Σημειώσεις Κεφαλαίου 16

[←1]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 293. Τα νέα τής εισβολής τού Άλβα στα παπικά κράτη ήσαν αρκετά ανησυχητικά για τούς Γάλλους, οι οποίοι είχαν παροτρύνει τον Παύλο Δ’ να «χρονοτριβήσει» μέχρι την άνοιξη τού 1557. Όπως έγραφε ο πρεσβευτής των Αψβούργων Simon Renard προς τον Ερρίκο Β’ περίπου στα μέσα Σεπτεμβρίου 1556,

«ο δούκας τής Άλβα και ο δούκας τής Φλωρεντίας αγωνίζονται με δεκαέξι ή δεκαοκτώ χιλιάδες πεζικό και τρεις χιλιάδες ιππείς για να βοηθήσουν τούς Κολόννα και να αντιμετωπίσουν την αυθάδεια τού πάπα, τού οποίου οι Γάλλοι είναι έκπληκτοι, γιατί γράφουν πάντοτε στον πάπα ότι πρέπει να καθυστερήσουν μέχρι την άνοιξη τού ερχόμενου έτους» [Chas. Weiss (επιμ.), Papiers d’Etat du Cardinal de Granvelle, IV (Παρίσι, 1843), 701].

(Le duc d’Albe et le duc de Florence sont en campaigne avec seize ou dix-huitz mil hommes de pied et troys mil chevaulx pour le secours des Colonnoys et remédier l’ insolence du pape, dont les Françoys sont estonné(s), pour ce qu’ ilz ont tousjours escript au pape qui deust temporizer jusques au printemps de l’année que vient)

Οι Γάλλοι θα ήθελαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να αναβάλουν την ανανέωση τού πολέμου με τούς Αψβούργους,

«φοβούμενοι ότι οι δυνάμεις τού πάπα δεν θα είναι επαρκείς για να αντέξουν, ότι υπάρχουν ήδη έξι έως επτά λόχοι Γάλλων πεζών στρατιωτών στη Ρώμη, και έξι περίπου χιλιάδες Ιταλοί στα περίχωρα». Πρβλ. στο ίδιο, IV, 704 και εξής, 712 και εξής, 724 και εξής.

(craingnans que les forces du pape ne soient souffisantes pour résister, combien qu’ il y a jà de six à septz enseignes de gens de pied françoys à Rome, et environ six mil italiens.)

[←2]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 122-24, ο οποίος προφανώς είχε πρόσβαση στο χειρόγραφο τού Μassarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 295-96, γιατί όχι μόνο γνωρίζει το κείμενο τού Massarelli, αλλά το μεταφράζει κιόλας. Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 603, 607-8, σελ. 601-2, 605-9, επιστολές τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία με ημερομηνία 6 και 11 Σεπτεμβρίου 1556. Πρβλ. επίσης Carlo Bromato (Bartolommeo Carrara), Storia di Paolo IV, 2 τόμοι, Ραβέννα, 1748-53, ii, βιβλίο ix, σελ. 319-21. Παρεμπιπτόντως οι αρχαίες Φραγγέλαι (Fregellae) φαίνεται ότι βρίσκονταν κοντά στο Τσεπράνο και όχι στο Ποντεκόρβο.

[←3]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. xxii, φύλλο 163, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 13 Σεπτεμβρίου 1556.

[←4]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 296. O καρδινάλιος Ρέμπιμπα επέστρεψε επίσης στην Τσιβιταβέκκια με τις γαλλικές γαλέρες και έφτασε στη Ρώμη στις 9 Σεπτεμβρίου. Σημειώστε Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 577, σελ. 565 για την άφιξη των γαλλικών στρατευμάτων –Γασκώνων– που είχαν κάνει «πολύ μεγάλη ζημιά». Για την επιστροφή τού Καράφα στη Ρώμη πρβλ. επίσης στο ίδιο, αριθ. 607, σελ. 606. Για την άφιξη τού Μονλύκ στη Ρώμη και για τη δική του άποψη για τις συνθήκες στην πόλη, βλέπε τη δική του περιγραφή στα Commentaires [επιμ. Paul Courteault, Μπρυζ, 1964, βιβλίο IV, σελ. 369 και εξής].

[←5]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, ii, 297, που λέει όσον αφορά τα κτίρια στην Πόρτα ντελ Πόπολο (ή Φλαμίνια),

«Σήμερα στις 9 Σεπτεμβρίου 1556 άρχισαν να γκρεμίζουν το μοναστήρι και την εκκλησία [sic] τής Σάντα Μαρία ντε Πόπολο, κοντά στην Φλαμίνια πύλη, στην αριστερή πλευρά τής εισόδου τής πόλης…. Κοντά σε αυτό το μοναστήρι κατεδάφισαν περισσότερα από 100 σπίτια. Το κτίριο τού μοναστηριού και τής Εκκλησίας αξίζει κατά την κρίση των εμπειρογνωμόνων μέχρι και 200.000 χρυσά νομίσματα».

(Hodie 9 dicti mensis Septembris 1556 c(o)eptum est demoliri monasterium et ecclesia (sic) b. Mariae de Populo prope portam Flamineam parte sinistra in ingressu Urbis…. Prope dictum monasterium demoliuntur ultra 100 domus. Id aedificium monasterii et ecclesiae iudicio peritorum ad 200 millia aureorum pensum est).

Για την κατάληψη από τον Άλβα παπικών πόλεων και εδαφών πρβλ. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 124-28, με σημείωση στη σελ. 125 και επίσης για την καταστροφή των 100 σπιτιών:

«…κατεδαφίστηκαν εκατό περίπου παρακείμενα σπίτια. Οι ζημιές υπολογίζονται σε πάνω από διακόσιες χιλιάδες σκούδα» [στη σελ. 125].

