Σημειώσεις Κεφαλαίου 18

[←1]: Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1560, αριθ. 69, «γραμμένη στη Ρώμη στον Άγιο Πέτρο, το έτος ΙΙ από την ενσάρκωση τού Κυρίου [έπρεπε να είναι ΙΙΙ], στις Καλένδες Δεκεμβρίου, κατά το πρώτο έτος τής παπικής μας θητείας» (datum Romae apud S. Petrum anno incarnationis dominicae II, Kal. Decembris, pontificatus nostri anno primo) και Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 59-60, σελ. 103-7, όπου η βούλλα τις 29^ης Νοεμβρίου χρονολογείται σωστά και παρέχεται το πλήρες κείμενο.

[←2]: Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 349. Η βούλλα «Η διακυβέρνηση τής Εκκλησίας» (Ad Ecclesiae regimen) διαβάστηκε σε μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 29 Νοεμβρίου (1560) και δόθηκε εντολή να ενημερωθούν ο αυτοκράτορας, οι βασιλείς και οι ηγεμόνες και να σταλούν αντίγραφα τής βούλλας, που δημοσιεύτηκε στις 2 Δεκεμβρίου [Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 537, 546-47 και πρβλ. Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34, φύλλα 100^–100 (sic), με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση]. Πρβλ. H. Jedin, Geschichte des Konzils von Trient, iv-1 (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1975), 36-38.

[←3]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 26, σελ. 39-51. H προτίμηση τού Φερδινάνδου για την Κολωνία, το Ρέγκενσμπουργκ ή την Κωνσταντία ως καλύτερων τόπων για τη σύνοδο εκφράζεται στο ίδιο, σελ. 43, όπου υπογραμμίζεται η τότε διαδεδομένη αντίληψη ότι «η σύνοδος θα γιορταστεί στη Γερμανία» (concilium in Germania esse celebrandum). Για την αναγκαιότητα μεταρρύθμισης πριν από την πραγματοποίηση οποιασδήποτε συνόδου και για τη σκοπιμότητα να επιτραπεί η κοινωνία «και με τα δύο είδη» (sub utraque specie) και ο γάμος των ιερέων, βλέπε στο ίδιο, σελ. 46-19. Ο Pastor, Hist. Popes, xv, 189-91 και Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 149-51, έχει συνοψίσει την απάντηση (responsum) τού Φερδινάνδου, που ετοιμάστηκε από τον σύμβουλό του Γκέοργκ Γκίνγκερ. Πρβλ. Ehses, VIII, αριθ. 33, σελ. 59-63, την παπική απάντηση στην αυτοκρατορική «απάντηση».

Ύστερα από διάφορες δυσκολίες και καθυστερήσεις, ο Πίος Δ΄ είχε τελικά κινηθεί ραγδαία προς τη σύγκληση τής συνόδου στο Τρεντ, φοβούμενος ότι θα μπορούσε να συγκληθεί εθνική σύνοδος στη Γαλλία, για το οποίο πρβλ. Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 9, σελ. 14-15 και αλλού, ιδιαίτερα αριθ. 30-31, 37 και εξής και Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1560, αριθ. 48 και εξής και βλέπε γενικά Pastor, Hist. Popes, xv, 179-215, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 142-68 και C.J. Hefele, H. Leclereq και P. Richard, Histoire des conciles, IX: Concile de Trente, 2 μέρη, Παρίσι, 1930-31, ανατυπ. 1973, μέρος 2, σελ. 539-61.

Σε μυστικό εκκλησιαστικό συμβούλιο που συγκλήθηκε στις 15 Νοεμβρίου (1560) ο Πίος ενημέρωσε τούς καρδινάλιους ότι οι ηγεμόνες είχαν τώρα συμφωνήσει στη σύγκληση τής συνόδου στο Τρεντ και για τον λόγο αυτό έπρεπε να υπάρξουν νηστείες και κατάλληλες προσευχές, με ειδική λειτουργία στην εκκλησία τής Σάντα Μαρία σόπρα Μινέρβα. Ανέθεσε στους καρδινάλιους Τζιανμικέλε Σαρακένι, Τζάκοπο Πουτέο και Τζιανμπαττίστα Τσιτσάντα να συντάξουν βούλλα με τη βοήθεια άλλων θεολόγων. Η βούλλα θα διαβαζόταν στο εκκλησιαστικό συμβούλιο, «όπως είχε γίνει και πριν» [Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1560, αριθ. 67].

Σύμφωνα με άλλη αναφορά για το ίδιο εκκλησιαστικό συμβούλιο [Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34, φύλλο 99, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση],

«Σε αυτό το εκκλησιαστικό συμβούλιο ο παναγιότατος πατέρας μας με λόγια συνετά και ευσεβή, παρακάλεσε τον γαληνότατο αυτοκράτορα και όλους τούς χριστιανούς βασιλείς, ώστε να συνεχιστεί η Γενική Σύνοδος στην πόλη τού Τρεντ, ενώ μεταξύ άλλων έγραψε και στον χριστιανικότατο βασιλιά η Αγιότητά του, ότι, αν πραγματοποιούνταν αυτή η συνέχιση, η Μεγαλειότητά του δεν έπρεπε σε καμία περίπτωση να επιτρέψει να πραγματοποιηθεί στη Γαλλία εθνική σύνοδος…».

(In eo consistorio sanctissimus dominus noster prudentibus et piis verbis exposuit placere serenissimo Caesari et omnibus regibus Christianis ut fiat prosecutio Concilii generalis in civitate Tridentina, et inter ceteros regem Christianissimum scripsisse ad Sanctitatem suam quod, si talis prosecutio fieret, sua Maiestas nullo modo permissura erat quod in Francia fieret concilium nationale…)

[το ίδιο κείμενο, από άλλες πηγές, παρέχεται στο Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 56, σελ. 100]. Δεν θα υπήρχε γαλλική σύνοδος. Την 1^η Δεκεμβρίου 1560 απευθύνθηκε έκκληση στους Προτεστάντες ηγεμόνες, να στείλουν απεσταλμένους στη σύνοδο που θα επαναλαμβανόταν στο Τρεντ [στο ίδιο, viii, αριθ. 66, σελ. 114].

[←5]

Για τον ενετικό φόβο σύγκλησης εκκλησιαστικής συνόδου σε ενετικό έδαφος, πρβλ. την απάντηση τού Μαρκ’ Αντόνιο ντα Μούλα, τού Ενετού πρεσβευτή στη Ρώμη (και αργότερα καρδινάλιου), στον Πίο Δ΄ όταν ο τελευταίος ανέφερε τη Βιτσέντσα:

«Αγιότατε Πατέρα, θα υπάρξει μεγάλος κίνδυνος να προκληθούν οι Τούρκοι να κάνουν κάποια ζημιά στη Γαληνότατη Σινιορία. Αν μάθαιναν ότι οι χριστιανοί ηγεμόνες θα συναντηθούν σε πόλη τής Γαληνότητάς του [δηλαδή τού δόγη Τζιρολάμο Πριούλι], δεν θα έλεγαν ότι γίνεται για λόγους θρησκείας, αλλά για ένωση ή εκστρατεία εναντίον τους…!»

(Beatissimo Padre, certo saria gran periculo di muover Turchi a far qualche danno alla Serenissima Signoria: se essi intendessero che in una città di sua Serenità si congregassero i principi Christiani, non diriano che fusse per causa di religione, ma per unione o cruciata contra di loro… !)

[Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 27, σελ. 51-52, επιστολή τού ντα Μούλα προς τον δόγη, γραμμένη στη Ρώμη στις 12 Ιουλίου 1560].

[←6]

Sen. Secreta, Reg. 72, φύλλα 50^–51 (71-72), έγγραφο με ημερομηνία 24 Μαρτίου 1561,

«προς τούς επόπτες τού στόλου» (provisori classis): «Έχοντας εμείς ειδοποιηθεί από τον βαΐλο στην Κωνσταντινούπολη με τις επιστολές του από τις 3 μέχρι τις 18 τού περασμένου μήνα, ότι ανέμενε να επιχειρήσει κάπου κοντά με 80 έως 100 γαλέρες, οι οποίες θα επισπευστούν για το Πάσχα [6 Απριλίου] και θα βγουν νωρίς, δεν θελήσαμε να παραλέιψουμε να σάς ενημερώσουμε με την παρούσα, ενώ είμαστε βέβαιοι ότι θα έχετε επίσης νέα από τον προαναφερθέντα βαΐλο…»

(Essendo noi avisati dal bailo in Constantinopoli per sue lettere de 3 fin 18 del mese passato che si attendeva a lavorar intorno a 80 fin 100 galee, lequali sariano espedite per Pasqua, et usciriano assai per tempo, non havemo voluto mancar di farvilo sapere per le presenti, seben siamo certi che ne haverete anco havuta nova dal bailo sopraditto…)

και η επαγρύπνηση έπρεπε να διατηρηθεί στα νερά τής Κέρκυρας.

Στις 7 Ιουνίου ο δόγης και η Γερουσία έγραφαν στον επόπτη (provveditore) [στο ίδιο, φύλλο 56 (77)]:

«Από τις επιστολές σας τής 1ης τού τρέχοντος μηνός μάθαμε για τις επιμελείς εντολές που έχουν δοθεί από εσάς για την παρακολούθηση τής προόδου τής τουρκικής αρμάδας, καθώς και για τις προβλέψεις που έχετε κάνει για να εξοπλίσετε το φρούριο τού Καττάρο [Κότορ] και το κάστρο τής Λεσίνα [Χβαρ] με τούς άνδρες τού στόλου μας, πράγματα για τα οποία, όπως έχουν γίνει με καλή και συνετή κρίση, έτσι είμαστε ευγνώμονες και σάς επαινούμε μαζί με τη Γερουσία, όντας πάρα πολύ βέβαιοι ότι στο μέλλον δεν θα λείψουν όλες αυτές οι προμήθειες που θα σάς φανούν απαραίτητες, τόσο για την ασφάλεια των δικών μας τόπων στη Δαλματία, και για την εξέγερση των ψυχών αυτού τού πιστότατου λαού, για να διατηρείται ο προαναφερθείς στρατός όσο το δυνατόν περισσότερο ενωμένος, γιατί δεν θα παραλείψουμε να σάς εφοδιάσουμε με γαλέτα και όλα τα άλλα απαραίτητα πράγματα, όπως εχουμε ήδη κάνει για μπαρούτι, μολύβι και οτιδήποτε άλλο ζητήσατε»,

(Dalle vostre de primo del mese presente havemo inteso li diligenti ordini che per voi sono stati posti per intendere delli progressi dell’armata Turchesca et la provisione parimente che havete fatta per munire la fortezza di Catharo et il castello di Liesena con delli homini dell’armata nostra, lequal cose, sì come sono state fatte con buono et prudente giudicio, così ne sono state grate, et ve ne laudamo col Senato, essendo molto ben sicuri che nell’avvenire non mancarete da tutte quelle provisioni chie vi pareranno necessarie così per sicurtà delli luoghi nostri di Dalmatia et sollevatione delli animi di quei fidelissimi populi come per tener l’armata sopraditta quanto più unita che si possa, perchè non mancaremo di provedervi de’ biscotti e de tutte le altre cose necessarie, sì come havemo già fatto della polvere, piombo, et altro che ne havete richiesto)

όπου η ψηφοφορία για την αποστολή τής επιστολής ήταν υπέρ (de let teris) 192, κατά (de nο n) 3, λευκά (non sinc eri) 2.

[←7]: Πρβλ. Fernand Braudel, La Méditerranée et le Monde Méditerranéen à l’Epoque de Philippe II, 2^η έκδοση, 2 τόμοι, Παρίσι, 1966, i, 468 και εξής και II, 22-23.

[←8]: Sen. Secreta, Reg. 72, φύλλο 57 (78), έγγραφο με ημερομηνία 12 Ιουνίου 1561, υπέρ (de parte) 150, κατά (de nο n) 15, λευκά (non sinceri) 3.

[←9]

Busbecq, Opera omnia (1740, ανατυπ. 1968), σελ. 91:

«Ο Αλή πασάς είναι δαλματικής εθνικότητας, άνθρωπος με χαριτωμένο πνεύμα και ο οποίος (πράγμα εκπληκτικό για Τούρκο) τίποτε δεν λαχταρά από την ανθρωπότητα».

(Est vero Halli Bassa natione Dalmata, vir eleganti ingenio, et (quod in Turca mirandum) in quo nihil desideres humanitatis)

O Ρουστέμ πασάς πέθανε πιθανώς από καρδιακή προσβολή, συνοδευόμενη από οίδημα (aqua extinctus intercute) [στο ίδιο, σελ. 280]. Ήταν ήδη σοβαρά άρρωστος τον Ιανουάριο τού 1561 [Charrière, Négociations, ΙΙ, 646].

[←10]: Πρβλ. Braudel, La Méditerranée, I (1966), 498-503.

[←11]

Busbecq, Opera omnia, σελ. 342:

«Σαν τα καλά πουλιά, στο τέλος τού μήνα Αυγούστου ξεκινώ το επιθυμητό μου ταξίδι. Η επιστροφή μου, ύστερα από προσπάθεια οκτώ ετών, είχε ως αποτέλεσμα οκταετή εκεχειρία, η οποία όμως, αν δεν εμφανιστεί κάποια αξιοσημείωτη αλλαγή, θα είναι εύκολο να επεκταθεί όσο είναι επιθυμητό».

(Sic bonis avibus sub finem mensis Αugusti optatum iter ingressus sum, mecum referens annorum octo fructum octennales inducias, quas tamen nisi aliqua mutatio insignis inciderit, facile erit quamdiu libebit prorogare)

[←12]

Relatio sive sermo legati pacifici Ebraimi… a Solymanno, Turcarum lmperatore… ex Constantinopoli ad… Ferdinandum eius nominis primum destinati…, στο Busbecq, Opera omnia, σελ. 429, 431:

«Ο ανίκητος, τριπλάσιος σε μέγεθος και ισχυρότατος αυτοκράτορας των Τούρκων, ο ηπιότατος ηγεμόνας μου… ζήτησε εξ άλλου και απαίτησε για αυτές τις επιστολές, τις οποίες θα παρουσιάσω, στο όνομά του, στη Μεγαλειότητά σας, η Μεγαλειότητά σας να μην επιβαρυνθεί να τις απαντήσει μία προς μία. Εκείνο για το οποίο θα είναι έτοιμη η Μεγαλειότητά σας, ας προσπαθήσει με όλους τούς τρόπους η Μεγαλειότητά σας, φιλικά και πολύ ωραία, επιδιώκοντας την αμοιβαία αγάπη, να το συζητήσει με τον δικό μου ηγεμόνα, τον ισχυρότατο αυτοκράτορα των Τούρκων και πιστότατο τηρητή τής δικαιοσύνης».

(Invictissimus, ter maximus ac potentissimus Turcarum Imperator, princeps meus clementissimus… rogat insuper ac petit ut ad has literas, quas suo nomine tuae Majestati ego praesentavi, tua Majestas non gravetur sigillatim respondere. Quod sì a tua Majestate praestitum fuerit, experietur modis omnibus tuam Majestatem amicabile atque pulcherrimum mutui amoris certamen cum principe meo, Turcarum Imperatore potentissimo et aequitatis observantissimo, iniisse…)

[←13]

Στο ίδιο, σελ. 432-33. Πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 16, σημείωση 193 και βλέπε Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 389-91, μεταφρ. Hellert, vi, 149-52, ο οποίος υπογραμμίζει ότι η λατινική εκδοχή τής συνθήκης διέφερε από το τουρκικό κείμενο σε αρκετά σημαντικά άρθρα, που απαιτούσαν ευθυγράμμιση σε μεταγενέστερη ημερομηνία.

Η πρεσβεία τού Ιμπραήμ μπέη και η αυτοκρατορική-τουρκική ειρήνη τής 27^ης Νοεμβρίου 1562 έλαβαν μεγάλη δημοσιότητα σε τυπωμένα φυλλάδια στα γερμανικά, τσεχικά και λατινικά, για το οποίο βλέπε Carl Göllner, Turcica, II: Die europäischen Türkendrucke des XVI. Jahrhunderts, Βουκουρέστι και Μπάντεν-Μπάντεν, 1968, αριθ. 1035-40, 1048-49, σελ. 91 και εξής και σημειώστε εικόνα 7, σελ. 93, αναπαραγωγή εκτύπωσης Νυρεμβέργης (αριθ. 1035) με την ακολουθία τού Ιμπραήμ απεικονιζόμενη στη σελίδα τίτλων.

[←14]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 66, 68-71, 73, 78-80, 82-86, 93, σελ. 114 και εξής και για το Νάουμπουργκ στο ίδιο, αριθ. 94, σελ. 142-48 και πρβλ. Pastor, Hist. Popes, xv, 219-25 και Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 170-75.

[←15]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 87, 89-90, σελ. 136-38. Οι παπικές επιστολές προς τον δόγη τής Βενετίας και τον Λοντοβίκο Μαντρούτσο έχουν ημερομηνία 17 και 18 Ιανουαρίου 1561. Για τον διορισμό τού Σανφελίτσε και όλων των άλλων αξιωματούχων τής συνόδου βλέπε Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 546-47.

[←16]: Πρβλ. Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 69, σελ. 116 και σημείωση και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 18, σελ. 30, γραμμές 29-33.

[←17]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 104, 110-11, σελ. 162 και εξής. Ο Σίγκισμουντ, αρχιεπίσκοπος τού Μαγδεμβούργου (από το 1553), ήταν γιος τού Γιόακιμ. Υποσχέθηκε να έρθει στο Τρεντ, αλλά αυτομόλησε στον Προτεσταντισμό πριν τελειώσει το έτος 1561 [στο ίδιο, αριθ. iii και σελ. 171, σημείωση 3]. Όταν είπαν στον Φερδινάνδο ότι ο Σίγκισμουντ είχε πει ότι θα ήταν στο Τρεντ, απάντησε: «Αν το δω, θα το πιστέψω!» (Si videro, credam!)

[←18]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 116, 120, 129, 131, 133-34, 138, 141, 143, 147, 149, 151, 154, 156-57, 162-65, 167-68, 170, 184-85, 189, 193, 196. και 209, σελ. 177 και εξής και σημειώστε Max Lossen, Briefe von Andreas Masius und seinen Freunden, 1538 bis 1573, Λειψία, 1886, αριθ. 243-45, σελ. 331 και εξής. Στις 8 Μαρτίου 1562 ο Κομμεντόνε έστειλε στον καρδινάλιο Μπορρομέο από το Τρεντ την τελευταία αναφορά για την αποστολή του [Ehses, viii, αριθ. 214, σελ. 281-83]. Αφού τού είχαν αρνηθεί την είσοδο στη Δανία, ο Κομμεντόνε είχε αποφασίσει να μην αναλάβει μάταιο εγχείρημα στη Σουηδία.

[←19]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 113, 136, 148, 152, 175, 177-78 και 201, σελ. 174 και εξής και πρβλ. Pastor, Hist. Popes, xv, 226-40 και Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 176-86.

[←20]: Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34, φύλλα 106-108. Όπως έχουμε ήδη δει, δεκαοκτώ (ή δεκαεννέα;) καρδινάλιοι δημιουργήθηκαν στις δεύτερες προαγωγές τού Πίου Δ΄ στις 26 Φεβρουαρίου 1561, για το οποίο σημειώστε Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii, 38-39.

[←21]

Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 115, σελ. 176-77. Πρβλ. Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, στο ίδιο, ii, 351, 353 και Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 539, 541, όπου και οι δύο (σε αντίθεση με τα Acta Consistorialia, όπως αναφέρονται στην προηγούμενη σημείωση) δηλώνουν ότι οι Σεριπάντο, Σιμονέττα και Χόσιους ορίστηκαν συνοδικοί λεγάτοι σε εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 10 Μαρτίου. Ο Σεριπάντο επίσης τοποθετεί τον διορισμό του ως λεγάτου, καθώς και εκείνους των Σιμονέττα και Χόσιους, στις 10 τού μηνός [Commentarii, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 4].

Για τούς πέντε λεγάτους πρβλ. την επιστολή τού Μπορρομέο προς τον Ντελφίνο με ημερομηνία 22 Μαρτίου στο ίδιο, VΙΙI, αριθ. 119, σελ. 179. Για τον Σεριπάντο βλέπε Hubert Jedin, Girolamo Seripando Sein Leben und Denken im Geisteskampf des 16 Jahrhunderts, 2 τόμοι, Βύρτσμπουργκ, 1937, ιδιαίτερα II, 101 και εξής, μεταφρ. F. C. Eckhoff με τίτλο Papal Legate at the Council of Trent, Cardinal Seripando, Σαιν Λούιτς και Λονδίνο, 1947, ιδιαίτερα σελ. 562 και εξής. Για τον Χόσιους και τις δυσκολίες την αναγόρευση διάφορων συνοδικών λεγάτων από τον Πίο Δ΄, σημειώστε H. D. Wojtyska, Cardinal Hosius, legate to the Council of Trent, Ρώμη, 1967, σελ. 15-37 και εξής και Döllinger, Beiträge, i, αριθ. 93 και εξής, σελ. 346 και εξής. Όπως θα σημειώσουμε πιο κάτω, ο Πούτεο αρρώστησε πολύ, δεν μπορούσε να πάει στο Τρεντ και αντικαταστάθηκε από τον ανηψιό τού Πίου, τον Άλτεμπς.

[←22]: Seripando, Commentarii, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 464-65, παρέχοντας το δρομολόγιό του προς το Τρεντ, όπου έφτασε την Τετάρτη 16 Απριλίου (1561). Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 541, 547. Ο Massarelli, Diarium septimum, στο ίδιο, ii, 353 παρέχει την ημερομηνία τής αναχώρησης τού Σεριπάντο από τη Ρώμη.

[←23]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 351, 353. Ο Μασσαρέλλι και ο τελετάρχης Φιρμάνους είχαν αναχωρήσει από τη Ρώμη μαζί: «Την ίδια στιγμή αναχωρήσαμε από το σπίτι μου, όπου γευματίσαμε, την εικοστή πρώτη ώρα [περίπου στις 16:00 τον Μάρτιο], με μεγάλη βροχή, και την τρίτη ώρα τής νύχτας [περίπου στις 22:00] με μεγάλο κίνδυνο και προσπάθεια, φτάσαμε στο Κάστρουμ Νόβουμ, όπου είχαμε κακό κατάλυμα» (…Simul discessimus e domo mea, ubi pransi sumus, hora 21, cum maxima pluvia, et hora 3 noctis cum maximo periculo et labore applicuimus Castrum Novum, ubi male hospitati fuimus)[Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 541]. Έφτασαν και οι δύο στο Τρεντ στις 26 Μαρτίου.

