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 114-115.

[←147]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 104 και πρβλ. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο IX, φύλλο 119:

«…Για να παραπλανήσει τούς Τούρκους… και για να τούς βάλει σε φόβο για τούς δικούς μας άνδρες τής στεριάς και τού στόλου μας, καθώς και για να διαβεβαιώσει τούς δικούς μας ότι η επικουρία είχε αποβιβαστεί, ο Δον Γκαρσία έρριξε μια ομοβροντία και ακολούθησε τον δρόμο του προς τη Σικελία».

(…per divertire li Turchi… e per metterli in timore delle nostre genti di terra e dell’armata nostra di mare, e per assicurare i nostri che il soccorso era sbarcato, Don Garzia fece una gran gazara d’artiglieria, e seguì il suo camino verso Sicilia.)
[←148]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 106, 112 και πρβλ. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο viii, φύλλα 105, 110-111 και εξής.

[←149]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 112 και πρβλ. την επιστολή τού Δον Γκαρσία προς τον Φίλιππο Β΄ από τη Φαβινιάνα, με ημερομηνία 30 Αυγούστου 1565 [Documentos ineditos, XXIX, 470]: «έχοντας φτάσει κάποιες κακοποιημένες γαλέρες» (habiendo llegado algunas galeras maltratadas). Αν και δεν χάθηκαν γαλέρες, σημειώστε επίσης στο ίδιο, σελ. 503-4 και Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο viii, φύλλο 111:

«Αυτή η καταιγίδα ήταν πραγματικά πολύ αβέβαιη και πολύ τρομερή, ενώ αρκετές γαλέρες παρέμειναν, όπως θα λέγαμε, χωρίς ράμφος και με τα κλαδιά σπασμένα».

(Questa burasca veramente fu molto dubbiosa e molto horrenda, e se bene parecchie galee restarono si può dire senza naso co li sproni rotti)

Παρ’ όλ’ αυτά oι γαλέρες έφτασαν στη Φαβινιάνα με ασφάλεια. Για την καταιγίδα πρβλ. επίσης Bosio, IΙΙ (1602), βιβλίο xxxii, σελ. 677-78.

[←150]

Cirni, Assedio di Malta, βιβλία viii-ix, φύλλα 112, 115.

[←151]

Balbi, La Verdadera Relación (1568), φύλλο 113:

«Παραδίδοντας ο Δον Γκαρσία αυτή τη διοίκηση, αναχώρησε από τη Λινόζα έχοντας δώσει τις άδειες για τα φορτία του στον Δον Αλβάρο και στον Ασκάνιο, ενώ σε καθέναν κατονόμασε πρώτα για ποιον ήταν, και ανέλαβε την εμπροσθοφυλακή με είκοσι γαλέρες, τις οκτώ τής Ισπανίας, δύο από τη Σαβοΐα, τρεις από τη Φλωρεντία, τρεις από τον Δον Αλβάρο ντε Μπαζάν, δύο από τη Γένουα και τις δύο τού Αγίου Ιωάννη.

(Dada Don García esta orden, partió de la Linosa haviendo dado las patentes de sus cargos a don Alvaro y a Ascanio, y en la de cada uno nombrava primero para quien era, et llevava la vanguardia con veynte galeras, las ocho de España, dos de Savoya, tres de Florencia, tres de don Álvaro de Bazán, dos de Genova, y las dos de san Iuan.

Ο Δον Σάντσο ντε Λέυβα πήρε τη ναυμαχία με δεκαεννέα γαλέρες, επτά τής Νάπολης, τέσσερις τής Φλωρεντίας, δύο τού Μπαζάν, τη Σεραφίνα τής Ισπανίας, τις «ναυαρχίδες» τού ντε Μάρι και τού Τζόρτζιο Γκριμάλντι και τις τρεις των Λομελλίνι.

Don Sancho de Leyva llevava la batalla, con dezinueve galeras, siete de Nápoles, quatro de Florencia, dos de Bazán, la Seraphina de España, las capitanas de Mari y Iorge Grimaldo, y las tres Lomelinas.

Στην οπισθοφυλακή ήταν ο Δον Χουάν ντε Καρντόνα με οκτώ γαλέρες τής Σικελίας, οκτώ τού Τζιανναντρέα και τρεις τσεντουριόνες».

Era de retraguardia don Iuan de Cardona con ocho galeras de Sicilia, y ocho de Iuan Andrea, y tres centurionas.)

Πρβλ. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο IX, φύλλο 116. O Πάολο Σφίρτσα ήταν μέλος τής οικογένειας τής Σάντα Φιόρα, η οποία (όπως έχουμε συζητήσει διεξοδικά) είχε τόσο πολλά προβλήματα με τον Παύλο Δ΄ [Documentos ineditos, XXIX, 124, «Pablo Εsfοrza»]. Είχε, όπως και ο Κιαππίνο Βιτέλλι, προσλάβει φλωρεντινά στρατεύματα για τον Δον Γκαρσία [στο ίδιο, XXIX, 81, 96-97. Για τον Στέφανο ντε Μάρι πρβλ. στο ίδιο, σελ. 106-7].