(…si dermolirono appresso intorno a cento case contigue; danno stimato più di dugentomila scudi)

Όπως πάντοτε, οι αναφορές τού Ενετού πρεσβευτή Ναβαγκέρο προς την κυβέρνησή του είναι πολύτιμες για τα πρώτα χρόνια τής παπικής θητείας τού Παύλου Δ΄. Για το εδώ ζήτημα βλέπε Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 609, 616, 620-22, 626, σελ. 609 και εξής και αλλού και πρβλ. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο IX, σελ. 321 και εξής. Όσον αφορά την αδυναμία των τειχών τής Πόρτα ντελ Πόπολο, σημειώστε Cal. State Papers…, Venice, αριθ. 621, σελ. 630.

[←6]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 609, σελ. 609-11.

[←7]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 611, σελ. 613-14, 616, επιστολή τού Φεντερίκο Μπαντοέρ, Ενετού πρεσβευτή στην αυλή των Αψβούργων (τότε στη Γάνδη), με ημερομηνία 14 Σεπτεμβρίου 1556 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 618-19, 621, ιδιαίτερα 625. Weiss, Papiers d’Etat du Cardinal de Granvelle, iv, 622, 684-85, επιστολές τού Σιμόν Ρενάρ προς Φίλιππο Β΄, γραμμένες στο Παρίσι στις 7 Ιουλίου και στο Μορέ στις 6 Σεπτεμβρίου 1556. Τελικά στις 19 Οκτωβρίου ο Οττάβιο Φαρνέζε εισήλθε στην Πιατσέντσα, στην οποία ο καρδινάλιος Κριστόφορο Μαντρούτσο, produx τού Μιλάνου, τον παλινόρθωσε στο όνομα τού Φιλίππου [Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 299. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 143-44. Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 44].

[←8]

Για τη λεγόμενη πολιτική ιδεολογία και ιστορική σημασία τής οικογένειας Φαρνέζε, όπως απεικονίζεται στις ηρωοποιημένες σκηνές στη Σάλα ντι Φάστι Φαρνέζε στην βίλλα στην Καπραρόλα, βλέπε L. W. Partridge, «Divinity and Dynasty at Caprarola…», The Art Bulletin, LX-S (1978), 494-530. Tη διακόσμηση στους τοίχους και το ταβάνι είχε κάνει ο Taddeo Zuccaro το 1562-1563, σύμφωνα με περίγραμμα που είχε σε μεγάλο βαθμό επινοηθεί από τον παπικό ιστορικό Onofrio Panvinio και εγκριθεί από τον καρδινάλιο Αλεσσάντρο. Για τέτοιες «αίθουσες ηγεμονικής υπεροχής» σημειώστε Jonathan Brown και J. H. Εlliott, A Palace for a King, Νιού Χέηβεν και Λονδίνο, 1980, σελ. 147 και εξής.

[←9]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 611, σελ. 614-15.

[←10]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 32-35, το έγγραφο τής αποστολής τού Μπαρμπαρίγκο με ημερομηνία 19 Σεπτεμβρίου 1556, όταν πια ο απεσταλμένος Αλβίζε Ρενιέρ (Rhenier) είχε ήδη επιστρέψει από την ειδική αποστολή του στην Ισταμπούλ [στο ίδιο, φύλλο 32]. Κάθε χρόνο, καθώς πλησίαζε το καλοκαίρι, ερχόταν «η ώρα τής αποστολής στην Κωνσταντινούπολη των 8.500 δουκάτων για τον φόρο τής Κύπρου και τής Ζακύνθου» (il tempo de mandar a Constantinopoli li 8.500 cechi per le pension de Cypro et Zanthe) [στο ίδιο, Reg. 71, φύλλο 88 (108), έγγραφο με ημερομηνία 22 Απριλίου 1559]. Σε άλλο σημείο έχουμε σημειώσει «δύο νέοι σταλμένοι εκεί [στην Κωνσταντινούπολη] από εμάς, για να μάθουν την τουρκική γλώσσα» (doi giovani mandati ivi [a Constantinopoli] da noi per imparar la lingua Turca) [στο ίδιο, Reg. 71. φύλλο 40 (60), έγγραφο με ημερομηνία 4 Ιουνίου 1558]. Όπως έχουμε δει, οι κάτοχοι τής ενετικής υποτροφίας ζούσαν στο σπίτι τού βαΐλου.

[←11]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 616, σελ. 622, επιστολή με ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου 1556 για την αποστολή τού Κομμεντόνε. Πρβλ. Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 45-47.

[←12]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 620, σελ. 628, επιστολή τού Ναβαγκέρο με ημερομηνία 19 Σεπτεμβρίου 1556. Ο Τζιανφιλιάτσι διαδέχθηκε τον Αβεράρντο Σερριστόρι ως πρεσβευτής τού Κόσιμο Μέδικου στη Ρώμη. Υπηρέτησε από το 1556 μέχρι τo 1560, όταν ο Σερριστόρι επέστρεψε στην Αγία Έδρα.

[←13]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 626, σελ. 638. Για τα πλάνα που απέτυχαν για διαπραγμάτευση εκεχειρίας στα τέλη Σεπτεμβρίου 1556 βλέπε στο ίδιο, αριθ. 630-31, σελ. 644 και εξής.

[←14]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 297-98.

[←15]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 620, σελ. 628. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 130, 135.

[←16]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 631, σελ. 646.

[←17]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 298-299. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 139-43. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο IX, σελ. 332-35.

[←18]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 39-45, έγγραφα με ημερομηνία από 2 έως 9 Οκτωβρίου 1556. Ο Κομμεντόνε ήταν Ενετός. Τον Ιούλιο τού 1555 είχε αναγορευτεί μαζί με τον Άντζελο Μασσαρέλλι ως ένας από τούς έξι «γραμματείς ιταλικής γλώσσας» (secretarii a litteris italicis) τού Παύλου Δ΄ [Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 276, γραμμές 34 και εξής]. Ο Κομμεντόνε είχε μπροστά του αξιόλογη σταδιοδρομία. Θα ήταν ένας από τούς εικοσιτρείς καρδινάλιους που δημιούργησε ο Πίος Δ΄ στις 12 Μαρτίου 1565 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia cathiolica, iii, σελ. 40 και εξής, αριθ. 43] και θα διακρινόταν ως παπικός λεγάτος στη Γερμανία και την Πολωνία. Η αλληλογραφία του καταλαμβάνει αρκετούς τόμους στα Lettere di principi τού Βατικανού. Για τη σταδιοδρομία τού Κομμεντόνε σημειώστε Aemilius Springhetti, S. J. «loannes Franciscus Commendone (1524-84), legatus pontificius et cardinalis, poeta latinus», στο Archivum Historiae pontificiae, VIII (1970), 215-37, ο οποίος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον Antonmaria Graziani, De vita Joannis Francisci Commendoni Cardinalis libri IV, Παρίσι, 1669.