Για τον Massarelli και τα συνοδικά πρακτικά στην κατοχή του βλέπε Th. R. Von Sickel (μια από τις πιο σημαντικές φυσιογνωμίες στη σύγχρονη ιστορία τής συνόδου), «Römische Berichte», στο Sitzungsberichte d. kaiserlichen Akademie d. Wissenschaften in Wien, Phil.-hist. Cl., cxxxiii (1895-96), ix, Abh., σελ. 17-39, 123-24. Μια απογραφή των «βιβλίων και γραπτών» (libri et scripturae) τού Massarelli, στα χέρια τού συζύγου τής ανηψιάς του Σουλπίτσια, τού Μαργκαρίτιους ντε Σαν Σεβερίνο, δείχνει ότι ο γραμματέας τής συνόδου είχε στην κατοχή του πενηντατέσσερις μεγάλους και μικρούς χειρόγραφους τόμους (όλους σχετικούς με τη σύνοδο;) κατά τη στιγμή τού θανάτου του [στο ίδιο, σελ. 34-39]. Ο Von Sickel συνέχισε τα σχόλιά του επί τής Τριντεντινής αλληλογραφίας, πράξεων, πρακτικώνν κλπ., με τα κείμενα μερικών επιστολών, στο Wiener Sitzungsberichte, Phil.-hist. Cl. [cxxxv (επίσης 1896), x, Abh.. cxli (1899), iv, Abh., cxliii (1901), v, Abh., και cxliv (1902), viii]. ΤοAbh. Fach Abhandlung έχει τη δική του αρίθμηση σελίδων.

[←24]: Döllinger, Beiträge, I (1862), αριθ. 99, σελ. 358-60, οι εντολές τού Αγιάλα γραμμένες στο Τολέδο στις 13 Μαρτίου 1561 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 98. Το κείμενο των εντολών τού έχει ήδη δημοσιευτεί από τούς Miguel Salva και Pedro Sainz de Baranda στο Coleccion de Documentos ineditos para la Historia de España, ix (Μαδρίτη, 1846, ανατυπ. Βαντούζ, 1964), 93-96.

[←25]: Josef Šusta, Die römische Curie und das Concil von Trient unter Pius IV., I (Βιέννη, 1904), αριθ. 5, σελ. 14-16, με σημειώσεις, επιστολή τού Μπορρομέο προς τον Έρκολε Γκονζάγκα γραμμένη στη Ρώμη στις 16 Απριλίου 1561 (ο Αγιάλα έφτασε στη Ρώμη το βράδι τής 16^ης τού μηνός, ακριβώς αφού ο Μπορρομέο είχε τελειώσει την επιστολή του). Για το υπόβαθρο πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 192 και εξής και Jedin, Cardinal Seripando (1947), σελ. 573 και εξής και Girolamo Seripando (1937), ii, 116 και εξής.

[←26]: Döllinger, Beiträge, I. αριθ. 103, σελ. 366. Tο σημείωμα που συνόδευε την αυτόγραφη επιστολή τού Πίου έχει ημερομηνία 17 Ιουλίου (1561) και περιλαμβάνει την κατηγορηματική διαβεβαίωση ότι «δεν έχει συγκληθεί από εμάς νέα σύνοδος, αλλά έχει διαταχθεί η συνέχιση εκείνης που δεν ολοκληρώθηκε» (non novum a nobis concilium convocatum, sed continuationem inchoati indictam fuisse) [Von Sickel, στο Wiener Sitzungsberichte, hu, cxxxv (1896), x, Abh., σελ. 107].

[←27]: Για τις αρχές τής Συνομιλίας τού Πουασσύ, στην οποία ο καρδινάλιος Σαρλ ντε Γκυζ και ο Καλβινστής Τέοντορ Μπέζα έπαιξαν τούς κύριους ρόλους και για τη θρησκευτική κατάσταση στη Γαλλία το φθινόπωρο τού 1561, πρβλ. Šusta, Die römische Curie, I (1904), παραρτ. αριθ. xxviii-xxix, σελ. 248-57 και για την άκαρπη Συνομιλία Καθολικών-Καλβινιστών βλέπε H. O. Evennett, The Cardinal of Lorraine and the Council of Trent, Καίμπριτζ, 1930, σελ. 284-393.

[←28]: Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 354. Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 547-48. Seripando, Commentarii, στο ίδιο, ii, 465. Σύμφωνα με τη βούλλα σύγκλησης, η σύνοδος έπρεπε να είχε αρχίσει την Κυριακή τού Πάσχα (6 Απριλίου 1561), τότε που μόνο τέσσερις επίσκοποι είχαν εμφανιστεί στο Τρεντ, περιλαμβανομένου τού επίτροπου Σανφελίτσε και τού γραμματέα Μασσαρέλλι (οι άλλοι δύο ήσαν ο Νικκολό Σφονταράτι τής Κρεμόνα (αργότερα Γρηγόριος ΙΔ΄) και ο Πιέτρο Κονταρίνι τής Πάφου [Astolfo Servanzio, Diario del Conciliο di Trento, επιμ. Sebastian Merkle, Concilium Tridentinum, iii-1 (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1931), 6-7].

[←29]

Lettere di principi, τομ.xxii, φύλλα 248-249, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, επιστολή τού Μπορρομέο προς τον Κομμεντόνε ημερομηνία 21 Μαΐου 1561:

«…Για τις εδώ υποθέσεις δεν θα συμβεί να σάς δώσω ιδιαίτερες λεπτομέρειες, γνωρίζοντας ότι η δίψα σας είναι καλά ενημερωμένη. Για τις λεπτομέρειες αυτού τού ταξιδιού προς τη Σύνοδο, μπορώ να πω ότι οι αιδεσιμότατοι λεγάτοι Μάντουας και Σεριπάντο βρίσκονται ήδη στο Τρέντο περισσότερο από ένα μήνα, και μαζί τους πολλοί ιεράρχες, όπου επίσης θα σταλούν και θα πάνε και άλλοι. Ο καρδινάλιος τής Βάρμια [ο Στανίσλαους Χόσιους, καρδινάλιος επίσκοπος τού Έρμλαντ (πολωνικά Βάρμια) στην Πολωνία, προηγουμένως Ανατολική Πρωσία] θα πάει επίσης εκεί, μόλις ο αυτοκράτορας [Φερδινάνδος] αποφασίσει να στείλει τούς πρεσβευτές του, τουλάχιστον εκείνους που έχουν ήδη οριστεί στα δικά του κληρονομικά κράτη, και ελπίζουμε ότι δεν θα περάσει πολύς καιρός μέχρι να τούς στείλει.	(…De le cose di qua non accade che io vi dia particular raguaglio, sapendo che dai vostri ne sete ben’ avvisato. Nel particulare di questo negocio del Concilio vi posso dire che li reverendissimi legati Mantua et Seripando sono in Trento già più d’un mese, et con essi molti prelati, dove similmente se ne mandano et vanno degli altri. Il Cardinale Varmiense vi anderà anch’esso, subito che l’Imperatore si risolva a mandare i suoi ambasciatori, almanco quelli che ha già deputati per i suoi stati hereditarii, et speramo che non tarderà più a mandarli.
Στη Γαλλία, αν και τα πράγματα είναι ταραχώδη και δεν έχουν ακόμη καθησυχαστεί καλά, όμως έχουν γίνει καλές προβλέψεις και μπορούμε να ελπίζουμε για καλό τέλος. Όσον αφορά την αποστολή στη Σύνοδο, αυτές οι Μεγαλειότητες λενε ότι δεν θέλουν να είναι οι πρώτοι, αλλά αμέσως μόλις ξεκινήσει ο αυτοκράτορας ή ο Καθολικός βασιλιάς, θα αρχίσουν να στέλνουν τούς πρεσβευτές και τούς ιεράρχες τους, πράγμα που έχουν επαναλάβει πολλές φορές. Ο Καθολικός βασιλιάς έχει πολλές δυσκολίες αυτή τη στιγμή και για τον σκοπό αυτό έχει στείλει στην Αγιότητά του τον Δον Τζιοβάννι ντ’ Αγιάλα. Τώρα η Αγιότητά του στέλνει στην Ισπανία τον σεβασμιότατο τής Τερρατσίνα, με την άφιξη τού οποίου ελπίζουμε ότι θα τελειώσει και η Μεγαλειότητά του δεν θα καθυστερήσει περισσότερο την πραγματοποίηση τής επιθυμίας τού Κυρίου μας.	In Francia se ben le cose hanno tumultuato, et non si sono per ancora ben acqu[i]etate, tuttavia si sono fatte buone provisioni, et se ne può sperar buona fine. El quanto al mandar al Concilio, quelle Maestà dicono di non voler esser i primi, ma subito che l’Imperatore o il Re Catholico cominci, essi ancora manderanno i loro ambasciatori et prelati, il che hanno replicato molte volte. Il Re Catholico ha havute molte difficultà fin adesso, et per tale effetto ha mandato a sua Santità Don Giovanni d’Ayala. Hora sua Santità manda in Spagna Monsignore di Terracina, con l’arrivo del quale speramo al fermo che la Maestà sua non tarderà più effettuar la voluntà di Nostro Signore.
Από την Πορτογαλία και την Πολωνία έχουμε παρομοίως ειδοποίηση από τούς νούντσιούς μας ότι εκείνες οι Μεγαλειότητες θα στείλουν στο Τρέντο απεσταλμένους και πρεσβευτές και ιεράρχες, έτσι ώστε τα πράγματα είναι τόσο καλά, για τα οποία αμέσως αρχίζει κανείς, ελπίζω ότι με τη χάρη τού Κυρίου τού Θεού όλοι θα ακολουθήσουν αμέσως.	Di Portugallo et di Polonia havemo similmente avviso dai nostri nuntii che quelle Maestà hanno deputati et ambasciatori et prelati per mandarli a Trento, di modo che le cose stanno tanto ben’ al ordine che subito che uno cominci, spero con la gratia del Signor Dio che tutti seguiranno prontamente.
Η Αγιότητά του έχει παρομοίως στείλει τον Κανόμπιο [δηλαδή τον Τζιαν Φραντσέσκο Κανόμπιο από τη Μπολώνια, αποστολικό πρωνοτάριο και παπικό οικονόμο] στην Πρωσία, και από εκεί στους Μοσχοβίτες, για να προσκαλέσει εκείνους τούς κυρίους στη Σύνοδο, γιατί με κάθε τρόπο η Αγιότητά του θέλει να έχει αυτή την παρηγοριά ότι έχει ικανοποιήσει το χρέος τής πατρικής αγάπης με όλους, ενώ για τον σκοπό αυτό στέλνει επίσης την εξοχότητά σας στη Δανία, μετά το οποία ταξίδι θα επιστρέψει, εκτελώντας τα υπόλοιπα και ενημερώνοντας από πρώτο χέρι…. Από τη Ρώμη στις 21 Μαΐου 1561»	Sua Santità ha similmente mandato il Canobio in Prussia, et di là in Moscovia a invitar quei signori al Concilio, perchè in tutti i modi la Santità sua vuole havere questa consolatione d’haver satisfatto al debito de la paterna charità sua con ogn’ uno, et per tal effetto manda anco vostra Signoria in Dania, dopo il quale negotio la se ne tornerà, esseguendo il resto et avvisando di mano in mano…. Di Roma a li XXI di Maggio MDLXI).

Για τον Κανόμπιο, «αποστολικό νούντσιο στον δούκα των Μοσχοβιτών» (nuncius apostolicus ad ducem Moscovitarum), πρβλ. Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 355, εγγραφή στις 20 Απριλίου 1561, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1561, αριθ. 17, Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 157, σελ. 227 και ιδιαίτερα σελ. 200, σημείωση 1. O Κανόμπιο δεν πήγε ποτέ στη Ρωσία [Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 193-94]. Από το φθινόπωρο τού 1560 υπήρχε ατελείωτη ανησυχία στη Ρώμη για τις συνθήκες στη Γαλλία. Πρβλ. Von Sickel, στο Wiener Sitzungsberichte, cxliv (1902), viii, Abh., σελ. 62-64, επιστολή τού γραμματέα τού Σεριπάντο Φίλιππο Μουσόττι προς μη προσδιοριζόμενο καρδινάλιο, γραμμένη στη Ρώμη στις 19 Οκτωβρίου 1560.

[←30]: Šusta, Die römische Curie u. das Conzil von Trient, I (1904), 27. Οι πληρωμές γίνονταν όμως ακανόνιστα, όπως διαμαρτύρονταν οι λεγάτοι στον Μπορρομέο σε επιστολή από το Τρεντ στις 17 Ιουλίου 1561 [στο ίδιο, αριθ. 21, σελ. 52-53]. Σύμφωνα με τον Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 357, ο Σεμπαστιάνο Λεκκαβέλλα έφτασε στο Τρεντ τη Δευτέρα 7 Ιουλίου (1561). Ο Massarelli λέει ότι ήταν «ελληνικής εθνικότητας, καταγόμενος από τη Χίο» (natione Graecus, patria S(c)iensis).

[←31]: Šusta, i, 54-55. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 59, σελ. 162 και αλλού.

[←32]: Seripando, Commentarii, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 465-66. Πρβλ. Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii, 254 και 226-27 για τον Λεκαβέλλα και για τον διορισμό του ως ένας από τούς δεκαοκτώ «ανατεθειμένους στον Κατάλογο Βιβλίων πατέρες» (patres deputati ad Indicem Librorum) βλέπε Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 229, σελ. 328-29.

[←33]: Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 357. Seripando, Commentarii, στο ίδιο, ii, 466. Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 550.

[←34]: Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 357-62.

[←35]: Servanzio, Diario del Conciliο di Trento, στο Merkle, iii-1, 6-90.

[←36]: Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34, φύλλα 126-127, για το οποίο σημειώστε Šusta, I, 101.

[←37]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 211, σελ. 278.

[←38]: Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 556. Von Sickel, στο Wiener Sitzungsberichte, CXLΙ (1899), IV, Abh., σελ. 33 και εξής.

[←39]

Seripando, Commentarii, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 466. Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 553, 554 και βλέπε Ehses, στο ίδιο, viii, αριθ. 215, σελ. 283-86, για τα πρακτικά τής γενικής σύναξης τής 15^ης Ιανουαρίου, στην οποία οι συγκεντρωμένοι πατέρες έδωσαν τη συγκατάθεσή τούς (placet) να αρχίσει η σύνοδος με επίσημη συνεδρίαση ύστερα από τρεις ημέρες, δηλαδή στις 18 Ιανουαρίου (1562). Την επόμενη μέρα οι λεγάτοι έγραφαν στον Μπορρομέο ότι με την άφιξη τού Λορέντσο Πριούλι, τού πατριάρχη Βενετίας, «και μερικών άλλων», ο αριθμός των ιεραρχών με μίτρα, περιλαμβανομένων των ηγουμένων, είχε φτάσει τούς 110 [Šusta, Die römische Curie, i, αριθ. 60, σελ. 163, επιστολή με ημερομηνία 19 Ιανουαρίου].

Ο Giovanni Drei, «La Corrispondenza del Card. Ercole Gonzaga, presidente del Concilio di Trento (1562-1563)», στo Archivio storico per le provincie Parmensi, XVII (1917), 185-242 και xviii (1918), 29-143 έχει δημοσιεύσει εννενηντατρία έγγραφα από 1 Ιανουαρίου 1562 μέχρι 10 Φεβρουαρίου 1563, κυρίως ανταλλαγή επιστολών μεταξύ τού Έρκολε, «του καρδινάλιου τής Μάντουα» (il cardinale di Mantova) και τού νεαρού ανηψιού του, τού καρδινάλιου Φραντσέσκο Γκονζάγκα.

To Τρεντ παραμένει μουσείο τού παρελθόντος, όπου μπορεί κανείς να περπατήσει ακόμη στους δρόμους τής πόλης, αναγνωρίζοντας τα παλάτια στα οποία είχαν καταλύσει οι καρδινάλιο λεγάτοι, οι πρεσβευτές και άλλοι αξιωματούχοι τής συνόδου κατά τη διάρκεια τής παραμονής τους, μεταξύ τού ποταμού Αδίγη και τού χειμάρρου Φερσίνα. Λαμβάνοντας υπόψη την ηλικία των διαφόρων παλατιών στο Τρεντ, μπορούμε να είμαστε σχεδόν βέβαιοι ότι καταλαμβάνονταν από συνοδικούς αξιωματούχους, ακόμη και χωρίς να είμαστε σίγουροι ποιος κατοικούσε σε καθένα από αυτά ή για πόσο καιρό.

Κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων περιόδων τής συνόδου (1545-1547, 1551-1552) γνωρίζουμε ότι οι καρδινάλιοι λεγάτοι Τζιοβάννι Μαρία ντελ Μόντε, Μαρτσέλλο Τσερβίνι και Μαρτσέλλο Κρεσέντσι στεγάστηκαν στο Παλάτσο Τζιρόλντι-Πράτο, σε μικρή απόσταση με τα πόδια κατά μήκος τής Βία Καλεπίνα από τη νοτιοανατολική είσοδο τού καθεδρικού ναού τού Σαν Βιτζίλιο, όπου έγιναν όλες οι επίσημες συνεδριάσεις τής συνόδου. Οι γενικές συνάξεις συγκαλούνταν στη μεγάλη αίθουσα τού Παλάτσο Τζιρόλντι-Πράτο. Όταν στα μέσα Νοεμβρίου 1562, κατά τη διάρκεια τής τρίτης περιόδου τής συνόδου, έφτασε στο Τρεντ ο Σαρλ ντε Γκυζ, καρδινάλιος τής Λωρραίνης, με ακολουθία Γάλλων επισκόπων και διδασκάλων τής Σορβόννης, το Παλάτσο Τζιρόλντι-Πράτο ανατέθηκε σε αυτόν ως κατάλληλη κατοικία. Το ανάκτορο καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1845. Σήμερα τον χώρο καταλαμβάνει το ταχυδρομείο (Posta e Telegrafo).

Κατά τη διάρκεια τής δεύτερης περιόδου τής συνόδου ο αυτοκρατορικός απεσταλμένος Φρανσίσκο ντε Βάργκας κατέλυσε (το 1551) στη Κάζα Κατσούφφι, στον αριθ. 37-43 τής Βία Ος Ματσουράνα. Στον ίδιο δρόμο, λίγο πιο βόρεια, βρίσκεται το Παλάτσο Ταμπαρέλλι, που αποκαταστάθηκε το 1983 για να στεγάσει τοπική τράπεζα. Tο Παλάτσο ντελ Μόντε υπάρχει στον αριθ. 60 τής Βία ντελ Σουφφράτζιο, κοντά η μεγάλη στοά (i portici), στο πολυάσχολο Καντόνε, στέκι των Γερμανών εμπόρων, βιοτεχνών και ξενοδόχων την εποχή τής συνόδου.

Ο Κριστόφορο Μαντρούτσο και (στην τρίτη περίοδο τής συνόδου) ο ανηψιός τού Λοντοβίκο είχαν ως κατοικία τους το Καστέλλο ντελ Μπουονκονσίλιο, ένα από τα μεγάλα ανάκτορα τής μεσαιωνικής-αναγεννησιακής Ιταλίας, αν πραγματικά το Τρεντ βρισκόταν στην Ιταλία εκείνες τις μακρινές ημέρες. Η Βία Μπερνάρντο Κλέζιο αναπτύσσεται κατά μήκος των τειχών τού περιβόλου τού Καστέλλο. Το Παλάτσο Τυν, στο βόρειο άκρο (αριθ. 509) τής Βία Ροντόλφο Μπελεντσάνι (της παλιάς Κοντράντα Λάργκα), στέγαζε τον Έρκολε Γκονζάγκα και, μετά τον θάνατό του (στις 2 Μαρτίου 1563), τον Τζιοβάννι Μορόνε, προέδρους και τούς δύο τής συνόδου. Το Παλάτσο Τυν, στην πραγματικότητα δύο ανάκτορα ενωμένα, είναι τώρα το Νέο Δημαρχείο (Nuovo Municipio). Απέναντι, στον αριθ. 22 τής Βία Μπελεντσάνι, είναι το Παλάτσο Τζερεμία, τώρα διοίκηση τής τροχαίας (Comando dei Vigili Urbani), που ήταν η κατοικία τού Λοντοβίκο Σιμονέττα. Το γειτονικό Παλάτσο Κόλικο, η πρόσοψη τού οποίου πάντοτε αιχμαλωτίζει τα μάτια τού τουρίστα, στον αριθ. 30 τής Βία Μπελεντσάνι, είναι τώρα η τοπική έδρα τού ιταλικού οργανισμού τηλεπικοινωνιών (Societa italiana per l’esercizio telcfonico). Ο Τζιρολάμο Σεριπάντο έμενε το Παλάτσο Σαλβαντόρι, στον αριθ. 119-27 τής Βία Μάνκι (μέρος τής παλιάς Στράντα Λόνγκα), που χτίστηκε για τον καρδινάλιο Μπέρναρντ φον Κλες το 1515 από τον άρχοντα Λούτσιο τού Κόμο. Λίγα βήματα μακριά είναι το Παλάτσο Πεντρόττι, στον αριθ. 105-11 τής Βία Μάνκι.

Ο συνοδικός γραμματέας Άντζελο Μασσαρέλλι ήταν προφανώς εγκατεστημένος μέσα ή κοντά στον Τόρρε Μασσαρέλλι, στο νότιο άκρο τής ιστορικής περιοχής τής πόλης. Ο Κλάουντιο Φερνάντεζ Βίτζιλ ντε Κινόνες, κόμης τής Λούνα, απεσταλμένος τού Φιλίππου Β’ στη σύνοδο το 1563, νοίκιαζε το Παλάτσο Ροκκαμπρούνα (για πενήντα σκούδα τον μήνα), στον αριθ. 24 τής Βία Σάντα Τρινιτά. Μάλιστα ο Λούνα πέθανε στο παλάτι (στις 18 Δεκεμβρίου 1563), κοντά στον Τόρρε Μασσαρέλλι.