Διακεκριμένοι μεταξύ των υπερασπιστών τής Μάλτας ήσαν οι Ιππότες τού Αγίου Στεφάνου, ένα στρατιωτικό τάγμα που είχε ιδρύσει ο Κόσιμο Α΄, δούκας τής Φλωρεντίας. Σύμφωνα με το σημείωμα τού Πίου Δ΄ την 1η Οκτωβρίου 1561, που έδινε την άδεια για την ίδρυση τού Τάγματος, σκοπός του δηλωνόταν ότι ήταν

«για τον έπαινο τού Θεού και τη δόξα τής Καθολικής πίστης, η υπεράσπιση τής Μεσογείου από τούς απίστους, με φύλαξη και προστασία»,

(ad Dei laudem et gloriam ac fidei Catholicae defensionem marisque Mediterranei ab infidelibus custodiam et tuitionem)

δηλαδή από τούς Τούρκους και τούς μουσουλμάνους κουρσάρους [πρβλ. τα Statuti, capitoli, et constitutioni dell’ Ordine de’ Cavalieri di Santo Stefano…, Φλωρεντία: Giunti, 1505, που ξεκινά, σελ. 3-4, με το σημείωμα χορήγησης άδειας τού Πίου].

O J. F. Guilmartin, Gunpowder and Galleys (1974), σελ. 192 φαίνεται να πιστεύει ότι η τελική εκστρατεία επικουρίας τού Δον Γκαρσία «περιλάμβανε μόνο 28 περίπου γαλέρες».

[←152]

Πρβλ. Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 105–106. Documentos inéditos, XXIX, 458-59, επιστολή τού Δον Γκαρσία προς Φίλιππο Β΄, γραμμένη πάνω στη γαλέρα του «sobre Zaragoza», δηλαδή στα ανοιχτά των Συρακουσών, στις 24 Αυγούστου 1565.

[←153]

Πρβλ. Documentos ineditos, XXIX, 249.

[←154]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 113 και Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο IX, φύλλα 116-117, τού οποίου το κείμενο είναι πολύ παρόμοιο. Πρβλ. Bosio, III (1602), βιβλίο XXXI, σελ. 685-86.

[←155]

Από τις Συρακούσες στις 8 Σεπτεμβρίου (1565) ο Ντόρια περιέγραψε τις κινήσεις του από τις 23 Αυγούστου μέχρι τις 7 Σεπτεμβρίου σε επιστολή και αναφορά (relación) προς τον Φίλιππο Β΄ [Documentos ineditos, XXIX, 494-501 και πρβλ. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο viii, φύλλα 111 και εξής, 117].

[←156]

Documentos inéditos, XXIX, 484.

[←157]

Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο IX, φύλλο 118, αλλά o Pierre Gentil de Vendome, επιμ. Pernot, Le siège de Malte, σελ. 67-68 λέει ότι 8.300 πεζοί στρατιώτες αποβιβάστηκαν «σε λιγότερο από πέντε ώρες». Ο Bosio, ΙΙΙ (1602), βιβλίο xxxii, σελ. 600-01 αναφέρει επίσης ότι υπήρχαν 8.300 άνδρες στη δύναμη επικουρίας.

[←158]

Πρβλ. Documentos inéditos, XXIX, 501-2, επιστολή τού Δον Γκαρσία προς Φίλιππο Β΄ με ημερομηνία 9 Σεπτεμβρίου 1565 και Cod. Urb. lat. 1040, φύλλο 98.

[←159]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 116.

[←160]

Tα κύρια γεγονότα τής πολιορκίας από τις 8 Αυγούστου μέχρι τις 10 Σεπτεμβρίου (1565) καλύπτονται στον Balbi, Relación (1568) σε πενήντα περίπου σελίδες [φύλλα 95-118], με καταλόγους των τυχοδιωκτών (aventureros) και των Ιωαννιτών, οι οποίοι απέπλευσαν από τη Σικελία προς επικουρία τής Μάλτας [φύλλα 106-111, μεταφρ. H. A. Balbi, Siege (1961), σελ. 147-74, ο οποίος μεταφέρει τούς καταλόγους στο τέλος τού βιβλίου του]. Ο Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο viii, φύλλα 105, 110, 125-128 (φύλλα λάθος αριθμημένα από σφάλμα τού τυπογράφου), επίσης παρέχει μεγάλους καταλόγους των τυχοδιωκτών (venturieri) καθώς και των Ιπποτών (Cavalieri) των Ταγμάτων τού Αγίου Ιωάννη και τού Αγίου Στέφανου. Υποψιάζεται κανείς ότι σχεδόν όλοι εκείνοι που αναφέρονταν, οι οποίοι ζούσαν ακόμη το 1567-1568, θα αγόραζαν αντίτυπα τού Relación τού Balbi και τού Assedio τού Cirni.