[←19]

Lettere di principi, τομ. xxii, φύλλα 174, 178, χωρισμένα με το συνδετικό υλικό, επιστολή με ημερομηνία 3 Οκτωβρίου 1556.

[←20]

Στο ίδιο, τομ. xxii, φύλλα 176-177, επιστολή με ημερομηνία 7 Οκτωβρίου 1556. Είχαμε την ευκαιρία, στον προηγούμενο τόμο, να αναφερθούμε στις σχέσεις των «φιλο-αυτοκρατορικών», δηλαδή τού Κάρολου Ε’, με τούς Φλωρεντινούς, τούς Σιενέζους και τον Οττάβιο Φαρνέζε, δούκα τής Πάρμας. Η αναφορά τού Καράφα στην αδικία που είχε γίνει στον άρχοντα τού Πιομπίνο δεν είναι εντελώς άστοχη.

Φοβούμενος ότι η γαλλική κατάληψη τού Πιομπίνο θα συνιστούσε απειλή για τη Νάπολη και τη Σικελία, ο Κάρολος Ε’ είχε στερήσει από τον Τζάκοπο ΣΤ’ ντι Αππιάνο, τον «άρχοντα τού Πιομπίνο», την κληρονομιά του, υποσχόμενος την πόλη στον δούκα τής Φλωρεντίας (στις 10 Αυγούστου 1546) σε αντάλλαγμα για δάνειο 150.000 χρυσών νομισμάτων (écus). Όμως καθώς παρέδιδε τα εδάφη του, ο Κάρολος, πριν από την απόσυρσή του στην Ισπανία, έδωσε εντολή στον γιο του Φίλιππο Β΄ (στις 14 Ιανουαρίου 1556) είτε να επιστρέψει το Πιομπίνο στον Τζάκοπο ΣΤ’ και να εξοφλήσει το εν λόγω δάνειο στον Κόσιμο Α΄ ή να δώσει στον Τζάκοπο (εδαφική) αποζημίωση ίσης αξίας με το Πιομπίνο, «όπως ήταν ανέκαθεν πρόθεσή μας» (comme telle a toujours été nostre intention) [Chas. Weiss (επιμ.), Papiers d’Etat du Cardinal de Granvelle, IV (1843), 502-9].

[←21]

Lettere di principi, τομ. xxii, φύλλο 186, επιστολή με ημερομηνία 18 Οκτωβρίου 1556. Μια άλλη δημηγορία έφευγε προς τον Κομμεντόνε στις 7 Νοεμβρίου [στο ίδιο, φύλλα 197-199], μακρηγορώντας ξανά για την αναξιοπιστία των φιλο-αυτοκρατορικών και τού Φιλίππου Β΄. Ο βασιλιάς τής Γαλλίας είχε γίνει τόσο αγανακτισμένος, σύμφωνα με τον Καράφα, που ετοιμαζόταν να ρίξει στη σύγκρουση ολόκληρη τη δύναμη τού βασιλείου του. Έστελνε πάνοπλους άνδρες και ελαφρύ ιππικό, Ελβετούς και Γάλλους, «σε μεγάλο αριθμό» (in gran numero).

Ο δούκας τού Γκυζ ερχόταν, ανάμεσα στους διοικητές των γαλλικών δυνάμεων, όπως ερχόταν και ο αδελφός του, ο δούκας τής Ωμάλ και επίσης ο δούκας τής Νεμούρ. Ο Καράφα επέστρεφε στην προδοσία που είχαν χρησιμοποιήσει οι φιλο-αυτοκρατορικοί εναντίον των Φλωρεντίνων, των Σιενέζων και όλων όσοι τούς είχαν εμπιστευτεί. Ο Ερρίκος Β’ ήταν διαφορετικού είδους. Κοιτάξτε τις δαπάνες που είχε αναλάβει, προκειμένου να υπερασπιστεί τη Μιράντολα, την Πάρμα και τη Σιένα εναντίον των φιλο-αυτοκρατορικών «χωρίς κανένα δικό του όφελος» (senza nessun suo utile). Η Βενετία έπρεπε να ενωθεί με την Αγία Έδρα και τη Γαλλία, για να αντιταχθεί στα κακά σχέδια των φιλο-αυτοκρατορικών. Θυμηθείτε επίσης τη γαλλική σύνδεση με τον σουλτάνο,

«δεδομένου ότι η συνεννόηση τού βασιλιά με τον Τούρκο θα είναι πάντοτε προς όφελος αυτής τής Σινιορίας, αν θέλει».

(atteso che la intelligenza del re co ‘l Turco potrà esser sempre a vantaggio di quella Signoria s’ella vorrà).

[←22]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 45-46, έγγραφο με ημερομηνία 16 Οκτωβρίου 1556.

[←23]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλα 47-48, έγγραφο με ημερομηνία 28 Οκτωβρίου 1556. Όπως φαίνεται από άλλη επιστολή τής ίδιας ημερομηνίας, η Γερουσία υποψιαζόταν ότι ασκούνταν μυστική διπλωματία από τον Ζακκαρία Ντελφίνο, τον επίσκοπο τής νησιωτικής έδρας τής Λεσίνα (Χβαρ, στη δαλματική ακτή), τον παπικό νούντσιο στην αυλή τού Φερδινάνδου, βασιλιά των Ρωμαίων. Ο επισκοπος είχε επιστρέψει εσπευσμένα στη Ρώμη και η Γερουσία καταλάβαινε [στο ίδιο], ότι

«ο εν λόγω έχει έρθει για να συνάψει μυστική συμφωνία ανάμεσα στην Αγιότητά του τον ποντίφηκα, τον Γαληνότατο βασιλιά των Ρωμαίων και τον χριστιανικότατο βασιλιά, και… για να διεξαγάγει αυτή την επιχείρηση με τη μεγαλύτερη μυστικότητα…».