Με μικρό περίπατο από τον καθεδρικό ναό τού Σαν Βιτζίλιο, στα βορειοδυτικά κατά μήκος τής σημερινής Βία Καβούρ, φτάνει κανείς στην εκκλησία τής Σάντα Μαρία Ματζιόρε, όπου πραγματοποιήθηκαν γενικές συνάξεις κατά τη διάρκεια τής τρίτης περιόδου τής συνόδου, δηλαδή όταν δεν γίνονταν στην κατοικία τού Γκονζάγκα, το Παλάτσο Τυν. Γνωστό ζωγραφικό έργο τού Elia Naurizio, με χρονολογία 1633, παλαιότερα στη Σάντα Mαρία Ματζιόρε και τώρα στο τοπικό Museo Diocesano Tridentino, απεικονίζει μια γενική σύναξη που πραγματοποιήθηκε στη εκκλησία. Σήμερα υπάρχουν 38 στασίδια στη Σάντα Mαρία Ματζιόρε, χωρητικότητας έξι ατόμων ανά στασίδι, όχι ότι οι επίσκοποι κάθονταν σε στασίδια, αλλά αναφέρω τον αριθμό στη εκκλησία σήμερα ως ένδειξη τού μεγέθους της. Η Σάντα Mαρία Ματζιόρε μπορούσε εύκολα να χωρέσει 228 ή περισσότερα άτομα, μεγαλύτερο αριθμό από εκείνον που συμμετείχε σε κάθε γενική σύναξη τής συνόδου.

[←40]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 216-18, σελ. 289-303, όπου ο Massarelli παρέχει πλήρη κατάλογο εκείνων που συμμετείχαν στην «πρώτη» συνεδρίαση τής συνόδου, περιλαμβανομένων των θεολόγων και των διαφόρων «συνοδικών αξιωματούχων» (officiales Concilii). Πρβλ. Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 554-56 και Servanzio, Diario del Conciliο di Trento, στο ίδιο, iii-1, 21-22. Υπήρχαν 113 περίπου ιεράρχες με δικαίωμα ψήφου στις 18 Ιανουαρίου. Μια σύγχρονη εκτίμηση τού χαρακτήρα και τής ικανότητας καθενός από τούς τέσσερις κύριους λεγάτους υπάρχει στον Von Sickel, στο Wiener Sitzungsberichte, cxliv (1902), viii, Abh., σελ. 64-67.

[←41]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 216, σελ. 291. Για τον Πέδρο Γκερρέρο βλέπε C. Gutierrez, Espanoles en Trento, Βαγιαδολίδ, 1951, σελ. 946-62 και για τον Μπλάνκο πρβλ. στο ίδιο, σελ. 382-94, για τον ντε Κουέστα στο ίδιο, σελ. 76-81 και για τον Κορριονέρο στο ίδιο, σελ. 126-28. Σημειώστε επίσης Ricardo G. Villoslada, «Pedro Guerrero, representante de la Reforma española», in Il Concilio di Trento e la riforma tridentina (πρακτικά τού ιστορικού συνέδριου που έγινε στο Τρεντ στις 2-6 Σεπτεμβρίου 1963), 2 τόμοι, Ρώμη, 1965, i, 115-55, ιδιαίτερα σελ. 145 και εξής και Antonio Marin Ocete, El arzobispo don Pedro Guerrero y la política conciliar española en el siglo XVI, 2 τόμοι, (με συνεχή αρίθμηση σελίδων), Μαδρίτη, 1970, ii, 514-21 (Monografias de Historia eclesiastica, τόμοι iii-iv). Για την απαίτηση τού Γκερρέρο για δημόσια δήλωση τής «συνέχειας» τής συνόδου, βλέπε Šusta, I, αριθ. 56, 58, σελ. 152-55, 158 και εξής, επιστολές των λεγάτων προς Μπορρομέο γραμμένες στο Τρεντ στις 12 και 15 Ιανουαρίου 1562.

[←42]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 222, σελ. 311-13. Servanzio, Diario del Conciliο di Trento, στο ίδιο, iii -1, 23 και πρβλ. Jedin, Cardinal Seripando (1947), σελ. 581 και εξής. και Girolamo Seripando (1937), ii, 124 και εξής. O Πορτογάλος πρεσβευτής έφτασε στο Τρεντ στις 6 Φεβρουαρίου 1562 [Servanzio, ii, 23].

[←43]: Pedro Gonzá lez de Mendoza, (επίσκοπος Σαλαμάνκα, 1560-1574), Lo Sucedido en el Concilio de Trento, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 661, που λέει ότι οι Γάλλοι έφτασαν στις 14 Νοεμβρίου, αλλά βλέπε Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 562-63, Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, IΙΙ -1, 467-68 και πρβλ. Ehses, στο ίδιο, ix (1924), 150, σημείωση 2. Ο Λωρραίν έγινε δεκτός με σχεδόν υπερβολικές τιμές, γιατί «αυτή η είσοδός του ήταν μεγάλη χαρά για όλους» (questa sua intrata fu con grande gaudio d’ogni uno) [Servanzio, Diario del Concilio di Trento, στο Merkle, στο ίδιο, iii- 1, 58]. Ο Εστάς ντυ Μπελλαί, ο επίσκοπος τού Παρισιού, είχε φτάσει στο Τρεντ στις 14 Απριλίου (1562) με συνοδεία τριάντα ανδρών [Ehses, στο ίδιο, viii, 457, σημείωση 7] και είχε έτσι προηγηθεί τού Λωρραίν κατά επτά μήνες.

[←44]: Ο Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 228, σελ. 325-28, παρέχει τα κείμενα τής έκκλησης των αυτοκρατορικών απεσταλμένων και τής απάντησης των λεγάτων σε αυτήν (στις 17 Φεβρουαρίου 1562). Στις 25 Φεβρουαρίου την παραμονή τής «δεύτερης δημόσιας συνεδρίασης … υπό … τον Πίο Δ΄» (secunda publica se ssio… sub… Pio IV), o καρδινάλιος Γκονζάγκα πρότεινε και οι περισσότεροι πατέρες συμφώνησαν, να ορίσουν την τρίτη δημόσια συνεδρίαση για την «Πέμπτη, μετά την εορτή τής Αναλήψεως τού Κυρίου» (feria quinta post festum Ascensionis Domini) [στο ίδιο, αριθ. 236, σελ. 353-54], δηλαδή την Πέμπτη 14 Mαΐου (1562). Δεν χρειάζεται να ασχοληθούμε με την 2^η (ή 18^η) συνεδρίαση, κατά την οποία ο Αντόνιο Κόκο, κατ’ όνομα αρχιεπίσκοπος Πατρών και εκλεγμένος αρχιεπίσκοπος Κέρκυρας, έκανε το κήρυγμα [στο ίδιο, αριθ. 238-40, σελ. 355-68]. Πρβλ. τη μακροσκελή περιγραφή των διαδικασιών στο Τρεντ μετά τη δεύτερη συνεδρίαση τής συνόδου (στις 26 Φεβρουαρίου), την οποία ο Σεριπάντο θεωρεί ως πρώτη πραγματική συνεδρίαση υπό τον Πίο Δ΄, στην επιστολή του προς τον Μπορρομέο στις 17 Μαΐου 1562, δημοσιευμένη από τον Von Sickel, στο Wiener Sitzungsberichte, cxxxv (1896), x, Abh., σελ. 108-17.

[←45]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 231Ε, 235, σελ. 338, 351, κείμενα με ημερομηνία 20 και 24 Φεβρουαρίου 1562.

[←46]: Bλέπε πιο πάνω, Τόμο iii, Κεφάλαιο 13, περιοχή σημ. 145-146.

[←47]: Magnum bullarium romanum IV-2 (Ρώμη, 1745, ανατυπ. Γκρατς, 1965), αριθ. lii, σελ. 97-100.

[←48]: Στο ίδιο, iv-2, αριθ. lxvii, σελ. 116-18.

[←49]: Στο ίδιο, IV 2, αριθ. lxviv, σελ. 120-22.

[←50]: Στο ίδιο, iv-2, αριθ. lxv, σελ. 122-25.

[←51]: Στο ίδιο, iv-2, αριθ. lxvi, σελ. 125-27.

[←52]: Στο ίδιο, iv-2, αριθ. lxviii, σελ. 129-36. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. lxix, lxxi και lxxiii και Pastor, Hist. Popes, XVI, 65 και εξής. και Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 333 και εξής.

[←53]: Το κείμενο των εντολών τού Πίου Δ΄ προς τον Μαρίνι δημοσιεύτηκε από τον Von Sickel, στη Wiener Sitzungsberichte. cxxxv (1806), x, Abh., σελ. 118-22, με αναφορά στις οικονομικές ζημιές που είχαν προκληθεί από τη ρωμαϊκή μεταρρύθμιση στο ίδιο, σελ. 118-19. Ο Μαρίνι είχε διοριστεί στην έδρα τού Λαντσιάνο, νοτιοανατολικά τού Κιέτι, στις 26 Ιανουαρίου 1560. Δύο χρόνια αργότερα (στις 9 Ιανουαρίου 1562) η έδρα του εξυψώθηκε σε αρχιεπισκοπή [Magnum bullarium romanum, iv-2, αριθ. liv, σελ. 101-3].

[←54]: Seripando, Commentarii, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 482-83.

[←55]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 244, σελ. 378-79. Documentos ineditos, IX (1846, ανατυπ. 1964), 107-8. Gabricle Paleotti, (ελεγκτής τής συνόδου, που έγινε καρδινάλιος από τον Πίο Δ΄ στις 12 Μαρτίου 1565), Acta Concilii Tridentini, στο S. Merkle, Conc. Trident., iii-1 (1931), 286-87. Bλέπε επιστολή Σεριπάντο προς Μπορρομέο στις 17 Mαΐου (1562) στο Von Sickel, Wiener Sitzungsberichte, cxxxv (1896), x, Abh., σελ. 109-12 και πρβλ. Šusta, Die römische Curie, ii (1909), 47. Για την αλλαγή στον τίτλο τού έργου τού Šusta βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 17, σημείωση 67.

[←56]

Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 3, σελ. 6-7:

«Στη Ρώμη, την Τετάρτη 14 Φεβρουαρίου ειπώθηκε από τον αγιότατο πατέρα μας στους ιεράρχες να επιστρέψουν στις εκκλησίες τους. … Σε αυτό το εκκλησιαστικό συμβούλιο [επίσης την Τετάρτη 14 Φεβρουαρίου 1560] o πάπας κάλεσε όλους τούς επισκόπους που βρίσκονταν στην πόλη, από τούς οποίους ήσαν παρόντες περίπου εβδομήντα. Τούς είπε λόγια τρυφερά η Αγιότητά του, ώστε αφού πάρουν τις στάχτες [η Τετάρτη τής Στάχτης είναι η πρώτη Τετάρτη τής Σαρακοστής των Καθολικών], να επιστρέψουν όλοι στις εκκλησίες τους, όπως όφειλαν να κάνουν από τον νόμο τού Θεού και τού ανθρώπου, και να μείνουν εκεί και να τακτοποιούν τις υποθέσεις, μέχρι να κληθούν στη σύνοδο, την οποία η Αγιότητά του είχε την πρόθεση να συγκαλέσει…»,

(Romae die Mercurii 14 Februarii factum fuit verbum a sanctissimo domino nostro ad praelatos ut reverterentur ad ecclesias suas…. In eo consistorio Papa vocatis omnibus episcopis, qui erant in Urbe, ex quibus interfuere circa 70, amantibus verbis dixit eis mentis suae Sanctitatis esse ut post receptos cineres omnes irent ad eorum ecclesias, sicut de iure divino et humano facere tenebantur, et inibi manerent et res disponerent donec vocarentur ad Concilium quod sua Sanctitas celebrare intendebat…)

από τα Acta Consistorialia. Σημειώνω όμως ότι το ίδιο κείμενο στα Acta Miscellanea, Reg. 34, φύλλο 72, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση γράφει «…από τούς οποίους ήσαν παρόντες περίπου εξήντα…» (…ex quibus interfuere circa 60…).

[←57]: Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 343.

[←58]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 10, σελ. 15-16.

[←59]

Πρβλ. Von Sickel, στo Wiener Sitzungsberichte, CXLΙV (1902), viii, Abh., σελ. 66:

«([Ο Βαρμιένσε, δηλαδή ο Χόσιους] δεν μιλά ούτε καταλαβαίνει ιταλικά, οπότε πρέπει ο ένας με τον άλλο να μιλούν κατ’ ιδίαν λατινικά. Και είναι σημαντικό, επειδή δεν μπορεί να γίνεται τόσο εύκολα, ούτε με εκείνη την ταχύτητα και την αποτελεσματικότητα, με την οποία πρέπει να μιλάμε εκτενώς για τα ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν…»,

(non parla nè intende italiano, onde bisogna che fra di loro in privato parlino latino; et importa perchè non si può così facilmente nè con quella prontezza et efficacia che bisogneria discorrere à largo sopra le materie che si trattano)

από εκτίμηση τής εποχής για τούς τέσσερις λεγάτους (και άλλους) στο Τρεντ.

[←60]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 3, σελ. 7, αναφέρθηκε πιο πάνω στη σημείωση 56 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 35, σελ. 66.

[←61]: Bλέπε την επιστολή τού Σεριπάντο προς Μπορρομέο τής 17^ης Mαΐου (1562) στον Von Sickel, Wiener Sitzungsberichte, cxxxv (1896), x, Abh., σελ. 110-16. Στις 18 Μαρτίου (1562) ο Μπορρομέο έγραφε στους λεγάτους ότι ο Πίος Δ΄ ενέκρινε τη συνοδική συζήτηση των δώδεκα άρθρων τής μεταρρύθμισης, αλλά ότι οι λεγάτοι έπρεπε να φροντίσουν να μην εμπλακούν στο ζήτημα «της διαμονής με θεϊκό νόμο» (an residentia sit de iure divino), «γιατί είναι κάτι που μπορεί να προκαλέσει κάποια ενόχληση» (perchè saria cosa che potrebbe generare qualche inconveniente) [Šusta, ii, 65], που θα αποδεικνυόταν υποτίμηση τού προβλήματος. Δεδομένου όμως ότι φαινόταν πιο φρόνιμο να προσπαθήσουν να αποφύγουν το θέμα, ο Μπορρομέο έγραψε στους λεγάτους στις 29 Μαρτίου, ότι ο Πίος άφηνε το ζήτημα τής συζήτησης τού θεϊκού νόμου τής διαμονής εξ ολοκλήρου στους λεγάτους [στο ίδιο, ii, 73].

[←62]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 245-47, σελ. 379-95.

[←63]: Στο ίδιο, VIII, αριθ. 248, σελ. 395-401. Gabriele Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 287-89.

[←64]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 249, 251, 253, 255, 257-59, 261, 263, 265, σελ. 402-65 (οι δέκα συνάξεις που αφιερώθηκαν στο ζήτημα τής επισκοπικής διαμονής και αν υπήρχε σχετικός θεϊκός νόμος) και αριθ. 266, 268, 270, 272, σελ. 465-81 (συνάξεις αφιερωμένες σε άλλα άρθρα τής μεταρρύθμισης). Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 291-319, ο οποίος έχει παραλείψει τη γενική σύναξη τής 8^ης Απριλίου [Ehses, στο ίδιο, viii, αριθ. 251, σελ. 414-16]. Ο Jedin, Cardinal Seripando (1947), σελ. 606 και Girolamo Seripando (1937), ii, 147 προφανώς δεν μετρά την κρίσιμη σύναξη τής 20^ης Απριλίου, όταν αναφέρει ότι «χρειάστηκαν εννέα γενικές συνάξεις, προκειμένου να δοθεί σε καθένα από τα 137 ψηφίζοντα μέλη τής συνόδου η δυνατότητα να ακουστεί» [και πρβλ. Jedin, «Der Kampf um die bischoffliche Residenzpflicht 1562/63», στο Il Concilio di Trento e la riforma tridentina, 2 τόμοι, Ρώμη, 1965, i, 15]. Στις 20 Απριλίου τα μέλη με δικαίωμα ψήφου είχαν ακουστεί πιο κραυγαλέα από ποτέ, αν και βέβαια υπήρχε λίγος χρόνος για να συζητήσουν την ουσία τού επίμαχου θέματος.

[←65]

Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 249, σελ. 403:

«…Όσον αφορά την πρώτη δήλωση, ποιος δηλαδή νόμος μάς υποχρεώνει να διαμένουμε εκεί, και υπάρχει πρόσκομμα, που δεν μπορεί να εξηγήσει ότι, αν προέρχεται από τον θείο νόμο, αυτό είναι που πρέπει να δηλώνεται και οι αρχαίοι κανόνες να ανανεώνονται…. Και να ακουστούν οι θεολόγοι, για ποιον νόμο οι επίσκοποι πρέπει να παραμενουν στον τόπο διαμονής».

(…Quoad primum declaretur quo iure residere teneamur, et esset scandalum id non explicare ut, si est de iure divino, id declaretur, et canones antiqui renoventur…. Et audiantur theologi quo iure episcopi tenentur [sic] residere.)

[←66]

Στο ίδιο, VIII, αριθ. 249, σελ. 410:

«Δεν θα μιλήσω σήμερα γι’ αυτό το ζήτημα, όπως κάποιοι, που μίλησαν πριν από εμένα. Φαίνεται ότι η διαμονή κινείται από τον θεϊκό νόμο ή μάλιστα από θετικό νόμο. Αν είναι σκόπιμο να διευκρινιστεί, υπάρχουν τρεις σχετικοί λόγοι. Ο πρώτος είναι, όπως βλέπετε, ότι οι επιφανείς κύριοι πρόεδροι ζητούν από εμάς απόψεις, όχι ποιος νόμος πρέπει να εφαρμόζεται στη διαμονή. Αλλά έτσι είναι απαραίτητη η προϋπόθεση, όποιος νόμος κι αν θεωρείται, να επιδιώκεται με αυτόν, ότι εκείνοι που είναι υποχρεωμένοι να κατοικούν κάπου, να διαμένουν πραγματικά εκεί».

(Non loquor ego hodie super quaestione ilia, quae ab aliquibus, qui ante me dixerunt, mota videtur an residentia sit de iure divino, an vero de iure positivo, et an expediat id declarare, tribus motus rationibus. Prima est, quia video, illustrissimos dominos praesidentes petere a nobis sententias, non quo iure residentia fieri debeat, sed praesupposito eam esse necessariam, quocumque id iure sit, quaerunt quo facto fiet ut qui residere tenentur, vere resideant.)

Ο Τζιανμπαττίστα Καστάνια εκλέχτηκε πάπας στις 15 Σεπτεμβρίου 1590. Πήρε το όνομα Ούρμπαν Ζ’ και πέθανε δώδεκα ημέρες αργότερα (στις 27 Σεπτεμβρίου), χωρίς να έχει στεφθεί [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii, 53].

[←67]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 253, σελ. 429.

[←68]: Στο ίδιο, αριθ. 257, σελ. 440.

[←69]: Seripando, Commentarii, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 484, εγγραφή στις 13 Απριλίου 1562. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 303 και σημειώση 14.

[←70]: Ehses, Conc. Trident., viii, 440, σημειώση 2.

[←71]

Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 265, σελ. 463-65, από τα πρακτικά τής συνόδου (acta concilii) τού Angelo Massarelli. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 315-10, ο οποίος σχολιάζει την αγωνία των πατέρων [σελ. 319]: Ο επίσκοπος τού Παρισιού έλεγε ότι μετάνιωνε που είχε έρθει στη σύνοδο (είχε ψηφίσει placet). Πολλοί από τούς πατέρες ήσαν στενοχωρημένοι,

«επειδή αυτή η Σύνοδος δεν φαινόταν να είναι ελεύθερη, με πολλούς ιεράρχες να αναφέρονται στην επιθυμία τού πάπα».

(quia Concilium non videretur liberum, cum praelati multi se ad papae voluntatem reiecissent)

Βλέπε επίσης Musotti, Actorum Concilii Tridentini epitome, στο ίδιο, iii, 106-8, τού οποίου η καταμέτρηση των θετικών ψήφων συμφωνεί με εκείνη τού Paleotti και των αρνητικών ψήφων με εκείνη τού Massarelli. Οι αριθμοί τού Musotti επαναλαμβάνονται στην περίληψη που παρέχεται στα Documentos ineditos, IX, 131. Ο Ισπανός πρεσβευτής στη Ρώμη, ο Φρανσίσκο ντε Βάργκας, έγραψε στον Φίλιππο Β΄ στις 4 Mαΐου, ότι το αποτέλεσμα τής ψηφοφορίας ήταν 68 ή 69 «με θεϊκό νόμο» (de iure divino) και 71 ή 72 εναντίον τής πρότασης [στο ίδιο, ix, 154-55]. Ο ίδιος ο Σεριπάντο παρέχει 67 placet, 33 non placet, με 38 non placet «μη έχοντας πριν συμβουλευτεί τον αγιότατο κύριό μας» (nisi consulatur prius sanctissimus dominus noster) [Commentarii, στο Merkle, Conc. Trident., i, 484].

Σε επιστολή τής 14^ης Μαΐου ο μαρκήσιος τής Πεσκάρα έγραφε στον Φίλιππο από το Τρεντ, ότι η πρόταση για τη διαμονή είχε πάρει 68 θετικές και 48 αρνητικές ψήφους,

«και το άλλο τρίτο πήρε τη θέση ότι έπρεπε πρώτα να συμβουλευτεί την Αγιότητά του, την οποία γνώμη είχαν εικοσιπέντε, έτσι ώστε, σε συνδυασμό των σαρανταοκτώ με αυτούς τούς τελευταίους, το καταφατικό τμήμα γινόταν μικρότερο, πράγμα που έβαλε το ζήτημα σε μεγάλη σύγχυση!»

[Documentos ineditos, ix, 171-72].

(y el otro tercero tomó por medio que primero se consultase con su Santidad, de la cual opinión fueron veinte y cinco, de manera que juntados los cuarenta y ocho con estos postreros, la parte afirmativa vino á ser inferior—lo cual puso el negocio en gran confusión!)

Το σύνολο τού Πεσκάρα ήταν λοιπόν 68 υπέρ και 73 κατά στην πρόταση ότι «η διαμονή προέρχεται από θεϊκό νόμο» (residentiam esse de iure divino). Για τη σύγχυση στην οποία αναφέρεται ο Πεσκάρα σημειώστε την επιστολή των λεγάτων προς Μπορρομέο στις 20 Απριλίου στον Šusta, II, 88.

[←72]

Šusta, II, 89:

«Αυτή η δήλωση [τής θείας υποχρέωσης διαμονής]…. η οποία ερέθιζε την εξουσία τής Εκκλησίας και κυρίως έτεινε να δείξει ότι η Σύνοδος ήταν πάνω από τον πάπα»

(Questa dichiaratione [della residentia de iure divino]…. la quale enervava l’autorità della Chiesa et ancho tendeva a mostrar che il concilio era sopra il papa)

και πρβλ. στο ίδιο, ii, αριθ. 32, σελ. 92, έγγραφο με ημερομηνία 27 Απριλίου 1562.

[←73]: Šusta, ii, αριθ. 31, σελ. 90-91.