[←161]

Σημειώστε στο ζήτημα αυτό τις παρατηρήσεις τού Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο ix, φύλλα 119-120 και πρβλ. γενικά Bosio, IΙΙ (1602), βιβλίο xxxiii, σελ. 694 και εξής. O Cirni είχε έρθει στη Μάλτα με τη δύναμη επικουρίας [βλέπε πιο πάνω, σημείωση 89], σημείο από το οποίο η περιγραφή του γίνεται εκείνη ενός αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων που περιγράφει, αλλά η ροή τής αφήγησής του δεν αλλάζει. Ο Bosio βρισκόταν ο ίδιος στη Μάλτα, όπως μάς λέει, το 1574 και το 1578, έχοντας σταλεί εκεί «για πολύ σημαντικές υποθέσεις αυτής τής θρησκείας [δηλαδή των Ιωαννιτών]…» (per negotii alla detta Religione importantissimi) [στο ίδιο, βιβλίο XXXΙΙΙ, σελ. 6116B]. Ο Cirni ενεπλάκη επίσης βαθιά στις υποθέσεις τού Τάγματος, όπως σημειώνει ο ίδιος ο Bosio, στο ίδιο, βιβλίο XXXVIII, σελ. 809BC, ad ann. 1568.

[←162]

Ένας αγγελιοφόρος από τη Μεσσίνα, ο οποίος έφτασε στη Ρώμη στις 19 Σεπτεμβρίου ή ακριβώς πριν, έφερνε την παρακάτω ανακριβή αναφορά, όσον αφορά τις δραστηριότητες τού Ασκάνιο ντέλλα Κόρνια και το πρόβλημα των Χριστιανών στη Μάρσα για πρόσβαση σε νερό [Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 103-104]:

«…Όλες οι λεπτομέρειες δεν είναι ακόμη γνωστές, αλλά μαθαίνεται ότι όταν αποβιβάστηκαν οι δικοί μας στις 7, ο κύριος Ασκάνιο ντέλλα Κόρνια πήγε στις 8 να πολεμήσει στο νερό, όπου οι Τούρκοι, 1.500 σε αριθμό, βρίσκονταν σε επιφυλακή, και επιτέθηκαν πολεμώντας με τόση δύναμη και ανδρεία, που κυριάρχησαν στο νερό με πολύ μεγάλη θνησιμότητα των Τούρκων, οι οποίοι δεν γνώριζαν ότι οι δικοί μας είχαν αποβιβαστεί στο νησί, όχι πριν από την ανακάλυψή τους. Επίσης, μαθαίνοντας ο πασάς από ένα καραμουσαλίνι ότι είχαν έρθει, ότι ο κύριος Δον Γκαρσία ήταν ακόμη 10 μίλια μακριά από αυτούς με τον στόλο του, οι Τούρκοι τράπηκαν σε φυγή…».

(…Tutte le particolarità non si sanno anchora, ma s’ intende che essendo li nostri sbarcati alli 7, il signor Ascanio della Cornia andò alli 8 a combattere l’acqua dove Turchi in numero di l,500 vi erano in guardia, et attaccatasi la s[c]aramuccia combatterono con tanto sforzo et valore che acquistorono l’acqua con grandissima mortalità de’ Turchi, li quali non sapevano che li nostri fossero sbarcati nell’isola senon dopo che furono scoperti, et havendo anchora inteso il bassà per un caramusoli, che gli era giunto, che il signor Don Garzia era ancor lui discosto da loro X miglia con la sua armata, Turchi si posero in fuga…)

Για το τουρκικό σκάφος που αναφέρεται στο κείμενο αυτής τής αναφοράς [caramusoli, τουρκικά καραμουσάλ, από το όνομα τού χωριού Καραμουσέλ στον κόλπο Νικομήδειας (Ιζμίτ) τής βορειοδυτικής Τουρκίας], βλέπε Νouveau Glossaire nautique d’Augustin Jal (αναθ. εκδ., Παρίσι, 1978), σελ. 219-20.

[←163]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 117:

«Αν και οι άνθρωποι συζητούν πάντοτε γεγονότα τού παρελθόντος (και ποιος μπορεί να τούς σταματήσει να το κάνουν;), είναι δυνατό να αδικούν τούς στρατηγούς, επειδή δεν γνωρίζουν ούτε τις οδηγίες που τούς έχουν δώσει οι ηγεμόνες τους ούτε τις επιθυμίες τους, ούτε είναι υποχρεωμένοι να τα λένε όλα στους συμμετέχοντες», που ήταν αλήθεια.

(Pero todavía aunque los hombres discur[s]an siempre de los successos passados (lo qual no se puede vedar a nadie que no lo haga) no por esto perjudican a los generales, pues no saben ni la orden que de sus príncipes tenían ni sus desiños, ni son obligados a hazer dellos partícipes a todos)
[←164]

Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο IX, φύλλο 120.

[←165]

Cirni, στο ίδιο, βιβλίο IX, φύλλα 121-123.

[←166]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 119.

[←167]

Bosio, III (1602), βιβλίο xxxiiι, σελ. 699-701, ο οποίος υπογραμμίζει τον ανταγωνισμό και τις διαφωνίες ως προς τη στρατηγική μεταξύ τού επιφυλακτικού Ασκάνιο ντέλλα Κόρνια και τού πιο περιπετειώδους Αλβάρο ντε Σάντε. Όπως τα περισσότερα σκηνικά μάχης και αυτό προκαλεί σύγχυση. Οι Τούρκοι και οι χριστιανοί συναγωνίζονταν για την κατοχή δύο υψωμάτων, ένα με πύργο και το άλλο με ανεμόμυλο [Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 119, una mοntañeta, en la qual havía una torrezilla και επίσης un alto, adonde avía una casa y un molino].