(il detto esser venuto per trattare una secreta intelligentia tra la Sanctità del Pontifice, il serenissimo Re de’ Romani, et il Re Christianissimo, et… per praticare questo negocio con quella maggior secretezza…)

Όταν θα γινόταν ειρήνη, η Βενετία ήθελε να την πιστωθεί. Ο Ντελφίνο (Ντολφίν) είχε φτάσει στη Ρώμη στις 26 Οκτωβρίου, είχε διασκεφτεί επί μακρόν με τον καρδινάλιο Καράφα, είχε περάσει μια ώρα με τον πάπα και είδε για λίγο τον Ναβαγκέρο. Αγωνιούσε για την αποκατάσταση τής ειρήνης στην Ιταλία [Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 684, σελ. 751-52].

Ίσως η καλύτερη απόδειξη τής ευθύτητας των Ενετών σε αυτή τη διαδικασία υπάρχει σε επιστολή τής 30^ής Οκτωβρίου προς τον πρεσβευτή τους στην αυλή τού Φιλίππου, ζητώντας επίσης

«να είναι οι προτεινόμενες συνθήκες πιο έντιμες από εκείνες που είχαν προταθεί μέχρι τώρα, και να εξασφαλίζουν την αξιοπρέπεια τής Αγίας Αποστολικής Έδρας και τού προσώπου τού Μακαριωτάτου, επειδή μη δίνοντας άρθρα πιο έντιμα, δεν βλέπουμε πώς μπορεί να επιτευχθεί αυτή η συμφωνία, και καθώς ο πόλεμος θα προχωρά πιο κοντα, δεν θα μπορούμε να περιμένουμε τίποτε εκτός από δεινά και τεράστιες ζημιές, όχι μόνο στην Ιταλία, αλλά σε ολόκληρη τη Χριστιανοσύνη…» [Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 48-49].

(siano proposte conditioni più honeste di quelle che sono state fin hora proposte, et che siano de dignità della Santa Sede Apostolica et della persona di sua Beatitudine, perciò che non dandosi capitoli più honesti, non vedemo come possi succedere questo accordo, et procedendo la guerra innanci, non si può aspettare senon danni et ruine grandissime non solamente all’ Italia ma alla Christianità tutta…)

[←24]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2 (1881), αριθ. 669, σελ. 721, επιστολή των Ναβαγκέρο και Καπέλλα με ημερομηνία 20 Οκτωβρίου 1556.

[←25]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 672, σελ. 726-29, επιστολή τού Φέμπο Καπέλλα προς τη Βενετία, γραμμένη στη Ρώμη στις 22 Οκτωβρίου 1556. Οι συνθήκες στη Ρώμη άρχιζαν να επιδεινώνονται. Πρβλ. επιστολη τού Ναβαγκέρο τη ίδιας ημερομηνίας στο ίδιο, αριθ. 673.

[←26]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 674, σελ. 732-35, Ναβαγκέρο και Καπέλλα προς τον δόγη και τη Γερουσία, επιστολή με ημερομηνία 23 Οκτωβρίου 1556. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 675, δεύτερη επιστολή τού Ναβαγκέρο την ίδια μέρα και στο ίδιο, αριθ. 714, σελ. 800-1. Σημειώστε επίσης Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 48-49.

[←27]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 676, σελ. 737-38, η τρίτη επιστολή τού Ναβαγκέρο στις 23 Οκτωβρίου. Ο Ορσίνι εξήγησε στον Ναβαγκέρο ότι αν η Βενετία έκανε μεγάλη επίδειξη πρόσληψης στρατευμάτων, τόσο ο πάπας όσο και ο Άλβα θα ανησυχούσαν, φοβούμενος καθένας ότι η Σινιορία θα υποστήριζε τον αντίπαλό του, πράγμα που ίσως οδηγούσε (σύμφωνα με τον Ορσίνι) την Αγία Έδρα και την Ισπανία να κάνουν ειρήνη. Ο Ορσίνι, καλός Ιταλός, φοβόταν ότι με τη συνέχιση τού πολέμου η Αγία Έδρα και η Ιταλία θα έχαναν και οι δύο, οποιαδήποτε πλευρά κι αν νικούσε, «καθώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για την ισπανική αλαζονεία και τη γαλλική αυθάδεια» [στο ίδιο, αριθ. 742, σελ. 830-31].

[←28]

Cal. State Papers…, Venice, V1-2, αριθ. 677, σελ. 739-41.

[←29]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 679, σελ. 744-45, επιστολή με ημερομηνία 24 Οκτωβρίου 1556.

[←30]

Για τις ιδιοτροπίες τής πολιτικής τού Καράφα βλέπε Dom René Ancel, «La Question de Sienne et la politique du cardinal Carlo Carafa». Revue Benedictine, xxii (1905), 206 και εξής.

[←31]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 684, σελ. 751-52. Ο Ναβαγκέρο [στο ίδιο, σελ. 753] σημειώνει ότι ο Ζαν ντ’ Αβανσόν έφευγε τώρα από τη Ρώμη και τον διαδεχότεν ο Οντέ ντε Σελβ ως εγκατεστημένος στην κούρτη πρεσβευτής τού Ερρίκου Β΄.

[←32]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 742, σελ. 832-33, επιστολή των Ναβαγκέρο και Καπέλλα προς τον δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνία 1 Δεκεμβρίου 1556 και σημειώστε στο ίδιο αριθ. 758.