[←74]

Šusta, II, 87, επιστολή των λεγάτων προς Μπορρομέο με ημερομηνία 20 Απριλίου 1562:

«Χτες ήρθαν οι Ενετοί πρεσβευτές και ήσαν ο κύριος Ματτέο Ντάντολο και ο κύριος Νικκολό ντα Πόντε, δύο από τούς βασικούς γερουσιαστές αυτής τής Δημοκρατίας…».

(Hieri entrarono gli ambasciatori Venetiani che furono Messer Matteo Dandolo et Messer Nicolò da Ponte, due delli principali senatori di quella Republica…)

Πρβλ. Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 559.

[←75]

Sen. Secreta, Reg. 73, φύλλο 8 (25), έγγραφο αποστολής των ντα Πόντε και Ντάντολο ως «πρεσβευτών και εκπροσώπων μας» (nostri ambassatori et representanti) με ημερομηνία 9 Απριλίου 1562:

«…Συμφωνήσαμε με τη Γερουσία ότι η συνέχιση τού ταξιδιού σας πρέπει να οδηγήσει στην προαναφερθείσα πόλη τού Τρέντο, … εκθέτοντας με τόσο σοβαρή και συνετή διατύπωση, που γνωρίζετε καλά να χρησιμοποιείτε με όλη την ευλάβεια, ότι εμείς, μιμούμενοι τούς προγόνους μας, και πρέπει και θέλουμε να φέρουμε σε αυτή την ιερά σύνοδο και τη μεγάλη επιθυμία, μάλλον τη σταθερή ελπίδα ότι με την ύψιστη αρετή και σοφία των τόσο πολλών άξιων ιεραρχών που έχουν συγκεντρωθεί από το Άγιο Πνεύμα, που πρέπει τώρα να δούμε τη χριστιανική θρησκεία να επιστρέφει στην αρχική της ακεραιότητα και αξιοπρέπεια…. Εισερχόμενοι στις συνάξεις και συνεδριάσεις όταν κληθείτε και όταν εισέλθουν οι άλλοι πρεσβευτές των ηγεμόνων, σύμφωνα με το έθιμο που τηρείται συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις, να μάς κρατάτε επιμελώς ενήμερους καθημερινά για ότι άλλο προταθεί και αποφασιστεί από την Ιερά Σύνοδο καθώς και για οτιδήποτε άλλο συμβεί να υποπέσει στην αντίληψή σας…».

(…Vi commettemo col Senato che proseguendo il vostro viaggio dobbiate condurvi nella sopradetta città di Trento,… esponendo con quella grave et prudente forma di parole che ben saperete usare la somma riverentia che noi ad imitatione delli nostri progenitori et dovemo et volemo portar ad esso santo concilio et il molto desiderio, anzi ferma speranza, che per la somma virtù et sapientia di tanti dignissimi prelati congregati nel spirito santo noi havemo di veder a questo tempo restituita la religion Christiana nella sua pristina integrità et dignità…. Entrarete nelle congregationi et sessioni che si faranno quando sarete chiamati, et quando v’ entreranno gli altri ambassatori de principi secondo il costume in tali occasioni solito servarsi, et di tutto quello che serà proposto et risoluto nel santo concilio et d’ ogn’ altra cosa ch’ intenderete occorrer degna di nostra notitia ne tenirete per giornata diligentemente avisati…)

Οι ντα Πόντε και Ντάντολο θα έπαιρναν καθένας 400 δουκάτα (σε χρυσό) τον μήνα, με τη συνήθη προκαταβολή τεσσάρων μηνών (1.600 δουκάτων ο καθένας στην περίπτωσή τους), για τα οποία δεν θα υπέβαλαν απόδοση λογαριασμού. Είχε καθένας την υποχρέωση να διατηρεί δεκαπέντε άλογα, συνυπολογιζομένων εκείνων των γραμματέων τους και άλλων ακολούθων, καθώς και τέσσερις ιπποκόμους. Η διαπιστευτήρια επιστολή τους έχει ημερομηνία 11 Απριλίου [Sen. Secreta, Reg. 73, φύλλα 8-9 (25-26)] και για την αποστολή τους στη σύνοδο κατά τη διάρκεια τής περιόδου 1562-1563, σημειώστε στο ίδιο, φύλλα 10-11 (27-28), 12-13 (29-30), 15-16 (32-33), 25 (42), 32^–33 (49^–50), 34-35 (51-52), 39-40 (56-57), 50 (67), 55 (72), 68-69 (85-86), 69-70 (86-87), 71 (88), 73 (90), 80 (97), 82 (99), 83-85 (100-102), 86-89 (103-06) και πρβλ. στο ίδιο, Reg. 75, φύλλο 33 (55).

Ο δόγης και η Γερουσία θεωρούσαν το ζήτημα τής Τριντεντινής μεταρρύθμισης ως θέμα ύψιστης σημασίας, «ως πολύ σημαντική υπόθεση, όχι μόνο λόγω τής θρησκείας, αλλά και για το συμφέρον τού κράτους μας και των άλλων ηγεμόνων τής Ιταλίας» (come cosa importantissima non solo per causa di religione ma per interesse del stato nostro et delli altri principi d’Italia) [Sen. Secreta, Reg. 73, φύλλο 25 (42), έγγραφο με ημερομηνία 24 Σεπτεμβρίου 1562].

Επιστολές των ντα Πόντε και Ντάντολο προς τούς επικεφαλής (Capi) τoυ Συμβουλίου των Δέκα στη Βενετία και των τελευταίων προς τούς πρεσβευτές, παρέχονται στον Bart. Cecchetti, La Republica di Venezia e la corte di Roma nei rapporti della religione, 2 τόμοι, Βενετία, 1874, ii, 25-67, ο οποίος παρέχει επίσης [στο ίδιο, ii, 287-89] μη ολοκληρωμένο κατάλογο παπικών νούντσιων στη Βενετία. Σημειώστε επίσης Hubert Jedin, «Venezia e il Concilio di Trento», Studi Veneziani, XIV (1972), 137-57, ιδιαίτερα σελ. 144 και εξής.

[←76]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 273, σελ. 482-85.

[←77]

Šusta, II, αριθ. 37, σελ. 107 και εξής, ιδιαίτερα σελ. 109-13. Ο Φεντερίκο Πεντάζο, Μαντοβάνος θεολόγος και εξαρτώμενος από τον Γκονζάγκα, λειτουργούσε ως ενδιάμεσος μεταξύ των λεγάτων και τού πάπα. Για τη μεταρρύθμιση τής παπικής κούρτης σημειώστε την επιστολή τού Βάργκας στις 4 Mαΐου προς τον Φίλιππο Β΄, στα Documentos ineditos, IX, 158.

Μέρος των χρημάτων που συλλέγονταν στην Ισπανία με τη γνωστή ως σταυροφορική επιβολή (Cruzada) πήγαινε στην κατασκευή τού Αγίου Πέτρου στη Ρώμη. Μόλις τέσσερις ή πέντε μήνες πριν από αυτό, ο Πίος Δ΄ αναζητούσε πόρους μέσω τής Cruzada. Πρβλ. Arm. XLIV, τομ. 11, φύλλο 136, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, σημείωμα τού Πίου προς τον Φίλιππο Β΄ τής Ισπανίας με ημερομηνία 20 Νοεμβρίου 1561:

«Από τα χρήματά του, τα οποία στα ισπανικά βασίλεια ονομάζονται ‘σταυροφορία’ (κρουτσιάτα) και άρχισαν να επιβάλλονται από δική μας παραχώρηση, κάποιο μέρος -όπως γνωρίζει η μεγαλειότητά σας- αποδίδεται στο οικοδόμημα τής βασιλικής τού πρίγκηπα των Αποστόλων στο Βατικανό. Είναι σωστό και τίμιο ότι αφιερώνεται σε τόσο αξιέπαινο και θεάρεστο έργο, χωρίς να υπάρχει καμία απώλεια. Ως εκ τούτου παρακαλούμε τον Κύριο να κατευθύνει και να καλέσει τη Μεγαλειότητά σας, ώστε να φροντίσει να επιτευχθεί αυτό, πράγμα που μπορεί να γίνει χωρίς οποιαδήποτε μείωση αυτών των χρημάτων, όπως είναι πρέπον για έναν Καθολικό βασιλιά, για ευλάβεια στον Άγιο Πέτρο, χωρίς να πληρώνονται δασμοί και χωρίς καμία επιβάρυνση και εμπόδιο που θα μπορούσαν να μηχανευτούν οι ίδιοι επίτροποι γι’ αυτά τα χρήματα από τα δικά σας ισπανικά βασίλεια, τα οποία έχετε τη δυνατότητα να στείλετε εδώ…»

(Cum eius pecuniae, quae Cruciatae nomine in Hispaniarum regnis ex nostra concessione exigi coepta est, pars quaedam -sicut Maiestas tua novit- aedificationi basilicae Principis Apostolorum in Vaticano fuerit attributa: aequum est et decet quod in tam laudabile et Deo gratum opus impenditur sine ullo dispendio erogari. Proinde hortandam in Domino duximus et rogandam Maiestatem tuam ut, quo eiusmodi pecunia huc sine ulla diminutione perveniat, curet atque efficiat, sicut Catholico rege dignum est, pro Beati Petri reverentia sine ullius solutione portorii et absque ullo onere atque impedimento commissariis eiusdem fabricae eam pecuniam ex tuis Hispaniarum regnis huc mittere liceat…).

[←78]: Πρβλ. Heinrich Denzinger, Enchiridion symbolorum, επιμ. C. Rahner, 28^η εκδ., Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου και Βαρκελώνη, 1952, σελ. 501 και εξής.

[←79]

Šusta, II, αριθ. 88, σελ. 325. Ο νούντσιος Σάντα Κρότσε έγραφε στον Μπορρομέο από το Παρίσι στις 26 Ιουνίου 1562 ότι όπως φαινόταν είχε γίνει ειρήνη μεταξύ Καθολικών και Ουγενότων:

«Ο σεβασμιότατος, ο επιφανής [καρδινάλιος] τής Λωρραίνης, με την ευκαιρία τού συλλογισμού εκείνου τού πρωινού και εκείνων των καλών νέων [τής ειρήνης], μού είπε ότι σκεφτόταν τον Σεπτέμβριο να αναχωρήσει για τη Σύνοδο και ότι 72 αρχιερείς από αυτό το βασίλειο έχουν υποσχεθεί να ακολουθήσουν…» [στο ίδιο, παραρτ. αριθ. xxx, σελ. 491-92].

(Monsignore, illustrissimo di Loreno, con l’occasione del ragionamento di questa matina et di questa buona nova mi disse che pensava a Settembre avviarsi al Concilio, et che 72 prelati di questo regno gli havevano promesso di seguitarlo…)

Οι διαπραγματεύσεις των Καθολικών για ειρήνη με τούς Ουγενότους δεν κατέληξαν πουθενά [J. Westfall Thompson, The Wars of Religion in France (1559-1576), Σικάγο και Λονδίνο, 1909, σελ. 149 και εξής και πρβλ. στο ίδιο, παραρτ. αριθ. iii, σελ. 537-38, επιστολή τού δούκα τού Guise προς τον αδελφό του, τον καρδινάλιο Κάρολο τής Λωρραίνης, με ημερομηνία 25 Ιουνίου 1562].

[←80]: Šusta, ii, αριθ. 40a, σελ. 138.

[←81]

Šusta, II, αριθ. 40, σελ. 132-33 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 134-37 (οι σημειώσεις τού Šusta είναι συνήθως άφθονες και πάντοτε διαφωτιστικές). Για τις προσπάθειες τού Λανσάκ να αναβληθεί η προγραμματισμένη για τις 14 Mαΐου (1562) συνεδρίαση μέχρι την άφιξη κι άλλων απεσταλμένων από τη Γαλλία, πρβλ. Servanzio, Diario del Conciliο di Trento, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 32, εγγραφή στις 28 Απριλίου και Ehses, στο ίδιο, viii, αριθ. 274, σελ. 485-86.

Επίσης ο Μπορρομέο απεύθυνε μακροσκελή χειρόγραφη επιστολή στον Γκονζάγκα στις 11 Μαΐου, λέγοντάς του ότι οι λεγάτοι έπρεπε να θέσουν τέρμα στο ερεθιστικό ζήτημα τής διαμονής εκείνη τη στιγμή, γιατί σίγουρα δεν συνέβαλλε στην εκκλησιαστική μεταρρύθμιση (… che si sopisca questa prattica, che alla reformatione porta pochissimo frutto o niuno). Eνημέρωνε τον Γκονζάγκα για την αναταραχή που είχε προκαλέσει η συνοδική φιλονικία στη Ρώμη, η οποία πλημμύριζε με επιστολές από το Τρεντ, καθώς και για την πιθανότητα διορισμού ως λεγάτου στη σύνοδο τού ειδικού τού κανονικού δικαίου Τσιτσάντα, πράγμα που θα αποτελούσε προσβολή για τον Γκονζάγκα. Ήταν ευγενική επιστολή, για την οποία ο Γκονζάγκα τον ευχαρίστησε στις 16 Μαΐου, αναγνωρίζοντας τη διχόνοια ανάμεσα στους πατέρες, αλλά αρνούμενος ότι υπήρξε τέτοια διχόνοια ανάμεσα στους λεγάτους (δηλαδή με τον Σιμονέττα) όπως είχε αναφέρει [Šusta, ii, αριθ. 40b-41, σελ. 139-49, με σημειώσεις τού Šusta].

[←82]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 266-72, 275-79, σελ. 465-81, 486-501. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 327-30. Servanzio, Diario del Conciliο di Trento, στο ίδιο, iii -1, 32-36.

[←83]

Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 280, σελ. 502, έγγραφο με ημερομηνία 25 Μαΐου 1562:

«…γιατί αυτό το άρθρο [τής διαμονής] φαίνεται ότι έχει μεγαλύτερη σχέση με το δόγμα παρά με τις μεταρρυθμίσεις».

(…quia iste articulus [de residentia] visus est magis congruere materiae dogmatis quam reformationis)

[←84]: Documentos ineditos, ix, 208-9.

[←85]

Šusta, II, 143:

«Καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η εξοχότητά σας και ο σεβασμιότατος καρδινάλιος Σεριπάντο έχουν ενωθεί στην ίδια επιθυμία για καταστροφή τής Ρωμαϊκής Κούρτης!»

(Concludono che vostra Signoria illustrissima et Monsignore reverendissimo Seripando sono uniti et d’ uno stesso volere alla ruina della Corte Romana !)

[←86]: Von Sickel, στo Wiener Sitzungsberichte, cxxxv (1896), x, Abh., σελ. 108-17, για το οποίο σημειώστε Jedin, Cardinal Seripando (1947), σελ. 612-14 και Girolamo Seripando (1937), ii, 153-55.

[←87]

Šusta, II, αριθ. 41, σελ. 143-46:

«Νιώθω καλά στην ψυχή μου, που τόσα πολλά πράγματα που είχα πιστέψει, ήταν όλα ψευδή, και μάλιστα έχουν προκαλέσει μια απόφαση τόσο γρήγορη και με τόσο μεγάλη προκατάληψη για την τιμή μου, να σταλεί εδώ ο Σαν Κλεμέντε [δηλαδή o Τσιτσάντα] ως επικεφαλής αυτής τής συνόδου, χωρίς να ενημερωθώ εγκαίρως, ώστε να μπορέσω να δείξω με ζωντανή αιτιολόγηση την ανειλικρίνεια αυτών των πραγμάτων [σελ. 144]…. Και ομοίως να με συγχωρήσετε αν αποφασίσω, να μη μείνω εδώ με τον ερχομό τού Σαν Κλεμέντε ως ανώτερου [σελ. 145]…»

(Mi duol bene nell’anima che tante cose sieno state credute di me tutte false, et da quelle si sia causata una risolutione così presta et di tanto pregiudicio all’ honor mio di mandar San Clemente qua capo di questo Concilio senza avisarmi tanto a tempo che havessi potuto mostrare la falsità di dette cose con vive giustificationi…. Et similmente mi perdoni se mi risolvo di non star qui venendoci San Clemente superiore…).

Πρβλ. στο ίδιο, σελ. 208-9.

[←88]: Documentos ineditos, IX, 188-89, επιστολή τού Αγκουστίν προς Βάργκας, γραμμένη στο Τρεντ στις 18 Μαΐου 1562 και πρβλ. στο ίδιο, IX, 216-18 και Šusta, II, αριθ. 45, σελ. 161-64.

[←89]: Šusta, ii, 194.

[←90]: Šusta, II, 194. Documentos ineditos, IX, 245.

[←91]: Šusta, II, αριθ. 54, σελ. 193 και βλέπε γενικά G. Drei, «La Corrispondenza del Card. Ercole Gonzaga», Arch. storico per le provincie Parmensi, xviii (1918), αριθ. XXX-XL, σελ. 29-62.

[←92]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 283, σελ. 521-23. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 339. Servanzio, Diario del Conciliο di Trento, στο ίδιο, IΙ I-1, 36-38.

[←93]: Servanzio, ο. π., στο Conc. Trident., iii -1, 38 και πρβλ. Ehses, στο ίδιο, viii, αριθ. 285, σελ. 527-28.

[←94]: Servanzio, ο. π., στο Conc. Trident., iii-1, 35-36, εγγραφές για 18, 19, 22 και 26 Μαΐου 1562. Šusta, II, αριθ. 44, σελ. 156-58. Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 274, σελ. 485-86.

[←95]

Šusta, II, αριθ. 48, σελ. 172, επιστολή με ημερομηνία 1 Ιουνίου 1562: «…Αυτοί οι Γάλλοι πρεσβευτές έχουν υποβάλει επίμονο αίτημα για τη νέα αναγγελία τής συνόδου…» (…Questi ambasciatori francesi ci hanno fatto grandissima instanza per la nuova indittione del concilio…).

Οι λεγάτοι, όμως είχαν καταφέρει να τραβήξουν τούς Γάλλους απεσταλμένους στην άποψή τους,

«ότι είναι ικανοποιημένοι αρκεί μόνο να είναι επίσης ικανοποιημένοι οι πρεσβευτές τού αυτοκράτορα, δηλαδή ότι δεν αντιμετωπίζουν καμμία δήλωση ούτε για αναγγελία ούτε για συνέχιση».

(che si sono contentati di quel tanto che si contentano anco gli ambasciatori dell’imperatore, ciò è che non si faccia dichiaratione alcuna nè d’indittione nè di continuation.)

Ο Λανσάκ είχε θελήσει να καθυστερήσει την ημερήσια διάταξη τής συνόδου, μέχρι την «ελπιζόμενη άφιξη των Άγγλων, Σκώτων, Δανών, Σαξώνων, Βυρτεμβεργιανών, τής μιας και ολόκληρης εκκλησίας» (unius denique, ecclesiae totius), πράγμα που δεν έβγαζε νόημα [Seripando, Commentarii, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 487]. Πρβλ. την επιστολή των λεγάτων στις 21 Mαΐου προς τον Μπορρομέο στον Šusta, II, αριθ. 44, σελ. 157 και την επιστολή τού Ισπανού εκπροσώπου Έρκουλες Πανιάνο (Πανιάν) προς τον μαρκήσιο τής Πεσκάρα με ημερομηνία 22 Μαΐου 1562, στα Documentos ineditos, IX, 195-96.

[←96]: Πρβλ. τα διάφορα κείμενα στα Documentos ineditos, ix, 185, 187, 193-95, 197-98, 200 και εξής, 211, 215-16.

[←97]

Šusta, II, 173, από επιστολή τού Σιμονέττα προς Ρώμη:

«Ήταν ωραία ευκαιρία να χωρίσουν τούς Γάλλους από τούς Ισπανούς με το άρθρο τής συνέχισης ή αναγγελίας, αλλά εκείνοι ξαναενώθηκαν από τον Μάντουα με τις συμβουλές τού Σεριπάντο, αφού ικανοποιούσε τούς Γάλλους ότι στην πραγματικότητα συνεχιζόταν, αλλά δεν εκφράζονταν αυτά τα λόγια, με τα οποία οι Ισπανοί φαίνεται ότι θα ησύχαζαν, ενώ υπήρξε γράμμα προς τον μαρκήσιο [τής Πεσκάρα] για το θέμα αυτό».

(Era bella occasione di disunir Francesi di Spagnoli col articolo della continuatione o indictione, ma sono stati riuniti da Mantua col consiglio di Seripando, essendosi contentati Francesi che in effetto si continuasse ma non si esprimesse queste parole, al che Spagnoli pareva che si acquetassero et si era scritto al marchese (di Pescara) sopra questo.)

[←98]

Ehses, Conc. Trident., VIΙΙ, αριθ. 287, ιδιαίτερα σελ. 529-31, με την πρώτη σημείωση στη σελ. 531. Servanzio, Diario del Conciliο di Trento, στο ίδιο, IΙI-1, 38 και Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 340:

«Γι ‘αυτούς που ζητούν να ασχοληθούν με το ζήτημα τής διαμονής, [ο Μάντουα] υποσχέθηκε ότι θα επιτραπεί να ασχοληθούν κατά τη συζήτηση τού μυστήριου τής ιεροσύνης».

(Illis, qui petunt quaestionem residentiae tractari, [Mantuanum] se fidem polliceri hoc eis tempore suo, cum de sacramento ordinis agetur, permissum iri.)

Στις 5 Ιουνίου (1562) έγινε λειτουργία στον καθεδρικό τού Σαν Βιτζίλιο «για τη νίκη που είχε πετύχει ο βασιλιάς τής Πορτογαλίας εναντίον των Τούρκων και επίσης για την επερχόμενη νίκη που θα χορηγούσε ο Θεός στον χριστιανικότατο βασιλιά τής Γαλλίας εναντίον των αιρετικών», δηλαδή των Ουγενότων [Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Cοnc. Trident., ii, 561]. Για την αναφερόμενη πορτογαλική νίκη βλέπε Antonio Dias Farinha, História de Mazagão durante o período filipino, Λισσαβώνα, 1970, σελ. 30-32 και ιδιαίτερα Henry de Castries, Les Sources inédites de l’ histoire du Maroc de 1530 à 1845, 1η σειρά, 1-1 (1530-15781, Παρίσι, 1905, αριθ. LI, σελ. 231-39. Οι Πορτογάλοι κρατούσαν το Μαζαγκάν στον Ατλαντικό, πενηνταπέντε μίλα νοτιοδυτικά τής Καζαμπλάνκα, εναντίον μεγάλου μαυριτανικού στρατού από τις 4 Μαρτίου μέχρι τις 30 Απριλίου 1562.

[←99]: Šusta, ii, αριθ. 47, σελ. 167-68.

[←100]: Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 82.