[←168]

Documentos inéditos, XXIX, 509-10, 513-16 και ιδιαίτερα σελ. 521-24, η περιγραφή τού Αλβάρο ντε Σάντε για τις 14 Σεπτεμβρίου 1565. Πρβλ. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο IX, φύλλα 121-124, ο οποίος υπονοεί ότι υπήρχαν 16.000 Τούρκοι στη «μάχη» [φύλλο 121], από τούς οποίους σκοτώθηκαν περισσότεροι από 1.000 [φύλλο 124], αν και αναφέρει ότι ο Μουσταφά πασάς θρηνούσε την απώλεια περισσότερων από 2.000 άνδρες [φύλλο 124], ενώ μερικοί πίστευαν ότι οι τουρκικές απώλειες είχαν φτάσει τις 3.000. O Pierre Gentil de Vendome, επιμ. Pernot, Le siège de Malte, σελ. 69-70 τούς εκτιμά σε «περισσότερους από 1.500».

Σύμφωνα με την αναφορά που παρέχεται στον Cod. Urb. lat. 1040, φύλλο 106, «από επιστολές από το Μπόργκο τής Μάλτας στις 13 Σεπτεμβρίου 1565» (per lettere del Borgo di Malta di 13 Settembre, 1565), «οι άνδρες μας» επέδειξαν τέτοια δύναμη και μανία στη σύγκρουση με τούς Τούρκους»,

που χωρίς καμμία βοήθεια από θώρακες, τούς διέσπαζαν και τούς έκαναν να στρέφουν τα νώτα τους, ενώ με τον τρόπο που τρέπονταν οι εχθροί σε φυγή και με την ακραία βούληση των δικών μας η μάχη τούς είχε φέρει τέτοια θνησιμότητα, που προχωρώντας οι Τούρκοι έφτασαν στον στόλο τους, ο οποίος περίμενε σε κάποιο μέρος τού νησιού. Σκοτώθηκαν πάνω από χίλιοι Τούρκοι και συνελήφθησαν 300, ενώ εκείνοι που πήδηξαν στο νερό, κουράστηκαν και δεν διέφυγαν, ενώ από τούς δικούς μας δεν σκοτώθηκαν ούτε τρεις άνθρωποι».

(che senza niuno agiutto di corsaletti gli ruppero et feccero voltar le spalle di maniera che con la strachozza che i nemici havevano del camino et con l’estrema volontà de’ nostri che havevano di combattere fecero tanta mortalità che avanti che li Turchi arrivassero alla loro armata, che stava aspettandogli in certa parte dell’isola, furono morti più di mille Turchi, et presi da 300 et di quelli che si buttarono in acqua et strachi se ne affogorono assai, et de’ nostri non ne morirono tre huomini.)

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 103-104.

[←169]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 121 και πρβλ. Cirni, Assedio di Malta, βιβλίο IX, φύλλο 125, με λάθος αρίθμηση.

[←170]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 122. Bosio, III (1602), βιβλίο xxxiii, σελ. 706. Ο Δον Γκαρσία ήταν αγκυροβολημένος στα ανοιχτά των Συρακουσών (Zaragosa) στις 13 Σεπτεμβρίου [Documentos ineditos, XXIX, 516], ετοιμαζόμενος να επιστρέψει στη Μάλτα.

[←171]

Cod. Urb. lat. 1040, φύλλα 106-108: «αντίγραφο επιστολής τού μεγάλου μάγιστρου τής Μάλτας προς τον πάπα, που γράφτηκε στις 11 Σεπτεμβρίου και έφτασε στη Ρώμη στις 22 τού μηνός:» (copia d’ una lettera del Gran Maestro di Malta al Papa scritta alli XI Settembre et gionta in Roma li 22 detto:)

Έχοντας αναφέρει ότι είναι βέβαιος ότι ο πάπας, «ως αγαθός ποιμένας» (come benigno pastore), πρέπει να ενδιαφέρεται να μάθει για τη νίκη των Ιπποτών κατά των Τούρκων, ο ντε λα Βαλέτ βρίσκει την πρώτη ευκαιρία να ενημερώσει την Αγιότητά του,