[←33]

Η επιστολή τού Καράφα προς τον Κομμεντόνε στις 21 Νοεμβρίου (1556) είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, στο ότι η Όστια είχε μόλις πέσει στον Άλβα (στις 18 Νοεμβρίου για το οποίο βλέπε πιο κάτω), ενώ είχε κανονιστεί ανακωχή δέκα ημερών με τον Άλβα. Ελέγχοντας τώρα τον Τίβερη καθώς και τη Ρωμαϊκή Καμπανία, ο Ισπανός διοικητής θα μπορούσε εύκολα να αποκόψει την παροχή τροφίμων στη Ρώμη. Η πολιτική τού Καράφα σίγουρα χαρακτηριζόταν από διπροσωπία αν όχι υποκρισία. Η μάλλον αναλφάβητη επιστολή του υπάρχει στo Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. xxii, φύλλο 208:

«Αν αυτοί οι κύριοι έχουν τη γνώμη ότι η Ρώμη δεν βρίσκεται σε κίνδυνο, και ότι γι’ αυτόν τον λόγο έχουν αποσυρθεί στην ουδετερότητά τους, κάνουν μεγάλο λάθος,… όταν όλο το υπόλοιπο κράτος βρίσκεται σε κίνδυνο, επειδή οι προμαχώνες τής Ρώμης δεν φρουρούν τούς άλλους υπήκοους τόπους, από τούς οποίους πρέπει να πάρουμε όχι μόνο την τροφή, αλλά και την επιδότηση για να πληρώσουμε τούς άνδρες, αλλά πρέπει αυτοί οι κύριοι να αποφασίσουν ότι αν δεν σχεδιάζουν να υπερασπιστούν το εκκλησιαστικό κράτος, η ίδια η Ρώμη στο τέλος θα υποχρεωθεί να πέσει, από το οποίο θα γεννηθεί η καταστροφή ολόκληρης τής Ιταλίας, και γι’ αυτό είναι καθήκον για την αιδεσιμότατη εξοχότητά σας να γνωρίζει πόση εξαπάτηση βρίσκεται κάτω από αυτή τη γνώμη.	(Se quei signori hanno oppenione che Roma non porti pericolo, et che per questa causa si sieno ritirati alla lor neutralità, hanno gran torto,… restando tutto il resto dello stato in pericolo, perchè li bastioni di Roma non guardan gl’altri luoghi sudditi, da quali è necessario cavare non solo i viveri, ma il sussidio per pagare le genti, però bisogna che cotesti signori si risolvino che non pensando di difendere lo ecclesiastico (stato) Roma per se alle fine sarebbe forzzata a cadere, del che ne nascerebbe la rovina di tutta Italia, et per questo è offitio di vostra Signoria reverenda farli conoscere quanto inganno sia sotto questa oppenione.
Δεν χρειάζεται να δείτε επιστολές που έχουν υποκλαπεί από τον Ενετό απεσταλμένο, για να καταλάβετε εύκολα την κακή βούληση που έχει ο βασιλιάς Φίλιππος εναντίον αυτού τού κράτους, επειδή με την ειδοποίηση και ο ίδιος και οι εξοχότητές τους έχουν κάνει σαφές ότι δεν φαίνεται να έχουν άλλα εμπόδια στην Ιταλία από το κράτος τής Εκκλησίας ή τής Βενετίας, τα οποία φαίνεται ότι μπορούν να χτυπήσουν μαζί, αλλά σκεφτείτε πριν προχωρήσετε το εκκλησιαστικό κράτος, με την πεποίθηση ότι αυτοί οι κύριοι θα περιμένουν να δουν, και αν γίνει αυτή η στροφή εναντίον τους, οι ίδιοι θα τα κατάφερναν εύκολα.	Non accade far vedere lettere intercede all’ oratore veneto per farlo capace del mal animo che ha il Re Filippo contro a cotesto stato, perchè l’aviso che (sic) medesimo che lor signorie hanno fà lor chiaro che non gli pare havere altri ostaculi in Italia che lo stato della Chiesa o di Venetia, i quali pare potere urtare insieme, ma pensa prima levarsi dinanzi lo stato ecclesiastico, confidando che questi signori sieno per stare a vedere, et fatto questo volgersi contra di loro, il che gli riuscirebbe facilmente.
Πιστεύουμε ότι ο βασιλιάς τής Βοημίας δεν θα ήθελε να δει κατεστραμμένο τον βασιλιά Φίλιππο με το να μην παραμένει ανάμεσα στη Γαλλία και τον Τούρκο, αλλά όσο καλύτερες συμβουλές πάρει, τόσο καλύτερα θα εξασφαλίσει και το ένα και το άλλο.	Crediamo che il Re di Boemia non vorria vedere rovinare il Re Filippo per non rimanere nel mezo di Francia et del Turco, ma quanto sia ben consigliato, s’ assicurerà del uno et del altro al certo.
Μας ευχαριστεί ότι η διάθεση αυτών των κυρίων είναι να εξοπλιστούν και να σταθούν εκεί, αλλά η πρώτη συνέπεια τού εξοπλισμού θα γνωρίζουν ότι αυτή την εποχή δεν είναι να σταθούν. Η πειθώ την οποία θα μπορούσαν να επιβάλουν οι Γάλλοι σε αυτούς τούς κυρίους μέσω των Τούρκων, επειδή σχετίζονται, δεν είναι βολική για τον Κύριό μας, αλλά όταν θα θέλουν να το κάνουν αυτό με εκείνον τον ηγεμόνα, πιστεύουμε ότι οι Γάλλοι θα μπορούσαν να κάνουν οτιδήποτε.	Piacemi che la mente di questi signori sia d’armarsi et starsi, ma fatto che sarà il primo effeto del armare cognosceranno che questo tempo non è da starsi. La persuasione che potessin fare i Franzesi per mezo del Turco a questi signori, perchè si conlegassino non conviene a Nostro Signore, ma quando lor si volessino far grado che (sic) questa cosa con quel principe crederemo che i Franzesi fussin per fare oggni cosa.
Μπορείτε να διαβεβαιώσετε τούς εν λόγω κυρίους, ότι όταν βγει ο τουρκικός στόλος, δεν θα περάσει τον φάρο αυτή τη φορά. Όμως δεν πρέπει να δοθεί καμμία αιτία από αυτό το γαληνότατο κράτος, που θα τον κάνει να έρθει σε αυτές τις θάλασσες, αλλά είμαστε βέβαιοι ότι θα βγει…»	Potrete assicurar li predetti signori che quando l’armata Turchesca uscirà che ella non passerà il faro oggni volta, però che non sia dato causa da quel serenissimo dominio di farla venire in cotesti mari, ma siamo ben certi che uscirà…).