[←101]: Von Sickel, στo Wiener Sitzungsberichte, cxxxv (1896), X. Ahh., σελ. 118-19: «…Δεν ήταν ποτέ πρόθεσή μας να διαλυθεί, αλλά να τελειώσει τόσο καλά, να επικυρώσει και να εκτελέσει» (…Mai fu nostra intentione di dissolverlo, ma sì ben di finirlo, confermarlo, et esseguirlo).

[←102]: Šusta, II, 220, σημειώσεις]. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 64a, σελ. 229-30, επιστολή τού Μπορρομέο προς Σιμονέττα, με ημερομηνία 1 Ιουλίου. 1562 και βλέπε Drei, «La Corrispondenza del Card. Ercole Gonzaga», Arch. storico per le provincie Parmensi, XVIII, αριθ. XLII-L, σελ. 64-84.

[←103]: Šusta, II, αριθ. 70, σελ. 261-63, επιστολή των λεγάτων προς Μπορρομέο με ημερομηνία 20 Ιουλίου 1562, με σημειώσεις τού Šusta.

[←104]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 286 και εξής, σελ. 528 και εξής.

[←105]

Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 314-15, σελ. 619-33, ιδιαίτερα σελ. 623 και εξής, 629. Σύμφωνα με τον Baumgartner, οι Γερμανοί προτιμούσαν πολύ για τούς κληρικούς τους έναν αγνό γάμο από μια διεφθαρμένη αγαμία και πολλοί Γερμανοί κληρικοί θα προτιμούσαν μάλλον να έχουν τη σύζυγό τους χωρίς επίδομα εφημέριου, παρά το επίδομα εφημέριου χωρίς τη σύζυγο [στο ίδιο, σελ. 624].

Για την επιθυμία για το δισκοπότηρο στη Βοημία και τη Γερμανία (όπως ζητούσαν οι Χους, Λούθηρος και Καλβίνος), βλέπε τη λεπτομερή και προσεκτική μελέτη τού C. Constant, Concession à l’ Allemagne de la communion sous les deux espèces: Etude sur les debuts de la reforme catholique en Allemagne (1548-1621), 2 τόμοι, Παρίσι, 1923, 1, ιδιαίτερα σελ. 30-76, 212 και εξής. Ο δεύτερος τόμος τού Constant έχει παράρτημα 139 εγγράφων, τα περισσότερα από την περίοδο 1562-1565.

[←106]

Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 344, σελ. 694-95, έγγραφο με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1562. Τόσο ο Beccadelli όσο και ο Savorgnan, ο οποίος τον ακολουθούσε, ενδιαφέρονταν για τον δεύτερο από τούς εννέα κανόνες για τη μεταρρύθμιση, που είχαν ψηφιστεί κατά την πέμπτη συνεδρίαση τής συνόδου υπό τον Πίο Δ΄ [στο ίδιο, viii, αριθ. 346, σελ. 701], περιλαμβανομένου τού

«επειδή δεν είναι σωστό εκείνοι που ανήκουν στην ιερή υπηρεσία, με ντροπιαστικό τρόπο να ζητιανεύουν ή να ασκούν άλλο εξευτελιστικό κέρδος» κλπ.

(Cum non deceat eos, qui divino ministerio adscripti sunt, cum ordinis dedecore, mendicare aut sordidum aliquem quaestum exercere)

Ήταν ένα πράγμα να επαιτούν οι επαίτες αδελφοί και εντελώς διαφορετικό οι κοσμικούς ιερείς ή εκείνοι που είχαν καθεδρικούς ή ενοριακούς μισθούς.

[←107]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 344B, σελ. 695, επίσης με ημερομηνία 15 Ιουλίου. 1562.

[←108]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 346, ιδιαίτερα σελ. 698-700 και εξής, στο ίδιο, σελ. 709 και Beccadelli, Monumenti, επιμ. Morandi, ii (1804), αριθ. L-LI, σελ. 352-55. Constant, Concession à l’Allemagne de la communion sous les deux espèces, I (1923), 254 και εξής.

[←109]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 347, σελ. 705, 707. Ο Σμπαρντελλάτι έγινε αργότερα επίσκοπος Πετς (Φυνφκίρχεν) στην Ουγγαρία, έγινε αποστάτης, πήρε σύζυγο, στερήθηκε την έδρα του το 1568 και πέθανε το 1589. Πρβλ. Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii, 280.

[←110]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 325, σελ. 651-52, έγγραφο με ημερομηνία 4 Ιουλίου 1562.

[←111]: Στο ίδιο, VΙΙI, αριθ. 346, σελ. 704.

[←112]: Šusta, II, αριθ. 70B, σελ. 261, επιστολή των λεγάτων προς τον Μπορρομέο. Τόσο ο Πίος Δ΄ όσο και ο Έρκολε Γκονζάγκα ήσαν διατεθειμένοι να δώσουν το δισκοπότηρο στους λαϊκούς, αν η σύνοδος ενέκρινε την κοινωνία «και με τα δύο είδη» (sub utraque specie). βλέπε Constant, Concession a l’allemagne, i, 260 και εξής.

[←113]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 376, ιδιαίτερα σελ. 774-76. Με σημείωμα στις 26 Αυγούστου 1562 ο Πίος Δ΄ ανακάλεσε την παραχώρηση που είχε χορηγήσει ο Παύλος Γ’ στους Γερμανούς επισκόπους με γνωστό σημείωμα με ημερομηνία 5 Δεκεμβρίου 1545 [Ehses, στο ίδιο, IV (1904), αριθ. 340, σελ. 443-44] να εκπροσωπούνται στη σύνοδο από επόπτες (proctors), πράγμα που μείωσε τη γερμανική συμμετοχή στο Τρεντ κατά την τελευταία περίοδο τής συνόδου [στο ίδιο, ix (1924), αριθ. 18, σελ. 36-37].

[←114]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 384, σελ. 786 και εξής, ιδιαίτερα σελ. 789-90. Πρβλ. Constant, Concession à l’Allemagne, i, 279-83.

[←115]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 385-117, σελ. 791-909.

[←116]: Στο ίδιο, viii, αριθ. 385, σελ. 791

[←117]: Στο ίδιο, viii, αριθ. 386, σελ. 793-98.

[←118]: Στο ίδιο, viii, αριθ. 410, σελ. 866-75.

[←119]: Στο ίδιο, viii, αριθ. 414, σελ. 879-98. Ο Λαϋνέζ μιλούσε για τρεις ώρες [Constant, Concession à l’Allemagne, i, 306-7].

[←120]: Στο ίδιο, viii, αριθ. 415, σελ. 899-906.

[←121]: Στο ίδιο, viii, αριθ. 416, σελ. 906-7, έγγραφο με ημερομηνία 6 Σεπτεμβρίου 1562.

[←122]: Ehses, Conc. Trident. viii, αριθ. 431-35, σελ. 942-53, ιδιαίτερα σελ. 952-53, τα πρακτικά (acta) τού Massarelli, ο οποίος καταγράφει την ψηφοφορία ως 96 υπέρ τής παραπομπής τού θέματος τού δισκοπότηρου στον πάπα και 42 κατά. Ο Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 424-26 παρέχει την ψηφοφορία ως 98 υπέρ και 38 κατά.

[←123]: Ehses, Conc. Trident. viii, αριθ. 439, σελ. 968, γραμμές 27 και εξής. Αν και μερικοί από τούς πατέρες ήσαν ευχαριστημένοι με το διάταγμα, η παραπομπή τού προβλήματος στον πάπα ήταν τουλάχιστον μια λύση και μπορούσαν να προχωρήσουν σε άλλα θέματα [Constant, Concession à l’Allemagne, i, 313-42].

[←124]: Πρβλ. γενικά Pastor, Hist. Popes, XVI, 111-33 και εξής και Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 365-81 και εξής και ιδιαίτερα Constant, Concession à l’Allemagne, i, 495-531. Όπως είχε προβλέψει ο Λαϋνέζ στη «δήλωσή» του στις 6 Σεπτεμβρίου 1562 [Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 414, σελ. 888-89], εκείνοι οι οποίοι έπαιρναν το δισκοπότηρο έτειναν επίσης να ζητούν και άλλες παραχωρήσεις, ιδιαίτερα το δικαίωμα τού γάμου των ιερέων [Constant, ο. π., i, 546-611]. Ο Πίος Ε’ Γκιζλιέρι προσπάθησε ανεπιτυχώς να ανακαλέσει την παραχώρηση τού δισκοπότηρου στην Καρινθία, Στυρία και Καρνιόλα [στο ίδιο, i, 682 και εξής], αλλά ενθάρρυνε τούς Γερμανούς επισκόπους στην αντίθεσή τους προς τον ουτρακισμό (utraquism, κοινωνία και με τα δύο είδη), που τελικά κατεστάλη στη Βαυαρία (το 1571), στην Αυστρία (1584), στην Ουγγαρία (1604) και στη Βοημία (1621), για το οποίο βλέπε Constant, I, ιδιαίτερα σελ. 706 και εξής.

[←125]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 437, σελ. 959-62 και βλέπε Erwin Iserloh, «Das tridentinische Messopferdekret in seinem Beziehungen zu der Kontroverstheologie der Zeit», στο Il Concilio di Trento e la riforma tridentina, 2 τόμοι, Ρώμη, 1965, ii, 401-39.

[←126]: Στο ίδιο, viii, αριθ. 437, σελ. 965-68.

[←127]: Servanzio, Diario del Conciliο di Trento, στο Merkle, iii-1, 53.

[←128]: Ehses, Conc. Trident., viii, αριθ. 437, σελ. 970.

[←129]: Ehses, Conc. Trident., ix (1924), αριθ. 2-3, σελ. 5 και εξής.

[←130]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 20-23, σελ. 38-101. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, iii -1, 442-53.

[←131]

Επικρίνοντας τον έβδομο κανόνα για το μυστήριο τής ιεράς χειροτονίας, που καταδίκαζε όποιον έλεγε ότι

«οι επίσκοποι δεν είναι ανώτεροι από τούς ιερείς, ή δεν έχουν το δικαίωμα χειροτονίας ή, αν το έχουν, αυτό είναι κοινό ανάμεσα σε εκείνους και τούς ιερείς…» [Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 20, σελ. 40-41],

(episcopos non esse presbyteris superiores vel non habere, ius ordinandi vel, si habent, id esse illis commune cum presbyteris…)

ο Γκερρέρο επέμενε ότι αυτό δεν ήταν αρκετά καλό:

«Ζητώ να μπει στο δόγμα και τούς κανόνες ότι οι επίσκοποι διορίζονται από τον νόμο τού Θεού και από τον Χριστό, και από τον ίδιο τον θεϊκό νόμο είναι ανώτεροι από τούς ιερείς»

(Petivi etiam poni in doctrina et fieri canonem quod episcopi sunt constituti iure divino et a Christo, et eodem iure divino esse superiores presbyteris)

[στο ίδιο, ix, αριθ. 23, σελ. 48-49 και πρβλ. αριθ. 22, σελ. 44, γραμμή 16 και ιδιαίτερα Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii- 1, 443].

[←132]: Ehses, Conc. Trident., ix, 94-101, ιδιαίτερα σελ. 95-96. Πρέπει να σημειωθεί ότι όταν πρωτοπήγε στο πιεστήριο το βιβλίο τού Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), το πραγματικό κείμενο τής συνοδικής προσφώνησης τού Λαϋνέζ τής 20^ης Οκτωβρίου 1562 δεν είχε ακόμη δημοσιευτεί [πρβλ. στο ίδιο, σελ. 231, σημείωση 6]. Ήταν γνωστό όμως στον Pallavicini, πρβλ. Hartmann Grisar (επιμ.), Jacobi Laínez Disputationes Tridentinae, 2 τόμοι, Ίννσμπρουκ, 1886, i, 371-82.

[←133]: Šusta, III (1911), αριθ. 14, σελ. 49-50. Η συζήτηση για το μυστήριο τής ιεράς χειροτονίας επαναλήφθηκε στις 3 Νοεμβρίου και κράτησε για βδομάδες [Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 25, 27-45, 48 και εξής, σελ. 105 και εξής].

[←134]: Πρβλ. πιο πάνω, σελ. 778b.

[←135]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 468.

[←136]

Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii -1, 471-72:

«Όλοι εξεπλάγησαν από αυτή τη δήλωση [του Νταν], επειδή κανείς δεν είχε μιλήσει ακόμη τόσο απότομα…».

(Omnes mirati sunt hoc votum [Danesii], quia adhuc nemo adeo acriter loquutus est…)

Η δήλωση (votum) τού Μπλάνκο υπάρχει στο ίδιο, III-1, 445-46.

[←137]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 46, σελ. 161-65 και πρβλ. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 473. Για την ανησυχία τού Πίου Δ΄ και τού Μπορρομέο καθώς σκέφτονταν τα πιθανά αποτελέσματα τού ερχομού τού Γκυζ στο Τρεντ με μεγάλη γαλλική αποστολή, σημειώστε την επιστολή τού Βάργκας προς τον Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 8 Οκτωβρίου 1562 στον Döllinger, Beiträge, i, αριθ. 133, σελ. 449-50 και την επιστολή τού Μπορρομέο προς τον Γκονζάγκα με ημερομηνία 6 Νοεμβρίου στον Šusta, iii, αριθ. 19a, σελ. 62-63.

[←138]

Για την αναταραχή τής 1^ης Δεκεμβρίου (1562), βλέπε ιδιαίτερα Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 56, σελ. 194-95, με σημειώσεις. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 483-84, με σημειώσεις. Pedro Gonzalez de Mendoza, «Lo sucedido en el Concilio de Trento», στο ίδιο, ii, 664-65. Döllinger, Beiträge, Ι, αριθ. 142, σελ. 474-75, σημαντική επιστολή τού Βάργκας προς τον Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 28 Δεκεμβρίου 1562, C. Gutierrez, Españoles en Trento, Βαγιαδολίδ, 1951, σελ. 807-9, ιδιαίτερα τις σημειώσεις με αναφορά στις σχέσεις των επισκόπων με τούς ιερείς, όπως τις συζήτησαν οι πατέρες στο Τρεντ το 1562-1563. Βλέπε Gerhard Fahrnberger, Bischofsamt und Priestertum in den Diskussionen des Konzils von Trient, Βιέννη, 1970, σελ. 87 και εξής (Wiener Beiträge zur Theologie, τομ. XXX).

Μερικές φορές η ιστορία επαναλαμβάνεται. Σημειώστε την επίθεση (για παρόμοιους λόγους με εκείνη κατά τού Βοζμεντιάνο) κατά τού ειλικρινούς επισκόπου Ιωσήφ Στροσσμάγιερ τού Ντζάκοβο στη Βοσνία κατά την Πρώτη Σύνοδο τού Βατικανού στις 22 Μαρτίου 1870 [J.J. Ignaz von Döllinger, Letters from Rome on the Council by Quirinus, Λονδίνο, Οξφόρδη και Καίμπριτζ, 1870, ανατυπ. 2 τόμοι, Νέα Υόρκη, 1973, i, 386-89, 426-27 και II, 540, 546]. Θα επιστρέψουμε σε αυτές τις επιστολές.

[←139]: Šusta, iii, 95 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 96.

[←140]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii -1, 508.

[←141]: Carl Gollner, Turcica, II: Die Europaischen Turkendrucke des XVI. Jahrhunderts, Βουκουρέστι και Μπάντεν-Μπάντεν, 1968, αριθ. 1016-50, σελ. 82-101.

[←142]: Για τούς αναγνώστες και το διάβασμα μέχρι τα μέσα τού αιώνα σημειώστε Rudolf Hirsch, Printing, Selling and Reading (1450-1550), Βισμπάντεν, 1967, ιδιαίτερα σελ. 125.

[←143]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 522, με σημείωση 7 και πρβλ. J. W. Thompson, The Wars of Religion in France (1909), σελ. 172-81. Ο Φρανσουά ντε Γκυζ δολοφονήθηκε λίγο μετά τη νίκη του στο Ντρε.

[←144]

Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 487, 492-94, 505-6, 543-44. Ehses, στο ίδιο, ix, αριθ. 58, 64, 74, σελ. 200-1, 212-13, 246-47 και ιδιαίτερα την επιστολή τού Βάργκας προς τον Φίλιππο Β΄ στις 28 Δεκεμβρίου (1562) στον Döllinger, Beiträge, i, αριθ. 142, σελ. 475. Μιλώντας για τον σεβασμό και φόβο που είχαν ο πάπας και οι λεγάτοι για τούς Γάλλους, ο Βάργκας προσθέτει,

«και έτσι ένας από το διδασκάλους, που μού είπαν ότι ήταν καρδινάλιος [Γκυζ], βγήκε σε δημόσια συγκέντρωση με την παρισινή του γνώμη, η οποία ήταν σαν άρθρο τής πίστης, για την υπεροχή τής συνόδου επί τού πάπα, λέγοντας ότι ο πάπας είχε περιορισμένη ισχύ και η σύνοδος μεγαλύτερη…».

(y así uno dellos maestro que fué del dicho Cardenal [Guise] salió en publica congregación con su opinión parisiense, que les es como artículo de fe, de la superioridad del Concilio al Papa, diciendo que el Papa tenía poder limitado y el sínodo amplísimo…)

Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 235.

[←145]

Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 119, σελ. 375-79. Η τελευταία ημερομηνία που είχε προσδιοριστεί για την εικοστή τρίτη συνεδρίαση ήταν η 4^η Φεβρουαρίου 1563, αλλά όπως είπε ο Γκονζάγκα κουρασμένα στους φιλόνικους πατέρες στις 3 τού μηνός,

«Ήρθαμε στη σημερινή συνεδρίαση. Αλλά αν δεν καταλήξουμε σε συμφωνία, αυτή η συνεδρίαση πρέπει να προηγηθεί» [στο ίδιο, σελ. 375, γραμμές 44-45].

(Pervenimus ad diem sessionis; sed non pervenimus ad concordiam, quae sessionem antecedere debebat)

Πρβλ. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 562.

[←146]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 120 και εξής, σελ. 380 και εξής και αριθ. 126 και εξής, σελ. 395 και εξής και πρβλ. Egidio Ferasin, Matrimonio e celibato al Concilio di Trento, Ρώμη, 1970, σελ. 56 και εξής.

[←147]: Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1562, αριθ. 58-59. Gottfried Eder, Die Reformvorschläge Kaiser Ferdinands I. auf dem Konzil von Trient, i, Μύνστερ, 1911, ιδιαίτερα σελ. 153 και εξής, 239 και εξής. Pastor, Hist. Popes, xv, 286-90 και Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 220-23.

[←148]: Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1562, αριθ. 86-88, για το οποίο πρβλ. Pastor, Hist. Popes, xv, 308 και Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 236-37, Jedin, Gesch. d. Konzils von Trient, iv-1 (1975), 157-59, 200 και εξής, 252 και εξής και σημειώστε Šusta, ΙΙΙ, αριθ. 14, σελ. 142 και εξής. Για τα πολυάριθμα παράπονα και διαμαρτυρίες των Γάλλων βλέπε V. Schweitzer και H. Jedin (επιμ.), Concilium Tridentinum, XIII (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1938, ανατυπ. 1967), αριθ. 80-81, σελ. 501-25.

[←149]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 125, σελ. 389-92.

[←150]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 18, σελ. 36-37.

[←151]: Στις 8 Δεκεμβρίου 1562, σε επίσημη μεγάλη λειτουργία στον καθεδρικό τού Τρεντ, γιορτάστηκε η εκλογή τού Μαξιμιλιανού [Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 67, σελ. 219].

[←152]: Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 565. Gonzalez de Mendoza, στο ίδιο, ii, 671. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 571, 585 και σημείωση 13. Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1563, αριθ. 28 και εξής, Šusta, ΙΙΙ, αριθ. 68, σελ. 250-53, με παραπομπές, Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 237.

[←153]: Paleotti, ο. π., σελ. 585, γραμμές 25-27.

[←154]: Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 565. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 587, με σημείωση 2. Ehses, στο ίδιο, ix, αριθ. 145, σελ. 425, acta τού Massarelli με σημείωση 3. Šusta, iii, αριθ. 68a-69, σελ. 253-54, 257-60, με παραπομπές, επιστολές τού Σεριπάντο προς Μπορρομέο με ημερομηνία 1 και 3 Μαρτίου 1563. Von Sickel, στο Wiener Sitzungsberichte, CXXXΙII (1895-96), ix, Abh., σελ. 127-31, τρεις επιστολές των Σεριπάντο, Χόσιους και Σιμονέττα προς τον Μπορρομέο, όλες με ημερομηνία 3 Μαρτίου (1563). Λένε ότι ο Γκονζάγκα ήταν εμπύρετος για οκτώ μέρες και ότι πέθανε «αυτή τη νύχτα, την 4^η ώρα», δηλαδή στις 11 μ.μ. στις 2 Μαρτίου, όπου η πρώτη επιστολή των τριών καρδινάλιων [στο ίδιο, σελ. 127-28] είναι γραμμένη τις πρώτες πρωινές ώρες στις 3 τού μηνός.

[←155]: Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 565-66. Paleotti, στο ίδιο, iii-1, 595. Ehses, στο ίδιο, ix, αριθ. 157, σελ. 461-63. Jedin, Cardinal Seripando (1917), σελ. 689-703 και Girolamo Seripando (1937), ii, 225-38.

[←156]: Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1563, αριθ. 34. Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 239-40. Jedin, Konzil von Trient, iv-1, 261-63, 358 και πρβλ. τη σημείωση στο Steinherz, Nuntiaturberichte, ΙΙ-3 (1903), 234-35.

[←157]

Στις 6 Ιανουαρίου 1563 ο Πίος Δ΄ είχε ονομάσει καρδινάλιους τον Φεντερίκο Γκονζάγκα, ανηψιό τού καρδινάλιου Έρκολε [Šusta, iii, αριθ. 47, σελ. 157-59. Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 66, σελ. 176, 178-79] και τον δεκατετράχρονο Φερντινάντο ντε Μέντιτσι, γιο τού Κόσιμο Α΄ [Van Gulik, Eubel, και Schmitz-Kallenherg, Hierarchia catholica, iii, 40]. Σύμφωνα με τα Acta Consistorialia, στο ίδιο, iii, 40, σημείωση 3,

«21 Φεβρουαρίου 1565, 13η ώρα. Πέθανε στη Μάντουα ο Φεντερίκο Γκονζάγκα, καρδινάλιος ιερέας τής Μάντουα, 30 ετών…».