«ότι ο Κύριος ο Θεός μας είχε απαλλάξει από τόσο μακρά και ισχυρή πολιορκία. Γιατί απελπισμένοι οι εχθροί για την κατάκτηση αυτού τού τόπου, αν και ισοπεδωμένου σε μεγάλο βαθμό, βλέποντας τον χειμώνα πάνω τους, με λίγα εφόδια, είχαν ήδη αρχίσει να αποσύρουν σταδιακά τις αποσκευές τους, όταν συνέβη ξαφνικά στις 7 τού μηνός να δουν τον Καθολικό στόλο, αποτελούμενο από 70 γαλέρες, οι οποίες επρόκειτο να αποβιβάσουν στρατό 8 έως 9.000 ανδρών για δική μας βοήθεια. Άρχισαν με τέτοια μανία να φορτώνουν στα πλοία το πυροβολικό και όλα τα άλλα, που οι δικοί μας δεν προλάβαιναν τόσο σύντομα να αποσυρθούν μέσα στην πόλη που βρίσκεται πέρα από τη στεριά. Είχαν μάλιστα ξεφορτώσει τις προμήθειες και τα πολεμοφόδιά τους, που ήταν πολύ αναγκαία για να εξασφαλίζουν από τον κίνδυνο τής απώλειας που θα μπορούσε να είχε συμβεί σε τόσους πολλούς ανθρώπους. Δεν μπορούσαν να κάνουν αυτά τα πράγματα εναντίον ενός στρατού πεινασμένου και αριθμητικά μειωμένου, χωρισμένου σε τόσο πολλά τμήματα, τον οποίο θα κρατούσαν από όλες τις πλευρές κυκλωμένο. Αλλά ο Κύριος ο Θεός μας δεν ήθελε να τούς αφήσει να φύγουν χωρίς να τιμωρηθούν και από αυτή την επικουρία, γιατί μαθαίνοντας γι’ αυτό είχαν τη δυνατότητα να δουν τώρα αριθμό χιλίων, ενώ ολόκληρος ο στόλος φεύγοντας από το Μαρσαμουσκέττο πήγε στον Κόλπο Αγίου Παύλου και οι δικοί μας, ερχόμενοι πάνω τους, τούς έτρεψαν σε φυγή και τούς κυνηγούσαν στο νερό μέχρι τις πλώρες των γαλερών, σκοτώνοντας περισσότερους από 1.500.

(che il nostro Signor Dio mi ha fatto de liberarci da così lungo et potentissimo assedio, perchè disperati li nemici dell’espugnatione di questo luogo, benchè ridotto a grandissima estremità, vedendosi l’ inverno sopra con poche vettovaglie cominciavano già a retirare le loro bagaglie a poco a poco, quando sopragiungendoli alli 7 di questo la vista dell’armata Cattolica al numero di 70 galere, la quale veniva a sbarcare in terra l’essercito di 8 overo 9 m. huomini in nostro soccorso, si dettero con tal furia ad imbarcar l’artellaria et tutto il resto che li nostri, non possendo così presto retirar dentro la città che è fra terra, e loro vettogaglie [sic] et monitioni sbarcate, le quali erano molto necessarie a metter in sicuro per il pericolo che perdendo ne havrebbe potuto succedere a tanto numero di gente, non poterono fare quelle fattioni che contra un essercito affamato et diminuito, separato in tante batterie, che da per tutto ne tenevano circondati havrebbono potuto fare, ma nostro Signor Dio non ha voluto lasciarli partire senza essere castigati anchora da questo soccorso, perchè avvisati d’esso hebbero prosuntione di farli vedere hoggi in numero di X m., mentre tutta l’armata di mare levandosi da Marzo Musetto andò alla Cala di San Paulo, et i nostri venendoli sopra, li posero in fuga et rotta tale che li caciorono in acqua sino alle prore della galere, amazzandone più di 1.500.

Τώρα οι δικοί μας στρατοπέδευσαν πάνω από αυτόν τον κόλπο, με απόφαση να μην τούς αφήσουν να πατήσουν το πόδι τους σε αυτό το νησί…. Ήταν πραγματικά έργο τού Κυρίου τού Θεού μας, ο οποίος έχει μειώσει τις πολλές δυνάμεις [των Τούρκων] και έχει ενισχύσει τις δικές μας μικρές, για να μη χαθούν τόσες χιλιάδες ψυχές, για την υπεράσπιση των οποίων κανένας από εμάς δεν είχε αρνηθεί τη δική του ζωή. Έτσι από τούς 500 δικούς μας ιππείς που είχαν βρεθεί εδώ, 300 είναι νεκροί και οι υπόλοιποι τραυματίες και ακρωτηριασμένοι κατά το μεγαλύτερο μέρος τους. Ας δοξάσουμε κι ας ευχαριστήσουμε τη θεϊκή του μεγαλειότητα, που μάς έστειλε αυτή τη νίκη την εποχή τής δικής σας Αγιότητας…. Ο καιρός ο οποίος έχει καθυστερήσει τον απόπλου τού πλοίου για τη Σικελία μέχρι σήμερα 13 τού μηνός, έχει επίσης κρατήσει εδώ την αρμάδα τού εχθρού μέχρι χτες το βράδυ, όταν έφυγε για την Ανατολική Μεσόγειο, με όχι λιγότερη ντροπή από απώλεια, για την οποία πρέπει πάντοτε να δοξάζεται ο Κύριος ο Θεός μας. Ταπεινότατος υπηρέτης τής Αγιότητάς σας, αδελφός Ζαν ντε λα Βαλέτ».