[←34]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 51-52. Τον Νοέμβριο ο Μιτσιέλ Σουριάν στάλθηκε στην αυλή τού Φιλίππου Β΄ ως Ενετός πρεσβευτής, για να αντικαταστήσει τον Φεντερίκο Μπαντοέρ [στο ίδιο, φύλλα 53-54, 55].

[←35]

Ο Καράφα δεν είχε ενημερώσει τούς Γάλλους απεσταλμένους Οντέ ντε Σελβ και Λουί ντε Λανσάκ για την ανακωχή δέκα ημερών, μέχρι το πρωί τής ημέρας που θα έμπαινε σε ισχύ (19 Νοεμβρίου), για το οποίο βλέπε την επιστολή τους προς τον Ερρίκο Β΄ στο Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 668-69.

[←36]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 144-54, ο οποίος παρέχει περιγραφή τής ανησυχίας στη Ρώμη και τής μάχης στην Όστια. Tο κείμενο τής ανακωχής παρέχεται από τον επιμελητή τού Nores, τον Pompeo Scarabelli [στο ίδιο, σελ. 410-12]. Στις 19 Νοεμβρίου (1556) ο Πιέτρο Στρότσι [στο ίδιο, σελ. 409 έγραφε στον Ερρίκο Β΄ ότι είχε βγει από τη Ρώμη με «περίπου» (mai completi) τέσσερις χιλιάδες πεζούς, για να εμποδίσει τον Άλβα και να προστατεύσει «κατά το δυνατόν» (quanto fusse possibile) τα παπικά εδάφη. Βλέπε επίσης Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 299-300, τις επιστολές Ναβαγκέρο στο Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 695, 699, 701, 711, 713, σελ. 774 και εξής, με ημερομηνία 7, 11, 14, 18 και 19 Νοεμβρίου, Ribier, Lettres et mémoires d’ Estat. ii, 663-69, τις αναφορές των Γάλλων απεσταλμένων Οντέ ντε Σελβ και Λουί ντε Λανσάκ, γραμμένες στη Ρώμη στις 14 και 19 Νοεμβρίου, Bromato, Storia di Paolo IV, ii (1753), βιβλίο IX, σελ. 338-40, Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 210 και εξής. Πρβλ. Blaise de Monluc, Commentaires, επιμ. Paul Courteault, Μπρυζ, 1964, βιβλίο IV, σελ. 384-86. Ο γιος τού Μονλύκ, ο Μαρκ-Αντουάν, είχε σκοτωθεί στην πολιορκία τής Όστια από τον Άλβα.

[←37]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 714, σελ. 800-2. O Παύλος Δ΄ ήταν ανιαρός στην επανάληψη των επιθέσεών του κατά τού Κάρολου Ε’ και τού Φιλίππου Β΄ [στο ίδιο, αριθ. 746, σελ. 838-39 κλπ.].

[←38]

Ludwig Riess, Die Politik Pauls IV. und seiner Nepoten (1909), σελ. 176-78 και ιδιαίτερα σελ. 446-50, γερμανική μετάφραση αποσπασμάτων από περίληψη τής αναφοράς τού Άλβα προς τον Φίλιππο Β΄. Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 726, 728, σελ. 811 και εξής, επιστολές τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνία 25 και 26 Νοεμβρίου 1556. Ο Ναβαγκέρο λέει [στο ίδιο, αριθ. 726, σελ. 812], ότι οι Άλβα και Καράφα είχαν συναντηθεί στις 24 τού μηνός από τις 12 μέχρι τις 4 μ.μ., πράγμα που επιβεβαιώνει o Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 300: «από την 19^η μέχρι την 23^η ώρα» (a 19 usque ad 23 horam). Και παρεμπιπτόντως αυτό δείχνει ότι ο επιμελητής τού Ναβαγκέρο, ο γέρος Rawdon Brown, ήξερε να υπολογίζει την ιταλική ώρα.

[←39]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 732, σελ. 819, επιστολή στις 27 Νοεμβρίου 1556.

[←40]

Riess, Die Politik Pauls IV. und seiner Nepoten, σελ. 450-53. Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 300. Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 732, σελ. 819-21, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, γραμμένη στη Ρώμη στις 27 Νοεμβρίου 1556. Bromato, Storia di Paolo IV, ii (1753), βιβλίο IX, σελ. 342-43. Τώρα υπήρχε διαδεδομένη ελπίδα για ειρήνη, λέει ο Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 154:

«Και η ελπίδα δεν ήταν μάταια, γιατί ο καρδινάλιος πήγε με την πρόθεση να αποφασίσει [την ειρήνη] και είχε μαζί του σημείωμα τού πάπα, με το οποίο τού έδινε πλήρες δικαίωμα να μπορεί να το κάνει. Αλλά οι προτεινόμενοι όροι ήταν πολύ δύσκολο να οδηγηθούν σε εκτέλεση. Και ήταν να παραχωρήσουν το Παλιάνο και να πάρουν ως ανταμοιβή τη Σιένα, το οποίο δεν μπορούσε να γίνει χωρίς προφανή ζημιά τού δούκα τής Φλωρεντίας, που την είχε σχεδόν στην κατοχή του και είχε παράσχει μεγάλη βοήθεια στο βασιλιά για να υποτάξει με τις δυνάμεις του».