(1565 Febr. 21 hora XIII Mantuae obiit Federicus Gonzaga, presbyter cardinalis, Mantuanus, aetatis XXX annorum…)

Αν ο Φεντερίκο ήταν τριάντα ετών όταν πέθανε τον Φεβρουάριο τού 1565, τότε ήταν εικοσιοκτώ όταν αναγορεύθηκε σε καρδινάλιο, όχι δεκαοκτώ όπως αναφέρεται από τον Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 240, σημείωση 1. Παρεμπιπτόντως, σε σχέση με την χρονολογία γέννησης τού Φεντερίκο Γκονζάγκα, ο πατέρας του, ο δούκας Φεντερίκο, πέθανε στις 28 Ιουνίου 1540.

Όπως έγραφε ο Μπορρομέο στον Ζακκαρία Ντελφίνο, νούντσιο στην αυτοκρατορική αυλή,

«Όσο για την προαγωγή των δύο καρδιναλίων, αυτός τής Μάντουα έχει την κατάλληλη ηλικία, έχοντας ήδη τη θέση τού ιερέα…»

(Quanto a la promotione de li dui cardinali, quel di Mantua è in età legitima, essendo già prete di messa…)

[Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 66, σελ. 176, επιστολή με ημερομηνία 6 Φεβρουαρίου 1563].

Η αναφορά τού Φερδινάνδου σε νεαρούς, αμαθείς και αγράμματους καρδινάλιους [στο ίδιο, II-3, αριθ. 79, σελ. 227] ίσχυε για τον Φερντινάντο ντε Μέντιτσι, αλλά όχι (όπως πιστεύει ο Pastor) επίσης για τον Φεντερίκο.

[←158]: Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1563, αριθ. 37. Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 79, σελ. 223-34, «γραμμένη στην πόλη μας τού Ίννσμπρουκ στις 3 Μαρτίου 1563» (datum in oppido nostro Insprugg die tertia rnensis Martii anno Domini 1563).

[←159]

Šusta, iii, αριθ. 71, σελ. 267-68, 270. Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34. φύλλο 157, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση:

«Στις νόνες Μαρτίου, που ήταν στις 7 Μαρτίου, έγινε στον Άγιο Πέτρο μετά τη λειτουργία γενική στγκέντρωση και σε αυτήν ορίστηκαν ως λεγάτοι στη Σύνοδο τού Τρεντ οι καρδινάλιο Μορόνε και Ναβαγκέρο, που εξελέγησαν στη θέση τού πρόσφατα εκλιπόντος καρδιναλίου τής Μάντουα».

(Nonis Martii, die vero septima Martii, habita est ad Divi Petri post missam congregatio generalis, et in ea decreti sunt legati ad Concilium Tridentinum Moronus et Navagerius cardinales suffecti in locum Cardinalis Mantuani nuper vita functi.)

Στις 17 Μαρτίου (sexto decimo Kal. Aprilis) οι Μορόνε και Ναβαγκέρο πήραν τον λεγατινό σταυρό [στο ίδιο, φύλλο 157]. Πρβλ. Von Sickel, στη Wiener Sitzungsberichte, cxxxiii (1895-96), ix, Abh., σελ. 52-53, Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 86, σελ. 251, Döllinger, Beiträge, 1, αριθ. 146, σελ. 487, επιστολή τού Βάργκας προς τον Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 7 Μαρτίου 1563, που περιέχει τη αξιοσημείωτη δήλωση:

«Αναρωτιέμαι πολύ γι’ αυτή την εκλογή, ιδιαίτερα εκείνη τού Μορόνε για τις υποθέσεις τού παρελθόντος, αφού δεν έχει ακόμη στεγνώσει το μελάνι τής φυλάκισής του, ενώ δεν ξέρω τι άλλο να πω, αφού υπάρχει τόσο λίγη φιλία ανάμεσα σε αυτόν και τον Μπορρομέο».

(Hanse maravillado muchos desta elección, y señaladamente de la de Morón por las cosas pasadas, y no estar aun enjuta la tinta de su prisión, y no sé que mas me diga, y haber tan poca amistad entre el y Borromeos.)

Ο Μαρκ Ζίττιχ ντ’ Άλτεμπς (Χόενεμς) είχε φύγει από το Τρεντ στις 22 Οκτωβρίου 1562 για την Κωνσταντία, τής οποίας θα ήταν για καιρό επίσκοπος (1561-1589). Υποτίθεται ότι θα επέστρεφε στο Τρεντ σε τρεις μήνες [Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 453], αλλά δεν επέστρεψε.

[←160]: Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils (1872, ανατυπ. 1968), αριθ. CCXXXVIII, σελ. 452-55, με τις σημειώσεις τού Von Sickel. Δύο ημέρες πριν παραδοθούν οι επιστολές τού Φερδινάνδου στη Ρώμη, ο πάπας είχε απευθύνει έκκληση στον αυτοκράτορα για βοήθεια εναντίον των δυσφημιστών τής Αγίας Έδρας στο Τρεντ, προτρέποντάς τον να δώσει εντολή στους απεσταλμένους του «να επιδείξουν αλληλεγγύη προς την Αγία Έδρα» (ut cum Sedis Apostolicae legatis consentiant) [Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1563, αριθ. 67, επίσης στο Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 81, σελ. 237-38, σημείωμα με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1563]. Ο Φερδινάνδος απάντησε στην έκκληση τού Πίου στις 23 Mαρτίου [Von Sickel, ο. π., αριθ. ccxli, σελ. 168-70. Πρβλ. Sägmüller, Die Papstwahlen und das staatliche Recht der Exklusive (1892), σελ. 142-45].

[←161]: Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1563, αριθ. 35.

[←162]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1563, αριθ. 38. Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 89, σελ. 257-58 και ιδιαίτερα σελ. 259. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1563, αριθ. 60-61. Πρβλ. Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, αριθ. CCXLII, σελ. 471, επιστολή τού Πρόσπερο ντ’ Άρκο προς τον Φερδινάνδο, γραμμένη στη Ρώμη στις 23 Μαρτίου (1563):

«…η Μεγαλειότητά σας θα τα καταλάβει πολύ καλά όλα από τον Τζ. Μορόνε, ο οποίος θα έρθει πολύ καλά ενημερωμένος για όλα και ο οποίος είναι πολύ στοργικός υπηρέτης τής μεγαλειότητάς σας…».

(…la Maestà vostra intenderà molto bene il tutto dal G. Morone, quale venirà benissimo informato dil tutto, et è affectionatissimo servitore di vostra Maestà…)

[←163]: O G. Constant, La légation du cardinal Morone près l’empereur et le Concile de Trente, avril-décembre 1563, Παρίσι, 1922 έχει δημοσιεύσει 229 επιστολές και άλλα κείμενα (από τις 4 Μαρτίου 1563 μέχρι τις 3 Μαρτίου 1564), που άμεσα ή έμμεσα έχουν σχέση με την αποστολή τού Μορόνε στο Ίννσμπρουκ και την εκ μέρους του διεξαγωγή των υποθέσεων στο Τρεντ.

[←164]: Šusta, iii, σελ. 286-87, σημειώσεις και αριθ. 79, σελ. 291-93. Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 566. Ehses, στο ίδιο, ix, αριθ. 162, σελ. 471. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 602-3. Δεν είναι σημαντικό, αλλά ο Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, σελ. 277-78 χρονολογεί την αναχώρηση τού Μορόνε από τη Ρώμη στις 24 Μαρτίου, ενώ ο Constant, La Legation du Cardinal Morone, εισαγωγή, σελ. XXXVII] την τοποθετεί στις 23 τού μηνός, όπως και ο Jedin, Konzil von Trient, iv-2 (1975), 11.

[←165]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 163, σελ. 472-73. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 603-4. Ο καρδινάλιος Σαρλ ντε Γκυζ δεν ήταν παρών στη σύναξη τής 13^ης Απριλίου. Είχε φύγει από το Τρεντ στις 23 Μαρτίου για να πάει στη Βενετία και την Πάδουα. Επέστρεψε στ o Τρεντ στις 20 Απριλίου [Paleotti, ό. π., σελ. 606, με σημείωση 2]. Στη Βενετία ο Γκυζ λεγόταν ότι είχε προσπαθήσει να ξεσηκώσει τη Σινιορία εναντίον τού πάπα και τής Αγίας Έδρας, υποστηρίζοντας ότι η σύνοδος δεν ήταν ελέυθερη και ότι κάποιος έπρεπε να περιορίσει την άσκηση τής παπικής εξουσίας [Šusta, iii, 312].

[←166]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 163, σελ. 474. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 604. Šusta, iii, αριθ. 82, σελ. 303.

[←167]: Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 93, σελ. 266-70, επιστολή τού Μορόνε προς τον Μπορρομέο γραμμένη στο Ίννσμπρουκ στις 23 Απριλίου 1563. Μαζί με αυτή την επιστολή ο Μορόνε έστειλε «Περίληψη τής απάντησης που δόθηκε από τον καρδινάλιο Μορόνε στον αυτοκράτορα» (Summario della risposta data dal cardinale Morono all’ imperatore) [στο ίδιο, σελ. 270-76]. Αυτό το έγγραφο δείχνει τη διπλωματική επιδεξιότητα τού Μορόνε. Τα επιχειρήματα που απεύθυνε στον αυτοκράτορα ακολουθούν τις γραμμές τις συλλογιστικής, που εκφράζονται τόσο καλά στις δύο (μη σταλμένες) επιστολές τού πάπα στις 18 Μαρτίου, στη σύνθεση των οποίων είχε συμμετάσχει ο Μορόνε.

[←168]: Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 95, σελ. 279-84, επιστολή τού Μορόνε προς Μπορρομέο, γραμμένη στο Ίννσμπρουκ στις 2 Μαΐου 1563.

[←169]: Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 96, σελ. 285-88, επιστολή τού Μορόνε προς Μπορρομέο γραμμένη στο Ίννσμπρουκ στις 6 Μαΐου.

[←170]: Η αναφορά ήταν ακριβής, για το οποίο πρβλ. Pastor, Hist. Popes, xv, 330-31 και Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 252-53.

[←171]: Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 98, σελ. 295-300, επιστολή τού Μορόνε προς τον Μπορρομέο, γραμμένη στο Μάτραϊ στις 13 Μαΐου 1563. Pastor, Hist. Popes, xv, 316-24 και Gesch. d. Päpste, VΙΙ (ανατυπ. 1957), 243-48. Jedin, Konzil von Trient, IV-2 (1975), 11-28 και σημειώσεις στις σελ. 262-65, με μια ματιά στην πρώιμη σταδιοδρομία τού Μορόνε. Για κάποια από τα βασικά έγγραφα που έχουν σχέση με την αποστολή τού Μορόνε στο Ίννσμπρουκ, σημειώστε Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils (1872, ανατυπ. 1968), αριθ. CCL, σελ. 498-503, ο οποίος παρέχει [σελ. 500-2] την απάντηση τού Φερδινάνδου στην τελική έκκληση τού Μορόνε, «γραμμένη στο Ίννσμπρουκ στις 13 Μαΐου 1563» (datum Insprugg, 13 Maii, anno 1563), που αναδημοσιεύτηκε από τον Constant, La Legation du Cardinal Morone, αριθ. 27, σελ. 122-25.

[←172]: Šusta, iii, παραρτ., σελ. 497. Constant, La Legation du Cardinal Morone, εισαγωγή, σελ. XLII]. Πρβλ. Jedin, Konzil von Trient, iv- 2 (1975), 262, σημείωση 6.

[←173]: Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, 277.

[←174]

Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 99, σελ. 303-12, επιστολή τού Μορόνε προς Μπορρομέο γραμμένη στο Τρεντ στις 17 Μαΐου 1563: «Σήμερα έφτασα στο Τρεντ…» (Hoggi sono arrivato in Trento…) [στο ίδιο, σελ. 312, για το οποίο σημειώστε Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 567 και Šusta, iii, αριθ. 92, σελ. 334].

Πλήρωνε κανείς για όλα. Όπως ο Πέδρο Γκερρέρο, ο φιλο-αυτοκρατορικός επίσκοπος Γκέοργκ Ντράσκοβιτς τού Φυνφκίρχεν (Πετς) αποτελούσε πρόβλημα στη σύνοδο. Δήλωσαν και οι δύο ανοιχτά στη σύνοδο ότι ο πάπας ήταν πατριάρχης ή «οποιονδήποτε άλλο τίτλο ήθελε κανείς να τού δώσει», αλλά τίποτε περισσότερο [Šusta, iii, 282, σημείωση]. Ο Πίος Δ΄ ήταν πρόθυμος να δώσει στον Ντράσκοβιτς καπέλο καρδινάλιου για να τον εξαγοράσει [Von Sickel, στο Wiener Sitzungsberichte, cxxxv (1896), X, Abh., σελ. 134, κρυπτογραφημένη επιστολή από τον Μπορρομέο προς τον Μορόνε με ημερομηνία 8 Μαΐου 1563].

[←175]

Šusta, Die römische Kurie und das Konzil von Trient unter Pius IV., IV (1914), αριθ. 3a, 6a, σελ. 18, 31: «Kαι αλήθεια» (Et in vero). Ο Μπορρομέο έγραφε στον Μορόνε στις 19 Μαΐου (1563),

«Μπορώ να επιβεβαιώσω ότι ότι σε ολόκληρη την παπική του θητεία [ο Κύριός μας] δεν έχει πάρει ποτέ από άλλον εκπρόσωπο μεγαλύτερη ικανοποίηση!»

(io posso affermarle che in tutto il suo pontificato (nostro Signore) non ha mai da alcun ministro ricevuta maggior satisfattione!)

Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 249 και Constant, La Legation du Cardinal Morone, εισαγωγή, σελ. XLIX.

[←176]: Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils (1872, ανατυπ. 1968), αριθ. CCLIII, σελ. 509.

[←177]: F. B. von Bucholtz, Geschichte der Regierung Ferdinand des Ersten, 9 τόμοι, Βιέννη, 1831-38, ανατυπ. Γκρατς, 1968, ix, 689-93. Πρβλ. από Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, αριθ. CCLVII, σελ. 517-20, ο οποίος έχει δημοσιεύσει την απάντηση τού Φερδινάνδου στον Μαξιμιλιανό, γραμμένη στο Ίννσμπρουκ στις 2 Ιουνίου 1563.

[←178]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., ΙΙΙ -1, 609. Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 567 και πρβλ. Von Sickel, στo Wiener Sitzungsberichte, cxxxiii (1895-96), ix, Abh., σελ. 52-53.

[←179]: Šusta, iv, 64-65.

[←180]: Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 567. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 626.

[←181]

Πρβλ. Jas. W. Thompson, The Wars of Religion in France (1909), σελ. 188-97, με παραπομπές στις πηγές. Οι Γάλλοι έστειλαν τον Υβ ντ’ Αλέγκρ στη Ρώμη για να εξηγήσει το Διάταγμα τού Αμπουάζ και να ζητήσει τη μεταφορά τής συνόδου στην Κωνσταντία ή αλλού στη Γερμανία «για ευκολία και ασφάλεια των Ουγενότων και των Προτεσταντών» (per commodità et sicurezza de Ugonoti et Protestanti).

Ένας Γάλλος απεσταλμένος στάλθηκε στην Ισπανία για να υποβάλει το ίδιο αίτημα και ο Ρενέ ντε Μπιράγκ, ο οποίος ήταν «ύποπτος για αίρεση» (tanto sospetto di h eresia), στάλθηκε στον αυτοκράτορα σε αντίστοιχη αποστολή [Šusta, iv, αριθ. 3, σελ. 16-17, Μπορρομέο προς τούς λεγάτους, επιστολή με ημερομηνία 19-20 Μαΐου 1563 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 3a, 5, 7, 9, σελ. 21, 26, 37-38, 45].

[←182]: Von Sickel, στo Wiener Sitzungsberichte, cxxxv (1896), x, Abh., αριθ. 26, σελ. 133-34, τρία σημειώματα όλα με ημερομηνία 8 Μαΐου 1563 και σημειώστε Šusta, IV, αριθ. 2, σελ. 12. Με σημείωμα στις 8 Ιουνίου ο Πίος Δ΄ παρενέβη άμεσα για να αποφασίσει για τη γαλλο-ισπανική διαμάχη για την προτεραιότητα υπέρ τής Ισπανίας [Von Sickel, ό. π., σελ. 60-61]. Ο Πίος θα επικύρωνε επίσης την εκλογή τού Μαξιμιλιανού ως βασιλιά των Ρωμαίων, υπό τον όρο ότι εκείνος θα έδινε όρκο προσήλωσης στην Καθολική πίστη και θα έγραφε στον πάπα σχετική επιστολή [Döllinger, Beiträge, i, αριθ. 156, σελ. 520-22].

[←183]: Šusta, IV, αριθ. 1a, σελ. 6-11, επιστολή τού Μορόνε προς τον Μπορρομέο, γραμμένη στο Τρεντ στις 20-21 Μαΐου 1563.

[←184]

Servanzio, Diario del Conciliο di Trento, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 43:

«Στις 8 Ιουλίου έφτασε στο Τρέντο ο αιδεσιμότατος σεβασμιότατος Ακίλλε Μπράνκια από το Σορρέντο, επίσκοπος Μπόβα [sic]».

(Addi 8 di Luglio arrivò in Trento il reverendissimo monsignor Achille Brancia da Surrento, vescovo di Bovo).

Ο Μπράνκια ήταν επίσκοπος τής Μπόβα από τις 21 Αυγούστου 1549 μέχρι την παραίτησή του από την έδρα στις 13 Αυγούστου 1570.

[←185]: Šusta, IV, αριθ. 3, σελ. 17, επιστολή τού Μπορρομέο προς τούς λεγάτους, με ημερομηνία 19 Μαΐου 1563.

[←186]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 185, σελ. 528, γραμμές 5-8 (24 Μαΐου 1563), αριθ. 220, σελ. 610, ii, 30-31, (11 Ιουλίου). αριθ. 232, σελ. 658, ii, 29-31 (26 Ιουλίου), αριθ. 253, σελ. 710, ii, 26-31 (14 Αυγούστου), αριθ. 292, σελ. 832, ii, 1-9 (18 Σεπτεμβρίου). και αριθ. 331, σελ. 930, ii, 12-15(5 Νοεμβρίου 1563).

[←187]: Šusta, i, 135.

[←188]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 84, 95, 112, 119, 164, 177, σελ. 262 και εξής. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 511, 525, 544-45, 562, 606, 624.

[←189]: Šusta, IV, αριθ. 13-14, σελ. 67, 69. Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 213, σελ. 584. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 664.

[←190]: Šusta, IV, αριθ. 15, σελ. 78, επιστολή των λεγάτων προς Μπορρομέο με ημερομηνία 19 Ιουνίου 1563.

[←191]: Πρβλ. Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 183, σελ. 526-27.

[←192]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 214, σελ. 587-89.

[←193]: Šusta, IV, αριθ. 21, σελ. 100 και σημειώστε την επιστολή τού Μπορρομέο στις 6 Ιουλίου προς τούς λεγάτους, στο ίδιο, αριθ. 25C, σελ. 119 και την επιστολή των λεγάτων αυτόν στις 5 Ιουλίου στο ίδιο, αριθ. 23, σελ. 108.

[←194]: Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 568. Nicole Psaulme [Psalmaeus], επίσκοπος Verdun, Fragmenta de Concilio Tridentino, στο ίδιο, ii, 861-62. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 677-79 και Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, αριθ. OCLXVIII, σελ. 560-62, επιστολή τού Πρόσπερο ντ’ Άρκο προς τον αυτοκράτορα Φερδινάνδο, γραμμένη στη Ρώμη στις 7 Ιουλίου 1563.

[←195]: Πρβλ. Šusta, IV, αριθ. 21-26, ιδιαίτερα σελ. 102-4, 107-8, 108-9, iii, 119, 121-22, 125-26. Monumenti di varia letteratura tratti dai manoscritti di Monsignor Lodovico Beccadelli, arcivescovo di Ragusa, επιμ. Giambattista Morandi, 2 τόμοι, Μπολώνια, 1797-1804, ανατυπ. Gregg: Φάρνμπορο, Χαντς., 1967, ii, 90-93.

[←196]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 224, σελ. 617, με σημείωση 3. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 692. Jedin, Konzil von Trient, iv-2, 76, ο οποίος λανθασμένα δίνει στον Νογκέρας το όνομα Φρανσίσκο. Μια εικόνα τής εικοστής τρίτης συνεδρίασης τής συνόδου, που πραγματοποιήθηκε στην εκκλησία τού Σαν Βιτζίλιο στις 13 Ιουλίου 1563, παρέχεται σε πίνακα που απδίδεται στον Gianbattista Moroni (πέθανε το 1573) ή στον Paolo Farinato (πέθανε το 1606). Ο πίνακας εκτίθεται στο Λούβρο στο Παρίσι.

[←197]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 224-25, σελ. 617-39. Servanzio, Diario del Conciliο di Trento, στο ίδιο, iii-1, 79-80, ο οποίος παρέχει δεκαεπτά (όχι έντεκα) ψήφους εναντίον τής δήλωσης για τη διαμονή. Ο Nicole Psaulme (Psalmaeus), Fragmenta de Concilio Tridentino, στο ίδιο, ii, 866-67 σημειώνει ότι υπήρχαν «208 επίσκοποι μαζί με τούς στρατηγούς των Ταγμάτων, ηγουμένους, διδασκάλους κλπ.». Beecadelli, Monumenti, επιμ. Morandi, ii, 93-94. Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 257-59, ο οποίος βρίσκει 193 επισκόπους παρόντες στις 15 Ιουλίου. Jedin, Konzil von Trient, iv-2, 76-79, ο οποίος μετρά «236 συνοδικούς πατέρες» (236 Konzilsväter) ως ψηφίζοντες. Σύμφωνα με τα Αcta τού Massarelli, ο Μπεκκαντέλλι δεν ήταν παρών στην έβδομη (εικοστή τρίτη) συνεδρίαση [Ehses, ο. π., ix, 638, γραμμή 31]. Ο Massarelli, όντας άρρωστος, απουσίαζε επίσης. Τη θέση του ως γραμματέας είχε πάρει ο Μπαρτολομμέο Σιρίγκο, επίσκοπος Καστελλανέτα. Ως συνήθως οι κατάλογοι των επισκόπων ετοιμάζονταν και η καταμέτρηση γινόταν από τούς συνοδικούς νοτάριους. Για τη θέσπιση σεμιναρίων σημειώστε James A. O’ Donohoe, «The Seminary legislation of the Council of Trent», στο Il Concilio di Trento e la riforma Tridentina, 2 τόμοι, Ρώμη, 1965, i, 157-72, με παραπομπές.

[←198]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 226, σελ. 639-40, με ημερομηνία 20 Ιουλίου 1563.

[←199]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 227-42, σελ. 641-80 (24 έως 31 Ιουλίου), αριθ. 244-50, 252-67, σελ. 682-747 (7 έως 23 Αυγούστου) και αριθ. 269, 271-77, σελ. 760-65, 779-95 (5 και 7 έως 10 Σεπτεμβρίου). Beccadelli, επιμ. Morandi, ii, 96-109, 114-17.