Hora li nostri sono accampati sopra detta Cala con ressolutione di non lasciarli più mettere il piede in quest’isola…. È stata veramente opera di nostro Signor Iddio, che lui ha diminuito le molte forze [de’ Turchi], et ha accresciuto le nostre poche acciò non si perdessero tante migliaia d’anime, per diffesa delle quali niuno di noi ha sparmiata la vita propria, così li 500 nostri Cavallieri che qui si sono ritrovati, de’ quali ne sono morti 300, et il resto feriti et stropiati la maggior parte, sia lodata el ringratiata sua Divina Maestà che in tempo di vostra Santità ci ha mandato questa vittoria…. Li tempi che hanno ritenuto questa barcha per Scicilia sino al presente, che siamo alli 13, ha ritenuto anchora l’armata nemica qui sino alla notte passata che partì alla volta di Levante, non con minor vergogna che danno, che nostro Signor Dio sia sempre lodato! Humilissimo servo di vostra Santità, Fra Gio. de Valetto.)

Το κείμενο τής επιστολής τού μεγάλου μάγιστρου τυπώθηκε [υπάρχει αντίγραφο, από τη συλλογή Riant, στη Houghton Library στο Harvard, Ott. 109.6, αριθ. 12] και προφανώς έτυχε ευρείας κυκλοφορίας. Πολύ αλλαγμένο, το κείμενο εμφανίζεται επίσης στον Bosio, III (1602), βιβλίο xxxiii, σελ. 703-4, όπου έχει ημερομηνία 11 Σεπτεμβρίου.

[←172]

Documentos ineditos, XXIX, 517-19.

[←173]

Στο ίδιο, xxix., 515-16

[←174]

Στο ίδιο, XXIX, 525-26, επιστολή τού καρδινάλιου Πατσέκο προς Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 14 Σεπτεμβρίου 1565.

[←175]

Documentos inéditos, CI (1891, ανατυπ. 1966), 106-7, επιστολή τού Πατσέκο προς Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 23 Σεπτεμβρίου 1565. Ο Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1565, αριθ. 12, γνωρίζει από το ημερολόγιο τού Κορνέλιους Φιρμάνους, τού νέου τελετάρχη στην παπική αυλή [Arm. XII, τομ. 31], ότι τα νέα τής χριστιανικής νίκης στη Μάλτα έφτασαν στη Ρώμη στις 19 Σεπτεμβρίου. Ο Κορνέλιους Φιρμάνους ήταν εξάδελφος τού Λοντοβίκο Μποντόνι ντε Μπράνκι, τού «Firmanus» των προηγούμενων σελίδων. Ήσαν και οι δύο ανηψιοί τού παλαιότερου τελετάρχη Joannes Franciscus Firmanus από τη Ματσεράτα, στον οποίο όφειλαν τον διορισμό τους [βλέπε Merkle, Concilium Tridentinum, II (1911), σελ. cix, cxii]. Yπάρχει συνοψισμένο κείμενο τού Cornelius Firmanus, Diaria Pii Papae IV, Pii Papae V, Gregorii Papae XIII, 548 σελ.] στη University of Pennsylvania Library [MS. Lea 428]. Όμως μόνο μιάμιση σελίδα αναφέρεται στην παπική θητεία τού Πίου Δ΄, ενώ η εγγραφή τής 19ης Σεπτεμβρίου είχε παραλειφθεί.

[←176]

J. J. Ι. von Döllinger, Beiträge zur politischen, kirchlichen und Culturgeschichte, I (Ρέγκενσμπουργκ, 1862), αριθ. 198, σελ. 629, επιστολή τού Πέδρο ντε Άβιλα προς τον γραμματέα τού Φιλίππου Β΄, τον Γκονζάλο Πέρεζ. Ο Πίος Δ΄ είχε αποκτήσει ακραία απέχθεια για τούς Ισπανούς, αντιδρώντας στις χωρίς τέλος απαιτήσεις τού Φιλίππου Β΄ και στη συνεχή παρέμβαση σε εκκλησιαστικά ζητήματα. Στις 30 Νοεμβρίου (1565) ο Πατσέκο είχε την ευκαιρία να γράψει στον Φίλιππο για μια ιδιαίτερα δυσάρεστη συνάντηση με τον Πίο [στο ίδιο, i, αριθ. 203, σελ. 640-61]:

«…Ο πάπας μίλησε άσχημα γι’ αυτά τα διατάγματα τής Ισπανίας που ήσαν κατά τού νόμου και που θα έφερναν ταραχές στις εκκλησίες…. Γύρισε σε μένα… και μού είπε… ότι αν ο βασιλιάς ήθελε να είναι βασιλιάς, στην Ισπανία, ο ίδιος ήθελε να είναι πάπας στη Ρώμη!»

(…El Papa dijo mal de estos estatutos de España y que eran contra derecho y que trahían revueltas las iglesias…. Volvióse a mi… y dijome… que si el Rey quería ser Rey en España que el quería ser Papa en Roma!).

Ας ήταν ο Φίλιππος βασιλιάς στην Ισπανία. Ο Πίος σκόπευε να κυβερνά στη Ρώμη.

[←177]

Cod. Urb. lat. 1040, φύλλο 105, έγγραφο με ημερομηνία 22 Σεπτεμβρίου 1565. Πρβλ. Pierre Gentil de Vendome, επιμ. Pernot, Le siège de Malte, σελ. 71, με το οποίο ο Vendome κλείνει την περιγραφή του για την πολιορκία και Bosio, IΙΙ (1602), βιβλίο xxxiiι, σελ. 714-15.