(E la speranza non era vana, perchè il Cardinale andò con animo di stabilirla [la pace], ed aveva seco un breve del Papa, col quale gli dava ampin facoltà di poterlo fare; ma la condizione proposta era troppo difficile a mettersi in esecuzione; ed era di ceder Paglanο, e ricevere in ricompensa Siena; il che non si poteva fare senza espresso torto del duca di Firenze, che n’ era quasi in possesso, ed aveva prestati tanti aiuti al Re per sottometterla alle sue forze.)

[←41]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 735, σελ. 823. Ο Ενετός γραμματέας Φέμπο Καπέλλα είχε κατορθώσει να φτάσει στην Ίζολα Σάκρα την Παρασκευή 27 Νοεμβρίου πριν από την άφιξη τού Καράφα, για να παρακαλέσει τον Άλβα για ειρήνη και επιείκεια με τον πάπα. Έφυγε από τον δούκα μόλις φάνηκε από μακρυά ο Καράφα: «… και έχοντας πάρει άδεια, κινήθηκα προς την Όστια, καθώς ήταν πολύ αργά για να επιστρέψω στη Ρώμη», έγραφε ο Καπέλλα στον δόγη και τη Γερουσία στις 29 Νοεμβρίου, «επειδή η απόσταση ήταν 18 μίλια, τα άλογά μου κουρασμένα και ο δρόμος άσχημος, με πρόθεση να επιστρέψω σε αυτόν, αν το έκρινα απαραίτητο από εκείνα που θα άκουγα για τη συζήτηση εκείνης τής ημέρας» [στο ίδιο, αριθ. 739, σελ. 825]. O Άλβα είπε στον Καπέλλα ότι μπορούσε, αν επιθυμούσε, να τον πάει στη Ρώμη, αλλά επέλεξε να μην πάει [σελ. 826-27] Για τις ελπίδες τού Καράφα και την έκταση τής προδοσίας του απέναντι στους Γάλλους συμμάχους του, πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 875, σελ. 1029-32, έγγραφο με ημερομηνία 6 Μαΐου 1557.

[←42]

Πρβλ. Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 212-14.

[←43]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 54-55, έγγραφο με ημερομηνία 5 Δεκεμβρίου 1556 και σημειώστε, στο ίδιο, φύλλα 55, 57, 61 και εξής.

[←44]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 758, σελ. 858-59, επιστολή τού Ναβαγκέρο στις 12 Δεκεμβρίου 1556 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 742, 749, σελ. 834, 844. Nores, Guerra di Paolo IV, παραρτ. αριθ. XXVI, σελ. 412-13, εντολές τού Καράφα προς Φαντούτσιο. Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 215-21. Ο Τζούλιο Ορσίνι έφτασε στη γαλλική αυλή στο Πουασσύ στις 2 Ιανουαρίου 1557. Για την αποστολή του και την παράσυρση τής Γαλλίας προς πόλεμο με την Ισπανία, δήθεν για λογαριασμό τού πάπα, σημειώστε Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 786, σελ. 901, επιστολή τού Τζάκομο Σοράντσο, Ενετού πρεσβευτή στη Γαλλία, προς τον δόγη και τη Γερουσία, γραμμένη στο Πουασσύ στις 5 Ιανουαρίου.

[←45]

Πρβλ. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 166-67.

[←46]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 812, σελ. 946 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 823, σελ. 963, επιστολή τού Ναβαγκέρο με ημερομηνία 27 Φεβρουαρίου 1557 και αριθ. 824.

[←47]

Πρβλ. Ancel, «La Question de Sienne», Revue Benedictine, xxii (1905), 404-8.

[←48]

Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 220-21.

[←49]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 793, σελ. 912-13, επιστολή τού Μπαντοέρ προς τον δόγη και τη Γερουσία, γραμμένη στις Βρυξέλλες στις 17 Ιανουαρίου 1557.

[←50]

Πρβλ. επιστολή Μπαντοέρ προς τον δόγη και τη Γερουσία από τις Βρυξέλλες στις 20 Ιανουαρίου (1557):

«Ο σεβασμιότατος Φαντούτσο στέλνει πίσω τον γραμματέα του σήμερα, να πάει και να αναφέρει στον καρδινάλιο Καράφφα για τα ζητήματα που εξέτασε με τη μεγαλειότητά του και τον Δον Ρούι Γκόμεζ, μεταφέροντας την προσφορά τριών πραγμάτων: Πρώτον, ότι για να κατευναστεί ο θυμός τού πάπα, ο βασιλιάς θα αναθέσει στον δούκα τής Άλβα να πάει προσωπικά στα πόδια του και να ζητήσει συγνώμη στο όνομα τής μεγαλειότητάς του για ό,τι έχει γίνει, επιστρέφοντας σε αυτόν στην αρχική τους κατάσταση τούς τόπους που έχουν παρθεί από την Εκκλησία σε παπική επικράτεια. Δεύτερον ότι η μεγαλειότητά του είναι ικανοποιημένος να αφήσει τον δούκα τού Παλιάνο να κατέχει αυτά που έχει, αλλά ότι για την ασφάλεια τού βασίλειου τής Νάπολης θα ήθελε κάποιο δικό του έμπιστο άτομο να τοποθετηθεί στο Παλιάνο με κατάλληλη φρουρά, ενώ αν δεν γίνει δεκτή αυτή η πρόταση, τον τόπο να μην κατέχει ούτε ο δούκας ούτε ο Μαρκ’ Αντόνιο Κολόννα. Και από αυτά που υπαινίχτηκαν και συζήτησαν μαζί, δεν ξέρω ποιο είναι το σχέδιο για το κράτος τής Σιένα. Το τρίτο πράγμα είναι να ευχαριστήσουν τον καρδινάλιο Καράφφα. Η μεγαλειότητά του έχει τη γνώμη ότι εκείνος πρέπει να έλθει σε αυτή την αυλή, να υποσχεθεί με αυτόγραφη επιστολή την οποία τού γράφει τώρα, ότι θα κάνει τέτοια πράγματα για την αιδεσιμότατη εξοχότητά του, που θα παραμένει πάντοτε ικανοποιημένος και ότι αλλιώς ο βασιλιάς θα είναι πάντοτε καχύποπτος γι’ αυτόν…». Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 797, σελ. 920-21 και σημειώστε Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 229-31.