[←200]

Ακόμη και στις 2 Οκτωβρίου (1563) ο Γκαλεάτσο Κουζάνο, αυτοκρατορικός εκπρόσωπος στη Ρώμη, έγραφε στον γιο τού Φερδινάνδου Μαξιμιλιανό:

«…Ενώ η Σύνοδος διαρκεί, οι κοσμικοί ηγεμόνες βάζουν περιορισμούς στο στόμα τής Αγιότητάς του και παίρνουν από αυτόν ό,τι μπορείτε να φανταστείτε, και γίνονται πολύ πλούσιοι από την περιουσία τής Εκκλησίας, η οποία εξαναγκάζεται σε αποδυνάμωση ξοδεύοντας όλους τούς θησαυρούς τής Εκκλησίας σε λεγατινές αποστολές, αγγελιοφόρους και δαπάνες υποστήριξης ιεραρχών στη Σύνοδο, που θα μειωθούν τόσο, που δεν θα μπορεί πια να μαζέψει ούτε δεκάρα (!), αφού τα χρήματα είναι το νεύρο κάθε κοσμικής υπόθεσης» [Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, αριθ. cclxxxvi, σελ. 608-9].

(…Mentre il Concilio dura, li principi seculari tengono il freno in bocca alla sua Santità et da lei ottengono ciò che si sanno imaginare, che è un farsi richissimi sopra li beni ecclesiastici, et ella è constretta ad impoverirsi spendendo tutti li tesori della Chiesa in legatione, corrieri, et mantenementi di prelati al Concilio, al tale che la reduranno, non possa mai addunar un quattrino (!), essendo il danaro il nervo d’ ogni cosa mondana)

Πρβλ. τις παρατηρήσεις τού Τζιοβάννι Σοράντσο, τού Ενετού πρεσβευτή στην ισπανική αυλή, στην αναφορά του προς τον δόγη και τη Γερουσία στις αρχές τού 1565 [E. Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά I, τομ. V (1861), σελ. 93-94]. O Σοράντσο είχε περάσει δύο περίπου χρόνια στην Ισπανία. Δεν τον έλκυε ιδιαίτερα ο Φίλιππος Β΄.

[←201]: Šusta, IV, αριθ. 28, 34, σελ. 129-30, 153. Steinherz, Nuntiaturberichte, iii, 380-81. Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, αριθ. cclxix, σελ. 563. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1563, αριθ. 160-161.

[←202]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii -1, 601 2 και πρβλ. Šusta, ΙΙΙ, 305, 321.

[←203]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 271, σελ. 774-70. Kείμενα με ημερομηνία 7 Σεπτεμβρίου 1563. Ο Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 708 ενδιαφέρεται περισσότερο για το πρωτόκολλο τού προβαδίσματος παρά για την έκκληση των Ιωαννιτών προς τη σύνοδο, όπως και o Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 570. Gonzalez de Mendoza, II, 604-95 και Psaulme (Psalmaeus), Fragmenta, ii, 864, ο οποίος σημειώνει ότι ο Δον Μάρτιν «είχε μακρά ομιλία» (habuit orationem prolixam). Πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1563, αριθ. 147-49, ο οποίος δεν είναι λιγότερο μακροσκελής από τον Δον Μάρτιν, για τον οποίο βλέπε C. Gutierrez, Españoles en Trento, Βαγιαδολίδ, 1951, σελ. 792-96.

[←204]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 672. Ehses, στο ίδιο, ix, αριθ. 243, σελ. 681. Šusta, II, 173-75 και IV, 86-87.

[←205]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 251, σελ. 705.

[←206]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 290, σελ. 828-29 και Šusta, IV, 254-55.

[←207]: Πρβλ. Pio Paschini, Tre Ιllustri Prelati del Rinascimento, Ρώμη, 1957, ιδιαίτερα σελ. 178 και εξής, Pastor, Hist. Popes, XVI, 319-26 και Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 517-22 και P.J. Laven, «The Causa Grimani and its Political Overtones», στο Journal of Religious History, IV (1966-67), 184-205.

[←208]: Πρβλ. Τόμο II, σελ. 517-18.

[←209]: Πρβλ. Marilyn Perry, «The Palazzo Grimani at S. Maria Formosa, Venice», Apollo, CXIII (Απρίλιος 1981), 215-221, με παραπομπές.

[←210]: Šusta, iv, αριθ. 29, σελ. 135.

[←211]

Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, αριθ. CCLXXΙΙ, σελ. 571-75. Šusta, IV, αριθ. 31-33, 35, 37, σελ. 140-41, 143-44, 148-51, 158-59, 163-67. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 697-99.

Ο αυτοκράτορας Φερδινάνδος ενημέρωσε στις 23 Αυγούστου τούς πρεσβευτές του στο Τρεντ, τον αρχιεπίσκοπο Πράγας Άντον Μπρους και τον επίσκοπο Φυνφκίρχεν (Πετς) Γκέοργκ Ντράσκοβιτς, για την αντίθεσή του με το τριακοστό ένατο κεφάλαιο, που είχε σχέση με τούς ηγεμόνες [Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, αριθ. CCLXXVII, σελ. 585]:

«Υπάρχουν πολλά άλλα άρθρα [δηλαδή πέρα από εκείνα που αφορούσαν την εκκλησιαστική μεταρρύθμιση] που περιλαμβάνονται στο τριακοστό ένατο κεφάλαιο, που αγγίζουν τούς κοσμικούς ηγεμόνες και ιδιαίτερα τη δικαιοδοσία τους επί εκκλησιαστικών προσώπων και πραγμάτων και την ίδια την ελευθερία και ασυλία τής εκκλησιαστικής απαλλαγής τόσο από εισφορές και τυχόν απαλλαγές από φόρους, όσο και από άλλα καθήκοντα. Όμως, όσον αφορά τα άρθρα αυτά, θέλουμε να είναι γνωστό σε εσάς ότι είναι βαρύτερα από εκείνα, τα οποία θα μπορούσαν να γίνουν ανεκτά ή αποδεκτά από εμάς και ενδεχομένως και από τούς υπόλοιπους χριστιανούς βασιλείς και ηγεμόνες…».

(Sunt nonnulli alii articuli sub capitulo trigesimo nono comprehensi, qui tangunt principes saeculares ac praecipue iurisdictionem eorum in personas et res ecclesiasticorum ipsamque libertatem et immunitatem exemptionemque ecclesiasticam tam a contributionibus et quibuslibet impositionibus et exactionibus quam ab aliis oneribus. Quod ad tales articulos attinet, vobis notum esse volumus eos graviores esse quam ut a nobis ac fortassis etiam a reliquis regibus et principibus Christianis tolerari aut admitti queant…)

Η επιστολή Φερδινάνδου τής 23^ης Αυγούστου ήρθε στο Τρεντ με αγγελιοφόρο σε τρεις ημέρες από τη Βιέννη. Ο Μπρους μετέφερε το μήνυμά του προς τούς λεγάτους, ζητώντας την απομάκρυνση (από το προτεινόμενο διάταγμα για τη γενική μεταρρύθμιση) τού σχετικού με τούς ηγεμόνες κεφάλαιου,

«δείχνοντας ότι αυτός [δηλαδή η μεγαλειότητά του] είχε διαφορετικούς λόγους που τον παρακινούσαν να κάνει αυτό το αίτημα, και όχι τόσο για τον εαυτό το, όσο για τούς άλλους ηγεμόνες που δεν βρίσκονταν στη Σύνοδο, τα συμφέροντα των οποίων λόγω τής απουσίας των ίδιων και των πρεσβευτών δεν μπορούσαν να αντιμετωπιστούν…».

(mostrando ch’ ella [sua Maestà] haveva diverse ragioni che la movevano a farci questa richiesta, et non tanto per sè quanto per gli altri principi che non si trovano in Concilio, dell’ interesse de quali in loro absentia et de loro ambasciatori non si dovea trattare…)

Αλλά, όπως υπενθύμιζαν οι λεγάτοι στον Μπρους, ο αυτοκράτορας απαιτούσε γενική μεταρρύθμιση. Πώς άραγε θα μπορούσε κανείς να αποκαλεί μια μεταρρύθμιση γενική, αν αυτή δεν διόρθωνε τούς τρόπους διείσδυσης των ηγεμόνων σε εκκλησιαστικές υποθέσεις;

Ήταν καλό πράγμα, δήλωναν, ότι όταν οι λεγάτοι συμβουλεύονταν τον πάπα, «που είναι ο αρχηγός και προστάτης μας» (ch’ è capo et padron nostro), η Μεγαλειότητά του έλεγε ότι η σύνοδος δεν ήταν ελεύθερη, ενώ τώρα ο ίδιος προσπαθούσε να περιορίσει την ελευθερία των πατέρων, «λέγοντας ότι δεν έπρεπε να συζητήσουν εκείνο ή το άλλο». Όχι, οι λεγάτοι θα συνέχιζαν με το προτεινόμενο διάταγμα, αλλά ο Μπρους πίστευε ότι, ενόψει των τροποποιήσεων που επέρχονταν στο διάταγμα, ιδιαίτερα ως προς τη μεταρρύθμιση των ηγεμόνων, ο Φερδινάνδος ίσως ήταν διατεθειμένος να το αποδεχτεί:

«…αλλά ότι έχοντας στη συνέχεια μετακινηθεί και αλλάξει σε μορφή πολύ έντιμη, είχε τη γνώμη ότι η Μεγαλειότητά του πρέπει να είχε ικανοποιηθεί».

(…ma che essendosi poi mutato et ridotto in forma assai honesta, era d’ opinione che sua Μaestà se n’ havesse a contentare)

Ο Μπρους ζήτησε αρκετό χρόνο για να συμβουλευτεί τον Φερδινάνδο για τη νέα εκδοχή τού διατάγματος τής μεταρρύθμισης. Οι λεγάτοι, προσέχοντας να μην είναι προσβλητικοί για τον αυτοκράτορα (με τον οποίο ο πάπας βρισκόταν σε διαπραγματεύσεις), συμφώνησαν να δώσουν στον Μπρους οκτώ μέρες. Στο μεταξύ θα προχωρούσαν με την εκκλησιαστική μεταρρύθμιση «όπου υπάρχουν ακόμη πολλά να κάνουμε» (nella quale ci resta ancora che far assai), επιστρέφοντας αργότερα στους ηγεμόνες [Šusta, iv, αριθ. 46, σελ. 200-5, επιστολή των λεγάτων προς Μπορρομέο με ημερομηνία 28 Αυγούστου 1563 και σημειώστε Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, σελ. 586-87 και αριθ. CCLXXVΙΙΙ, σελ. 588-90, επιστολή τού Μορόνε προς τον αυτοκράτορα, επίσης με ημερομηνία 28 Αυγούστου].

[←212]: Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, αριθ. cclxxvι, σελ. 582.

[←213]: Šusta, iv, αριθ. 38, σελ. 169-70.

[←214]: Ο Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 269, σελ. 748-59 παρέχει το κείμενο των εικοσιενός κανόνων για μεταρρύθμιση και στο ίδιο, αριθ. 278-89, 291-98, 300-16, σελ. 795-888, αναλυτικές περιλήψεις των δηλώσεων των συνοδικών πατέρων γι’ αυτούς (από τα acta τού Massarelli) και σημειώστε Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 712-37.

[←215]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 285, σελ. 819. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 720-21.

[←216]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 269, σελ. 748 και εξής.

[←217]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 270, σελ. 766-74, «14 κεφάλαια μεταρρυθμίσεων, δηλαδή από το 22 μέχρι το 35» (capita 14 reformations, a 22 scilicet usque ad 35), με το 35^ο κεφάλαιο για τούς ηγεμόνες στις σελ. 771-74. Αυτά τα κεφάλαια ή αρθρα υπολoγίζονται κάποιες φορές ως τριανταέξι [Paleotti, Acta Concilii Tridentini, iii-1, 699, 706].

[←218]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 270, σελ. 771-74.

[←219]: Šusta, IV, αριθ. 55, σελ. 237. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii -1, 712.

[←220]: Šusta, IV, αριθ. 50, σελ. 243-45. Η επιστολή τού Φερδινάνδου ήταν γραμμένη στο Πρέσσμπουργκ (τώρα Μπρατισλάβα στη Σλοβακία) στις 4-5 Σεπτεμβρίου 1563 [Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, αριθ. CCLXXX, σελ. 595-97].

[←221]

O Φερριέ και οι συνάδελφοί του είχαν ζητήσει άδεια να θέσουν υπόψη τής σύναξης ορισμένα θέματα, «που είναι σχετικά με τη μεταρρύθμιση και δεν απαιτούν πολύ χρόνο!» (che sono pertinenti alla riforma et di non molto momento!) [Šusta, iv, 255, σημείωση και βλέπε ιδιαίτερα στο ίδιο, αριθ. 61, σελ. 268-72].

Ο Φερριέ είχε αναφέρει

«ότι ο βασιλιάς τής Γαλλίας ήταν ο ιδρυτής ολόκληρης τής γαλλικανικής εκκλησίας,… ότι από θεία δίκη ήταν κύριος όλων των καλών και καρπών και χωρίς άλλη μεσολάβηση θα μπορούσε να υπηρετήσει τις ανάγκες τής κοινότητας».

(che il re di Francia era fondator di tutte le chiese Gallicane,… che de jure divino era padrone di tutti i beni et frutti et senz’ altro mezo poteva servirsene pro necessitate reipublicae.)

Είχε προσβάλει ακόμη και τούς Γάλλους ιεράρχες. Πρβλ. Gonzalez de Mendoza, «Lo sucedido en el Concilio de Trento», στο Merkle, Conc. Trident., ii, 697-98. Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 266-67. Jedin, Konzil von Trient, iv-2, 129-30.

[←222]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii -1, 723.

[←223]

Ο αυτοκρατορικός πρεσβευτής στη Ρώμη Πρόσπερο ντ’ Άρκο ανέφερε στις 6 Οκτωβρίου:

«Η Αγιότητά του δεν πρόκειται να κάνει όλων των ειδών τις θωπείες στον καρδινάλιο Λωρραίνης, μέχρι να πάει να τον επισκεφτεί στα ίδια τα δωμάτιά του…» [Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, σελ. 609, σημείωση].

(Sua Santità non resta di fare tutte le sorte di caresse al C. di Lorena fino ad andare a visitarlo alle proprie camere sue…)

Σημειώστε επίσης την επιστολή τού Αβεράρντο Σερριστόρι προς τον Κόσιμο Α΄ με ημερομηνία 3-4 Οκτωβρίου [Giuseppe Canestrini (επιμ.), Legazioni di Averardo Serristori, Φλωρεντία. 1853, σελ. 392-93]:

«Ο πάπας κάνει στον καρδινάλιο τής Λωρραίνης όλες εκείνες τις χάρες που γνωρίζει ότι θέλει, με κάθε επίδειξη στοργής και αγάπης…. Δεν θέλω να αποφύγω να πω στην εξοχότητά σας ότι σήμερα το πρωί ο πάπας αναχώρησε από το δωμάτιό του και συνοδευόμενος από κάποιους καρδινάλιους και πρέσβεις και πολλούς άλλους κυρίους πήγε στα δωμάτια τού καρδινάλιου τής Λωρραίνης και μπήκε μόνος του σε έναν προθάλαμο, όπου έμειναν μαζί περισσότερο από μιάμιση, πράγμα που ήταν εύνοια εξαιρετική ασυνήθιστη».

(Il Papa fa al Cardinale di Lorena tutti quei favori che el saprebbe desiderare, con ogni dimostrazione d’affezione e amore…. Non voglio lasciar di dire a vostra Eccellenza come questa mattina il Papa si partì dalla sua camera, e accompagnato da alcuni cardinali e ambasciatori e molti altri signori, se ne andò alle stanze del cardinal di Lorena, e se n’ entrò solo seco in una anticamera, dove stettero insieme più di una ora e mezzo, favore straordinario e insolito.)

Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 267-268 και Jedin, Konzil von Trient, iv- 2, 93-95.

[←224]: Šusta, IV, αριθ. 68, σελ. 303-4. Μέχρι τις 2 Οκτωβρίου ο Γκυζ είχε τρεις διασκέψεις με τον πάπα.

[←225]: Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34. φύλλα 175 και εξής, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Šusta, IV, παραρτ. αριθ. XXXI, σελ. 570 και εξής. Πρβλ. Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, σελ. 609-10.

[←226]: Soranzo, «Relazione di Roma (1565)», στο Eugenio Alberi (επιμ.), Relazioni degli Ambasciatori veneti al Senato, σειρά II, τομ. IV (1857), σελ. 147-48. Πρβλ. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 738.

[←227]: Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, σελ. 611, σημείωση, ενημερωτική επιστολή τού Πρόσπερο ντ’ Άρκο με ημερομηνία 20 Οκτωβρίου 1563.

[←228]: Šusta, IV, αριθ. 77, σελ. 338, σημείωμα με ημερομηνία 20 Οκτωβρίου 1563.

[←229]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 745.

[←230]: Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 7, σελ. 17-18, παπικό σημείωμα με ημερομηνία 6 Φεβρουαρίου 1562. Την ίδια μέρα ο Πίος είχε γράψει στον Φερδινάνδο για την επιθυμία του να συνεισφέρει «στην αύξηση τής αξιοπρέπειας των υιών του» (ad augendam filii dignitatem) [στο ίδιο, εισαγωγή, σελ. XLII-XLΙΙΙ, 18].

[←231]: Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 13, σελ. 29 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 25, σελ. 55

[←232]: Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 28, σελ. 62-64, επιστολή των λεγάτων προς τον Ντελφίνο με ημερομηνία 8 Ιουνίου 1562.

[←233]

Steinherz, Nuntiaturberichte, ΙΙ-3, αριθ. 31, σελ. 74-75, επιστολή τού Μπορρομέο προς τον Ντελφίνο με ημερομηνία 27 Ιουνίου 1562 και βλέπε στο ίδιο, σελ. xliii, σύμφωνα με την οποία η παπική αναγνώριση τού Μαξιμιλιανού ως βασιλιά των Ρωμαίων τίθετο τώρα

«σε συνδυασμό με την υπόθεση τής συνόδου…. δηλαδή η αποδοχή τού Μαξιμιλιανού συνδυαζόταν με τη συναίνεση τού αυτοκράτορα για να επιτευχθεί το κλείσιμο τής συνόδου».

(in Verbindung mit der Concilsangelegenheit…. d. h. für die Approbation Maximilians die Zustimmung des Kaisers zum Schlusse des Concils zu erlangen sei.)

[←234]: Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 131, σελ. 440. Ο Ντελφίνο έγραψε τρεις επιστολές προς τον Μορόνε, εκθέτοντας τις προσπάθειες τού κόμη τής Λούνα να αποτρέψει τον Φερδινάνδο από συμφωνία για το κλείσιμο. Οι επιστολές τού Λούνα ήσαν «γεμάτες δηλητήριο για τη Ρώμη, την επιφανέστατη εξοχότητά σας και τούς συναδέλφους σας» [σελ. 44 και εξής].

[←235]: Šusta, IV, αριθ. 69, σελ. 305-6, επιστολή των λεγάτων προς τον Μπορρομέο με ημερομηνία 10 Οκτωβρίου 1563. Ο Ντελφίνο τα είχε καταφέρει καλά. Ήταν επιδέξιος διπλωμάτης. Σε επιστολή στις 9 Νοεμβρίου (1563) ο Μαξιμιλιανός συνιστούσε τον Ντελφίνο στον Μπορρομέο για προαγωγή στο Ιερό Κολλέγιο στην επόμενη δημιουργία καρδιναλίων [Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 140, σελ. 481], πράγμα που έγινε στις 12 Μαρτίου 1565 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii, 40b].

[←236]: Šusta, iv, αριθ. 69a, ιδιαίτερα σελ. 308-9.

[←237]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 318, 320-23, σελ. 888-90, 898-906.

[←238]: Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, αριθ. 134, σελ. 465-66 και Šusta, IV, αριθ. 74-74a, σελ. 327-33, επιστολές τού Μπορρομέο με ημερομηνία 15 Οκτωβρίου 1563.

[←239]: Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34, φύλλο 180, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και πρβλ. Steinherz, Nuntiaturberichte, II-3, σελ. 466, σημείωση.

[←240]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 316, σελ. 885. Πρβλ. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 737-38. Όπως σημειώθηκε πιο πάνω, οι είκοσι κανόνες παρέχονται στο ίδιο, IX, αριθ. 324, σελ. 906-11.

[←241]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 319, σελ. 891-98. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 737.

[←242]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 324-37, σελ. 906-55. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 743-46.

[←243]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 338-39, σελ. 955-64. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 747-48.

[←244]

Gonzalez de Mendoza, «Lo sucedido en el Concilio de Trento», στο Merkle, Conc. Trident., ii, 711, γραμμές 14-16:

«Η ψηφοφορία κράτησε μέχρι την όγδοη ώρα τής νύχτας [δηλαδή μια ώρα περισσότερο από εκείνο που αναφέρεται στα Αcta Massarelli], έτσι ώστε ήμασταν δώδεκα ώρες χωρίς να σηκωθούμε από μια θέση, λόγω τής μεγάλης ποικιλομορφίας που υπήρχε στις ψηφοφορίες και τα ζητήματα που είχαν σχέση με τη μεταρρύθμιση, η οποία έβλαπτε πολλούς».

(Duró el votar hasta las ocho de la noche, de suerte que estubimos doce horas sin levantar de un lugar, por la mucha diversidad que avia de votos y ser las cosas que se tratan en la reformación de manera que lastiman a muchos.)

Σύμφωνα με τον Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 749, γραμμή 32 η συνεδρίαση άρχισε την 16^η ώρα (8:00 π.μ.) και τελείωσε την τρίτη ώρα τής νύχτας (8:00 μ.μ.). Πρβλ. Jedin, Konzil von Trient, iv-2, 288, σημείωση 27.

[←245]: Πρβλ. Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 342, σελ. 1004-1007, τα πρακτικά (Acta) τού Massarelli, ο οποίος παρέχει τα ονόματα μόνο 154 επισκόπων ως συμμετεχόντων στην εικοστή τέταρτη συνεδρίαση τής συνόδου. Αλλού ο Massarelli σημειώνει στα πρακτικά του (Acta) ότι οι πατέρες έριξαν συνολικά 203 ψήφους σε αυτή τη συνεδρίαση [στο ίδιο, ix, αριθ. 344, σελ. 1008, γραμμές 36-37]. Για τη δήλωση (votum) τού Χόσιους στις 12 Νοεμβρίου σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 343, σελ. 1007-8.