[←178]

Ο Βosio III (1602), βιβλίο xxxiii, σελ. 714D σημειώνει ότι ο Δον Γκαρσία είχε επιστρέψει στη Μεσσίνα στις 15 Οκτωβρίου (1565).

[←179]

Documentos inéditos, XXIX, 542-47:

«Ο μάγιστρος μού φαίνεται ότι δεν είναι ικανοποιημένος με το μέρος που θα τού ταίριαζε εκείνη την ημέρα. Ήθελε ως Γάλλος [!] να τα ρίξει όλα στον εαυτό του, χωρίς να θυμάται ότι με τις δυνάμεις τής Αυτού Μεγαλειότητας τού δόθηκαν χίλιοι άνδρες δύο φορές, και χωρίς το τρίτο, ότι με ένα τόσο μεγάλο χρηματικό ποσό, σαν αυτό που έχει αποτολμήσει να δαπανήσει η Αυτού μεγαλειότητα στον στόλο και τις χερσαίες δυνάμεις για να τού συμπαρασταθεί…. μού φαίνεται ότι δεν έχει κάνει καμία αναφορά στη βοήθεια, την οποία η Μεγαλειότητά του έχει προσφέρει τόσες φορές, σαν να ήταν κάτι που θα μπορούσε να αποκρύψει…» [σελ. 545].

(El maestre me parece que no contentándose con la parte que de la jornada le cabia, ha querido como francés [!] tirárselo á sí todo sin acordarse que con las fuerzas de su Majestad se le dieron mil hombres en dos veces, y sin la tercera que con tan gran suma de dinero como se ha gastado por ello aventuró su Majestad l’armada y ejército de tierra por socorrerla…. y paréceme que no ha hecho mas mención del socorro que su Majestad ha hecho en tantas veces como si fuera cosa que se pudiera encubrirse…)

Δεν ήταν μικρή η διαφορά απόψεων μεταξύ τού ντε λα Βαλέτ και τού Δον Γκαρσία από την αρχή τής πολιορκίας [πρβλ. στο ίδιο, XXIX, 201 και εξής] και οπωσδήποτε ύστερα από αυτό δεν υπήρχε αγάπη μεταξύ τους [Bosio, III (1602), βιβλίο XXXIII, σελ. 704 και πρβλ. βιβλίο XXXV, σελ. 739-41].

Καθώς η τουρκική αρμάδα κατευθυνόταν στο Αιγαίο, η Ενετική Γερουσία διέταξε τον Μάρκιο Μιτσιέλ, τον γενικό διοικητή τής Δημοκρατίας, να φροντίσει για τον αφοπλισμό των ενετικών γαλερών, δηλαδή να αφήσει τούς μισθοφόρους να φύγουν [Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλο 34 (55) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 35 (56) και 36 (57), έγγραφα γραμμένα στα τέλη Σεπτεμβρίου και Οκτωβρίου 1565].

[←180]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλα 122, 128.

[←181]

Balbi, La Verdadera Relación, φύλλο 123:

«… Μετά τον Παντοδύναμο Θεό, ήταν η Μεγαλειότητά του εκείνος που είχε ελευθερώσει τη Μάλτα, ακόμη και ολόκληρη την Ιταλία, από την υπεροπτική δύναμη τού σουλτάνου Σουλεϊμάν».

(… Después del Omnipotente Dios, ha sido su Magestad el que ha librado a Μalta, y aun a toda Italia, del sobervio poder de Soltan Soliman.)
[←182]

Charrière, Négociations, ii, 804-6, επιστολές τού Πετρεμόλ προς τον Κάρολο Θ’ με ημερομηνία 7 Οκτωβρίου 1565 και προς τον Αρνώ ντυ Φερριέ με ημερομηνία 15 και 25 Οκτωβρίου. Αυτές είναι οι τελευταίες επιστολές τού Πετρεμόλ από την Ισταμπούλ. Στη Δύση λεγόταν προφανώς ότι ο Σουλεϊμάν δεν θα ανεχόταν ήττα στη Μάλτα. Ανα η αρμάδα επέστρεφε στην Ισταμπούλ

«χωρίς νίκη σε αυτή την επιχείρηση, θα κόψω σε κομμάτια ολόκληρο αυτό τον στρατό, κάνοντάς τον να πλύνει με το ίδιο του το αίμα τον λεκέ τής ντροπής του!» [Bosio, III (1602), βιβλίο XXX, σελ. 6S6CD].

(senza vittoria di quell’impresa, haverebbe fatto tagliar à pezzi tutto quell’essercito, facendogli lavare nel proprio sangue la macchia della vergogna !)

Ο Bosio, στο ίδιο, βιβλίο XXXIV, σελ. 722C, γνώριζε καλά για την απαγόρευση κρασιού τού Σουλεϊμάν «επί ποινή θανάτου» (sotto pena della vita).

[←183]

Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Urb. lat. 1010, φύλλο 127.

[←184]

Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλο 37 (58), «προς τον πρεσβευτή στην Ισπανία» (all’ambassator in Spagna), έγγραφο με ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1565, υπέρ (de parte) 185, κατά (de non) 1, λευκά (non sinceri) 0.

[←185]

Στο ίδιο, Reg. 74, φύλλο 37 (58). Πρβλ. φύλλο 45 (67) και Reg. 76, φύλλο 17 (38). Για τη συνθήκη τής Μπολώνια, που υπογράφηκε στις 23 Δεκεμβρίου 1520, η οποία (μεταξύ πολλών άλλων όρων) χορηγούσε στους Ενετούς ελευθερία εμπορίου στο βασίλειο τής Νάπολης, σε αντάλλαγμα για την παράδοση από αυτούς στον πάπα των δύο πόλεων τής Ραβέννας και τής Τσέρβια και στον αυτοκράτορα Κάρολο των κτήσεών τους στην Αδριατικη ακτή τής Απουλίας, βλέπε πιο πάνω, Τόμο iii, Κεφάλαιο 9, σελ. 332.

[←186]

Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλα 40-41 (61-62), «προς την κυβέρνηση τού Χάνδακα» (al regimento de Candia), έγγραφο με ημερομηνία 29 Νοεμβρίου 1565, υπέρ (de letteris) 177, κατά (de non) 2, λευκά (non sinceri) 3.

[←187]

Στο ίδιο, Reg. 74, φύλλα 41-43 (62-64).

[←188]

Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34, φύλλα 305-306, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση:

«…Την Κυριακή 9 Δεκεμβρίου 1565, τη δεύτερη ώρα τής νύχτας, ο πάπας Πίος Δ΄ πέθανε στα διαμερίσματά του στον Πύργο Βοργία».

(…Die dominico, 9 Decembris, 1565, hora secunda noctis Papa Pius IV obiit in cameris suis Turris Borgiae.)

Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 576-77. Toν Ιανουάριο τού 1565 ο Αννιμπάλε ντε Άλτεμπς είχε παντρευτεί την Ορτενσία Μπορρομέο, την ετεροθαλή αδελφή τού καρδινάλιου Κάρλο [στο ίδιο, vii, 569-70]. Ο γάμος τους είχε γιορταστεί με τουρνουά στην ανέγγιχτη ακόμη Κορτίλε ντελ Μπελβεντέρε στο Βατικανό [στο ίδιο, vii, 587]. Thos. Ashby, «The Giostra of 1565», στα Papers of the British School at Rome, ii (1904), 83-85.

[←189]

Η επιστολή τού Χόσιους προς τον συνάδελφό του καρδινάλιο Κομμεντόνε έχει ημερομηνία 28 Ιανουαρίου 1566, «από το κάστρο μου στο Χάιλσμπεργκ» (ex castro meo Ηeilsbergk):

«Λέγεται ότι ο αγιότατος κύριός μας Πίος Δ΄ αναχώρησε από αυτή τη ζωή, αν και μέχρι τώρα δεν είχα καμία επιστολή γι’ αυτό το θέμα, εκτός από το ότι 5 μέρες μετά τις Ίδες Δεκεμβρίου [9 Δεκεμβρίου] έλαβα γραπτό από τη Ρώμη, το οποίο είχε γραφεί για να εξάψει τα πνεύματα. Αλλά ό,τι κι αν είναι, αν είναι αλήθεια, τον έχουν αρπάξει από εμάς σε καθόλου βολική ώρα. Ο θάνατός του δεν φέρνει στην ψυχή μου κανέναν ενθουσιασμό. Μακάρι να κάνει ο Θεός να είναι λάθος αυτή η φήμη ή να δούμε να εκλέγεται γρήγορα άλλος που να μπορεί να αντιμετωπίσει τις καταιγίδες και τις θύελλες, τού οποίου η μεγάλη αρετή θα μπορούσε να βοηθήσει. Η κατάσταση των πραγμάτων σε ολόκληρο το χριστιανικό κόσμο δεν μπορεί να αντέξει μεγαλύτερη καθυστέρηση…» [Lettere di principi, τομ. XXIV, φύλλο 119, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση].

(Allatum est huc sanctissimum dominum nostrum Pium Quartum ex hac vita migrasse quamvis ego nullas adhuc ea de re literas habui nisi quod V Idus Decembris Roma[e] scriptas accepi quibus animam agere scribebatur, sed quicquid sit, si verum est, minime oportuno tempore nobis ereptus est neque parvam animo meo mors illius perturbationem attulit. Faxit Deus ut aut falsus hic rumor sit aut alium electum cito videamus, qui possit in his tempestatibus et procellis quibus miserandum in modum iactamur magna nobis virtute succurrere…. Nam hic rerum in orbe toto Christiano status moram longiorem non fert…)

Ο Χόσιους ανησυχούσε ιδιαίτερα για τις συνθήκες στη Γερμανία. Η παπική κούρτη δεν είχε μεγάλη εμπιστοσύνη στον Μαξιμιλιανό [πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 121 και εξής]. Σημειώστε επίσης την επιστολή τού Άνταμ Κονάρσκι, επίσκοπου τού Πόζναν, που θρηνούσε τον θάνατο τού Πίου Δ΄ [στο ίδιο, τομ. XXVII, φύλλο 126, με ημερομηνία 27 Ιανουαρίου 1566 και πρβλ. φύλλο 134].

error: Content is protected !!
Scroll to Top