[←246]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 341, σελ. 1000-4.

[←247]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 340, σελ. 969, γραμμές 14-15, από το «Αν και» (Tametsi): «Υπάρχει το βιβλίο τής ενορίας, στο οποίο περιγράφονται τα ονόματα τού ζευγαριού και των μαρτύρων, η ημερομηνία και ο τόπος τού γάμου, το οποίο πρέπει να τηρείται προσεκτικά» (Habeat parochus librum, in quo coniugum et testium nomina diemque et locum contracti matrimonii describat, quem diligenter apud se custodiat).

[←248]

Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 340, σελ. 965-1000. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 749-50. Jedin, Konzil von Trient, iv-2, 159-63. Αργά το απόγευμα στις 11 Νοεμβρίου ο Μορόνε έγραφε στον Μπορρομέο ότι ήταν ευγνώμων που η συνεδρίαση είχε πάει τόσο καλά,

«γιατί βγήκαμε από τούς δύο πιο επικίνδυνους βράχους που είχαμε σε αυτή τη θάλασσα τής συνόδου, η οποία μπορεί πραγματικά να ονομάζεται θάλασσα λόγω τής συνεχούς αναταραχής της και ότι όλα πέρασαν με πολύ μεγαλύτερη ησυχία απ’ όση πίστευα και με ικανοποίηση των εθνών και των πρεσβευτών και ολόκληρης τής συνόδου…».

(perchè siamo usciti de più periculosi scogli che havessimo in questo mare del Concilio, il quale veramente può chiamarsi mare per il continuo suo fluctuare, et certo il tutto è passato con quiete assai maggiore ch’ io non pensavo et con satisfattione delle nationi et delli ambasciatori et di tutto il sinodo.)

Λέει ότι η συνεδρίαση είχε κρατήσει «από την 16η ώρα μέχρι την 2η ώρα τής νύχτας και περισσότερο» (dalle 16 hore fino alle due di notte et più) [Šusta, iv, αριθ. 87, σελ. 379 και εξής]. Ακόμη κι ο Λούνα λεγόταν ότι ήταν ικανοποιημένος και τώρα ανυπομονούσε για το τέλος τής συνόδου [στο ίδιο, αριθ. 88, σελ. 384-85].

[←249]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 344-45, σελ. 1008-11. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii-1, 750-51.

[←250]: Šusta, IV, αριθ. 89, σελ. 385 και εξής, επιστολές των λεγάτων προς τον Μπορρομέο με ημερομηνίες 13-14 Νοεμβρίου 1563 και πρβλ. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 751. Οι αυτοκρατορικοί πρεσβευτές ανέμεναν να ανακληθούν, αν η σύνοδος δεν τερματιζόταν σύντομα [Šusta, iv, αριθ. 91, σελ. 396-97 και πρβλ. Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, αριθ. ccxciv, σελ. 639-40].

[←251]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 346, σελ. 1011-12.

[←252]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 270, σελ. 771-74.

[←253]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii- 1, 753: «…το κεφάλαιο αυτό [αρ. 35] τώρα είχε μειωθεί σε γενική διατύπωση κενών λέξεων» (…id caput [no. 35] in generalem quandam formulam et fere inanem verborum sonum redactum), που δεν είναι υπερβολή, όπως καθιστά δυστυχώς σαφές το αναθεωρημένο Κεφάλαιο 35 [στο ίδιο, ix, αριθ. 347, σελ. 1013-14 και σημειώστε Šusta, iv, αριθ. 73a, σελ. 326-27].

[←254]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii -1, 751, γραμμές 26 και εξής, Šusta, IV, αριθ. 89B, σελ. 388-89, επιστολή των λεγάτων με ημερομηνία 14 Νοεμβρίου 1563.

[←255]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 348-54, σελ. 1014-33.

[←256]

Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 355, σελ. 1035, καν. 4:

«Σε κάθε εκκλησία καθεδρική ή ενοριακή θα συγκροτηθεί δημόσιο αρχείο, στο οποίο θα διατηρούνται όλες οι γραφές, οι οποίες ανήκουν στην εκκλησία, τον επίσκοπο ή την ενορία, από κοινού ή χωριστά. Σε αυτό το αρχείο τού καθεδρικού ναού θα περιλαμβάνονται επίσης όλες οι γραφές, οι οποίες προέρχονται από μικρότερες εκκλησίες και οποιαδήποτε άλλα κοσμικά ιδρύματα και τηρούνται από τη μητρόπολη. Επιπλέον θα διοριστούν δύο θεματοφύλακες, που δεν θα είναι από την ενορία και από τούς οποίους ένας από επίσκοπο, ενώ ο άλλος θα εκλεγεί από την ενορία, που θα είναι άνθρωποι έντιμοι και αποδεδειγμένης πίστης, από τούς οποίους θα αποσπαστούν επίσης όρκοι και επαρκείς εγγυήσεις…».

(In qualibet ecclesia cathedrali vel collegiata archivium [sic] publicum constituatur, in quo scripturae omnes conserventur, quae ad ecclesiam, episcopum vel capitulum, communiter vel divisim, pertinent. In eodem quoque cathedralis ecclesiae archivio scripturae omnes includantur, quae ad inferiores ecclesias et quaecumque alia saecularia beneficia in dioecesi spectant. Porro duo custodes deputentur, qui non sint de capitulo et quorum unus ab episcopo, alter vero a capitulo eligatur, sintque hi viri honesti et probatae fidei, a quibus etiam iuramentum et fideiussores idonei exigantur…)

[←257]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 356-66, σελ. 1036-69. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 755-57. Šusta, IV, αριθ. 90, σελ. 393 και για τη μεταρρύθμιση τού τακτικού κλήρου και των καλογριών πρβλ. Jedin, Konzil von Trient, iv- 2, 172-75.

[←258]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 757. Šusta, IV, αριθ. 89a, 95a, σελ. 390-91, 415 και εξής.

[←259]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 757-58. Šusta, IV, αριθ. 96-96a, 99, σελ. 420-26, 434. Ισπανός πρεσβευτής στη Ρώμη, διάδοχος τού Βάργκας, ήταν ο Καστιλλιάνος ευγενής Δον Λούις ντε Θουνίγκα υ Ρεκέσενς. Ο Βάργκας είχε φύγει από τη Ρώμη στις 12 Οκτωβρίου 1563 [Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 549, σημείωση 5].

[←260]

Šusta, IV, αριθ. 98-99, σελ. 431-37, ανταλλαγή επιστολών μεταξύ Μπορρομέο και λεγάτων, με ημερομηνία 27 Νοεμβρίου και 1 Δεκεμβρίου 1563. Σε υστερόγραφο τής επιστολής του ο Μπορρομέο πρόσθετε:

«Αφού έγραψε αυτά, η Αγιότητά του μού ανέθεσε να συμβουλευτώ με κάθε αποτελεσματικότητα τις εξοχότητές σας, για να προβλέψουμε τη συνεδρίαση που θα ήταν περισσότερο δυνατή …».

(Dopo scritta questa sua Santità mi ha comesso che io solitici con ogni efficacia le Signorie vostre illustrissime ad anticipar la sessione più che sia mai possibile…)

[←261]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 758-59. Šusta, IV, αριθ. 99, σελ. 435-36. Beccadelli, Monumenti, επιμ. Morandi, ii, 150-52. Von Sickel, Zur Gesch. d. Konzils, αριθ. CCXCVI, σελ. 642-43, επιστολή των αυτοκρατορικών πρεσβευτών στο Τρεντ προς τον Φερδινάνδο, με ημερομηνία 2 Δεκεμβρίου. Για την κατάσταση τού Πίου Δ΄ βλέπε τις αναφορές τού Πρόσπερο ντ’ Άρκο από τη Ρώμη στο ίδιο, σελ. 643-44, σημειώσεις και τα Acta Consistorialia στον Ehses, Conc. Trident., ix, παραρτ. αριθ. xiii, σελ. 1141-42.

[←262]

Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii-1, 759-61. Ehses, στο ίδιο, ix, αριθ. 368, σελ. 1069-76. Gonza1es de Mendoza, «Lo sucedido en el Concilio de Trento», στο ίδιο, ii, 718. Psaulme, Fragmenta, στο ίδιο, ii, 875-76.

Το βράδι στις 2 Δεκεμβρίου οι λεγάτοι έγραφαν στον Μπορρομέο

«ότι με τη χάρη τού Θεού έχουν περάσει όλα τα άρθρα τής μεταρρύθμισης και έχουν δοθεί στους πατέρες και με τον ίδιο τρόπο εκείνα τού καθαρτηρίου πυρός, των εικόνων και των λειψάνων και των παρακλήσεων στους αγίους, έτσι ώστε σε όλες τις ψηφοφορίες δεν υπήρχαν παρά δεκατέσσερις διαφωνούντες, δηλαδή δώδεκα Ισπανοί και δύο Ιταλοί, και έχει αποφασιστεί να γίνει η συνεδρίαση αύριο…» [Šusta, iv, αριθ. 100, σελ. 100].

(che per gratia di Dio sono passati tutti gli articoli della riforma che s’ erano dati a li padri et similmente quelli del purgatorio, delle imagini et delle reliquie et invocatione de santi, talmente che di tutti i voti non ne sono stati se non quattordici contrarii, ciò è dodici Spagniuoli et due Italiani, et s’ è risoluto di far la sessione domani…)

Σύμφωνα με τον Λοντοβίκο Νούτσι, τον γραμματέα τού Παλεόττι, η σύναξη δεν είχε ακόμη τελειώσει στις 9 μ.μ. [Conc. Trident., iii-1, 760, σημείωση 5]: «Τώρα, που είναι περίπου η τέταρτη ώρα τής νύχτας, η σύναξη δεν έχει ακόμη τελειώσει…» (Hora, che sono circa le 4 di notte, la congregatione non è anchor finita… ).

[←263]: Πρβλ. Šusta, iv, αριθ. 102, σελ. 441.

[←264]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 370, σελ. 1098-1103.

[←265]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 369, σελ. 1076-98. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 761-62 και Nucci, στο ίδιο, σελ. 761, σημείωση 3. Jedin, Konzil von Trient, iv- 2, 177-85, 291, σημείωση 12. Για την ένθερμη επιθυμία τού Πίου Δ΄ να τελειώσει η σύνοδος, σημειώστε Šusta, IV, αριθ. 103, σελ. 443-44, επιστολή τού Πίου προς τούς λεγάτους, που γράφτηκε στη Ρώμη στις 30 Νοεμβρίου (όταν πια αισθανόταν «καλύτερα από πριν») και παραλήφθηκε στο Τρεντ στις 4 Δεκεμβρίου.

[←266]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii -1, 762, γραμμές 10-13.

[←267]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 371, σελ. 1103-4. Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο ίδιο, iii -1, 761-62.

[←268]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 372, σελ. 1105-10. Gonzalez de Mendoza, «Lo sucedido en el Concilio de Trento», στο ίδιο, ii, 718-19. Psaulme, Fragmenta, στο ίδιο, ii, 876-77. Jedin, Konzil von Trient, iv-2, 184-89. Για τούς επαίνους (laudes) ή τις επευφημίες (acclamationes) σημειώστε E. H. Kantorowicz, Laudes Regiae, Μπέρκλεϋ και Λος Άντζελες, 1958, σελ. 180 και εξής, ιδιαίτερα 181, σημείωση 4.

[←269]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 373, σελ. 1111-20. Έγγραφα τής παραλαβής ή αποδοχής των πρακτικών τής συνόδου ετοιμάστηκαν στις 6 Δεκεμβρίου (1563) για τούς λαϊκούς και εκκλησιαστικούς απεσταλμένους των ηγεμόνων, περιλαμβανομένων τού Δρα Νικκολό ντα Πόντε και τού Ματτέο Ντάντολο από τη Βενετία, τού Άντον Μπρους, τού Σίγκισμουντ φον Τυν, τού Γκέοργκ Ντράσκοβιτς και όλων των άλλων [στο ίδιο, αριθ. 374-75, σελ. 1120-22].

[←270]: Ehses, Conc. Trident., ix, αριθ. 372, σελ. 1107, γραμμή 26: «In decreto, ubi dicitur c oncilio celebrando, statuatur locus et tempus…». Πρβλ. Jedin, Konzil von Trient, iv-2, 187.

[←271]: Paleotti, Acta Concilii Tridentini, στο Merkle, Conc. Trident., iii -1, 762, γραμμές 26-33. Ο Γκαμπριέλε Παλεόττι, ελεγκτής τού παπικού δικαστηρίου (Ρότα) και λογοτεχνικός τεχνίτης τής τρίτης περιόδου τής συνόδου, έγινε καρδινάλιος στην τέταρτη προαγωγή τού Πίου Δ΄ (στις 12 Μαρτίου 1565) μαζί με τον Ζακκαρία Ντελφίνο, τον Ούγκο Μπονκομπάνι (αργότερα Γρηγόριο ΙΓ’) και τον Τζιαν Φραντσέσκο Κομμεντόνε [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Ηierarchia Catholica, iii, 40-41].

[←272]: Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34. φύλλα 191^–193, ελαφρά συνοψισμένο στον Ehses, Conc. Trident., ix, παραρτ. αριθ. xιιg, σελ. 1141-42.

[←273]: Servanzio, Diario del Conciliο di Trento, στο Merkle, Conc. Trident. iii -1, 90. Psaulme, Fragmenta, στο ίδιο, ii, 878. Von Sickel, στο Wiener Sitzungsberichte, cxxxiii (1895-96), ix, Abh., σελ. 29-31. Šusta, IV, 448, σημείωση.

[←274]: Ο Ehses, Conc. Trident., ix, 1110, σημείωση 2 παρέχει μέρος τού κειμένου αυτού τού σημειώματος.

[←275]: Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 571.

[←276]: Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 34, φύλλα 193-195, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, κείμενο που διαφέρει από εκείνο που χρησιμοποίησε ο Ehses, Conc. Trident., ix, παραρτ. αριθ. xiv, σελ. 1142-44, ο οποίος παραλείπει (από το αριθ. xiv) την επίθεση τού πάπα εναντίον των διεφθαρμένων καρδινάλιων.

[←277]: Ehses, Conc. Trident., ix, παραρτ. αριθ. xv–xix, σελ. 1144-50, έγγραφα με ημερομηνία από 18 μέχρι μετά τις 21 Ιανουαρίου 1564.

[←278]: Ehses, Conc. Trident., ix, παραρτ. αριθ. xxabc, σελ. 1150-52.

[←279]: Ehses, Conc. Trident., ix, παραρτ. αριθ. xxi-xxiv , σελ. 1152-59.

[←280]: Attilio Portioli (επιμ.), Lettere inedite di Bernardo Tasso, Mάντουα, 1871, σελ. 36, παρατιθέμενο από Pastor, Gesch. d. Päpste, vii (ανατυπ. 1957), 293, σημείωση 2.

[←281]: Steinherz, Nuntiaturberichte, II-4 (1914), αριθ. 15, σελ. 73-75.

[←282]: Von Sickel, «Römische Berichte», στη Wiener Sitzungsberichte, cxxxiii (1895-96), ix, Abh., σελ. 34-39. Steinherz, Nuntiaturberichte, II-4, αριθ. 35, σελ. 149.

[←283]

H. Jedin, Das Konzil von Trient: Ein Überblick über die Erforschung seiner Geschichte, Ρώμη, 1948, ιδιαίτερα σελ. 177-213 και πρβλ. Owen Chadwick, Catholicism and History: The Opening of the Vatican Archives, Καίμπριτζ, 1978, σελ. 4 και εξής. Eπίσης Jedin, «Augustin Theiner: Zum 100. Jahrestag seines Todes am 9. August 1874», Archiv für schlesische Kirchengeschichte, XXXI (Χιλντεσχάιμ, 1973), 134-76, με κατάλογο βιβλίων τού Theiner συνταγμένο από τον Robt. Samulski, στο ίδιο, σελ. 177-86. Jedin, «Gustav Hohenlohe und Augustin Theiner, 1850-1870», Römische Quartalschrift, LXVI (1971), 171-86. Jedin, «Kirchenhistorikerbriefe an Augustin Theiner», στο ίδιο, σελ. 187-231, τριάντα-δύο επιστολές προς τον Theiner από (μεταξύ άλλων) τούς Döllinger, Hergenrother, Laemmer, Janssen, Hefele, Garms και Johann Friedrich και Jedin, «Das Publikations-verbot der Monumenta Tridentina Augustin Theiners im Jahre 1858», Annuarium Historiae Conciliorum, iii (Πάντερμπορν, 1971), 89-97, με δύο εκκλήσεις απευθυνόμενες στον Πίο Θ’ στις 28 Φεβρουαρίου και 8 Απριλίου (1858) από τον Theiner, επιμελητή των Αρχείων Βατικανού, με τις οποίες ο τελευταίος, στον οποίο ο πάπας είχε απαγορεύσει να προχωρήσει με τα σχέδιά του για δημοσίευση των πρακτικών τού Τρεντ (acta Tridentina), προσπαθούσε μάταια να αρθεί η απαγόρευση.

Ο Theiner ήταν το θύμα τού επί αιώνες φόβου τής παπικής κούρτης για τούς Προτεστάντες. Κατά την τέταρτη συνεδρίαση τής συνόδου τού Τρεντ, στις 8 Απριλίου 1546, είχε εγκριθεί το διάταγμα που όριζε τον Κανόνα τής Αγίας Γραφής [Ehses, Conc. Trident., v, αριθ. 34, σελ. 91-92]. Ο Theiner πίστευε ότι αυτός ο κανόνας ήταν «ο μόνος λόγος για την αναστολή» (l’ unico motivo della sospensione), ενώ ένας από τούς αντιπάλους του είχε δηλώσει

«ότι γι’ αυτή και μόνο τη συνεδρίαση [δηλαδή την τέταρτη] πρέπει να σταματήσει η εκτύπωση τής συνόδου, πού είναι ικανή να προκαλέσει και να οπλίσει το σύνολο τού Προτεσταντισμού εναντίον τής συνόδου τού Τρεντ και τής Καθολικής Εκκλησίας!» [Jedin, «Das Publikations-verbot», ό. π., σελ. 90, 94].

(che per questa sola sessione [i.e., la quarta] bisognarebbe interrompere la stampa del Concilio come capace di provocare ed armare tutto il Protestantismo contro il Concilio di Trento e la Chiesa cattolica!)

Αργότερα, το 1868-1870, ο Πίος Θ’ και η παπική κούρτη δεν ήθελαν να αποτελέσουν τα πρακτικά τού Τρεντ (acta Tridentina) το υπόδειγμα για τη διαδικασία τής Πρώτης Συνόδου τού Βατικανού [πρβλ. J. J. I. von Döllinger, Letters from Rome on the Council by Quirinus, Λονδίνο, Οξφόρδη και Καίμπριτζ, 1870, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 2 τόμοι, 1973, Ι, 194, 234, ιδιαίτερα II, 654-56]. Αυτές οι εξηνταεννέα επιστολές (από τον Δεκέμβριο τού 1869 μέχρι τις 19 Ιουλίου 1870), εμφανίστηκαν πρώτα στην εφημερίδα Augsburg er Allgemeine Zeitung και στη συνέχεια ως βιβλίο [Römische Briefe von Conzil, Μόναχο, 1870], που εμφανίστηκε σχεδόν ταυτόχρονα σε αγγλική εκδοχή.

Πηγές τού Döllinger για το Letters from Rome ήσαν 1) ο λόρδος Άκτον, ο οποίος βρισκόταν στην πόλη από τα τέλη Νοεμβρίου 1869 μέχρι τις 10 Ιουνίου 1870, όταν έφυγε για το Τεγκερνζέε, 2) ο Γιόχαν Φρήντριχ, ο οποίος ήταν τότε συνοδικός θεολόγος τού καρδινάλιου Γκούσταβ Χόχενλοε και 3) ο μπατζανάκης τού Άκτον, ο κόμης Λούις ντ’ Άρκο, ακόλουθος τής βαυαρικής πρεσβείας στη Ρώμη κατά τη διάρκεια τής περιόδου τής Πρώτης Συνόδου τού Βατικανού. Οι επιστολές τού ντ’ Άρκο προς τον Döllinger υπάρχουν στον Victor Conzemius, «Römische Briefe von Conzil», Theologische Quartalschrift, CXI, (1960), 427-62. Tο Letters from Rome είναι εχθρικό προς τον Πίο Θ’, την κούρτη και τούς Ιησουΐτες. Σημειώστε επίσης Jedin, «Kirchenhistorikerbriefe an Augustin Theiner», Römische Quartalschrift, LXVI (1971), αριθ. 30, σελ. 227.

Δεν θα προχωρήσω το θέμα περαιτέρω, αλλά ο Döllinger πίστευε ότι τα Καθολικά κράτη έπρεπε να εκπροσωπούνται στην Πρώτη Σύνοδο τού Βατικανού όπως είχαν εκπροσωπηθεί τότε στο Τρεντ. Ήταν κατηγορηματικά αντίθετος με το διάταγμα τού παπικού αλάθητου, «το ζήτημα τού παπικού αλάθητου δεν είναι καθόλου ‘καθαρά δογματικό’ ερώτημα» (die Frage der päpstlichen Unfehlbarkeit ist durchaus keine ‘rein dogmatische’ Frage), γιατί το έβλεπε ως πιθανό να έχει ολέθριες πολιτικές συνέπειες και να διαταράξει τις σχέσεις εκκλησίας και κράτους στην Ευρώπη και αλλού. Georg Denzler, «Neuentdeckte Briefe des Ignaz von Döllinger an Chlodwig von Hohenlohe», Römische Quartalschrift, LXVII (1972), 212-31 και σημειώστε, στο ίδιο, σελ. 224.

[←284]: Steinherz, Nuntiaturberichte, ΙΙ-4, αριθ. 35, σελ. 149-50, επιστολή τού Μπορρομέο προς τον Ντελφίνο με ημερομηνία 1 Ιουλίου 1564. Η άδεια τού Πίου Δ’ να δημοσιευτεί η βούλλα φερόταν ότι είχε την πρόθεση να «κλείσει την πόρτα» σε οποιεσδήποτε ισπανικές διαφορές ερμηνείας ή κατανόησης των διαταγμάτων σε σχέση με τις απόψεις που διατηρούσε η Ρώμη [Döllinger, Beiträge, i, αριθ. 175, σελ. 563-64, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 6 Ιουλίου 1564].

[←285]: Döllinger, Letters from Rome on the Council by Quirinus (1870, ανατυπ. 1973), i, 62 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 115-16, 127-28, 209, 371-72 κλπ. και II, 461 και εξής, 485, 530, 807 και εξής για τις επίσημες συνεδριάσεις.