[←51]

Riess, Die Politik Pauls IV. und seiner Nepoten, παραρτ. αριθ. IV A, σελ. 454-63, με το κείμενο μακροσκελούς επιστολής από τον Φαντούτσιο προς τον Καράφα, «από τις Βρυξέλλες στις 13 Φεβρουαρίου 1557» (di Brusselles li 13 di febraro 1557) και πρβλ. Pieper, Die papstlichen Legaten u. Nuntien (1897), σελ. 89-93.

[←52]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 766, σελ. 869-70 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 763, 767.

[←53]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 301, ο οποίος επίσης σημειώνει, ότι στις 30 Νοεμβρίου, τη μέρα τής γιορτής τού Αγίου Ανδρέα, ο Παύλος Δ΄ είχε «δημοσιεύσει ιωβηλαίο και πλήρη άφεση για εκείνους, οι οποίοι θα προσεύχονταν για ειρήνη ανάμεσα στους χριστιανούς ηγεμόνες».

[←54]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 767, σελ. 873, επιστολή των Ναβαγκέρο και Καπέλλα προς τον δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1556 και για τον Γκυζ πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 768, 774, 775.

[←55]

Bλέπε ιδιαίτερα Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 755, σελ. 851-55.

[←56]

Cal. State Papers…, Venice, V1-2, αριθ. 768, σελ. 874-76.

[←57]

Cal. State Papers…, Venice, V1-2, αριθ. 769, σελ. 876-77.

[←58]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 778, 784, 785, 791-92, 813, σελ. 89 και εξής. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 156-57. Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 221-25. Riess, Die Politik Pauls IV. und seiner Nepoten, σελ. 189-95, 198 και εξής.

[←59]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 673-75. Σύμφωνα με τον Αντόνιο Μπάμπι, τον γραμματέα τού Μποντζιοβάννι Τζιανφιλιάτσι, τού Φλωρεντινού πρεσβευτή στη Ρώμη (1556-1560), α ν και ο Καράφα έφυγε από τη Βενετία χωρίς να έχει ολοκληρώσει κάτι, πήρε δώρα και χρήματα αξίας περίπου 10.000 δουκάτων [Summarii delle cose notabili seguite in Roma dal principio d’aprile 1556 a tutto guigno 1557, στο L. Scarabelli (επιμ.), στο Nores, Guerra di Paolo IV, παραρτ. αριθ. i, σελ. 371]. Για την προσφορά από τον Καράφα τής Ραβέννα και τής Τσέρβια στη Βενετία, σημειώστε επίσης Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 841, σελ. 984. H επίσημη αλληλογραφία τού Ντυγκάμπρ έχει δημοσιευτεί από τον Alexandre Vitalis, Correspondance politique de Dominique du Gabre (évêque de Lodève), trésorier des armées à Ferrare (1552-1554), ambassadeur de France à Venise (1554-1557), Παρίσι, 1903. Οι επιστολές του από τη Βενετία για την αποστολή τού Καράφα στη λιμνοθάλασσα υπάρχουν στο ίδιο, αριθ. 158 και εξής, σελ. 203 και εξής.

[←60]

Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 420, σημείωση 2.

[←61]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 792, σελ. 910.

[←62]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 791, σελ. 907-8.

[←63]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 63^–64, επιστολή τής Γερουσίας προς τον Ναβαγκέρο στη Ρώμη, με ημερομηνία 16 Ιανουαρίου 1557 (ενετική χρονολόγηση 1556). Για την επιθυμία τού Φιλίππου Β΄ για ειρήνη με την Αγία Έδρα, πρβλ. Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 798, σελ. 921, 923.

[←64]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλο 66, προς τούς πολιτικούς διοικητές τής Βερόνα και βλέπε στο ίδιο, φύλλα 67 και εξής.

[←65]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλα 64, 65, 66, 72 και εξής.

[←66]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλα 66-67, έγγραφο με ημερομηνία 6 Φεβρουαρίου 1557 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 22, για το οποίο σημειώστε Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 813, σελ. 947, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία με ημερομηνία 12 Φεβρουαρίου 1557.

[←67]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλο 68.

[←68]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλο 70, επιστολή τής Γερουσίας προς τον Ναβαγκέρο στη Ρώμη, με ημερομηνία 27 Φεβρουαρίου 1557 (ενετική χρονολόγηση 1556).

[←69]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 786, σελ. 901 και σημειώστε Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 217-19, 226.

[←70]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 788, σελ. 904.

[←71]

Cal. State Papers…, Venice, στο ίδιο, σελ. 904.

[←72]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 302, 303. Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 788, 792, 799, 800, 807, 809, 811, 816, 820, 828, 841, σελ. 903 και εξής. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 169-70. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο x, σελ. 345-46.

[←73]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλο 71, επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Ναβαγκέρο στη Ρώμη, με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1557. Πριν σταλεί αυτή η επιστολή, οι παπικοί νούντσιοι Τριβούλτσιο και Κομμεντόνε, ο επίσκοπος Ζακύνθου, είχαν κάνει επίσημη διαμαρτυρία προς την ενετική κυβέρνηση «για τη διέλευση αυτών των Γερμανών» (circa il passar di questi Alemani). Για την άρνηση τού Παύλου Δ΄ να δεχτεί τον φίλο του Ναβαγκέρο, βλέπε Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 819, 821-23, 827, 829 (περίληψη τής επιστολής τής Γερουσίας στις 6 Μαρτίου, στην οποία έγινε μόλις αναφορά), σελ. 957 και εξής. Τελικά όμως χορηγήθηκε ακρόαση στον Ναβαγκέρο στις 11 Μαρτίου και αυτός βρήκε τον πάπα πολύ φιλικό [στο ίδιο, αριθ. 832, σελ. 972-73].

[←74]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 303. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 171-72.

[←75]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 161-63. M. François, Correspondance du Cardinal François de Tournon (1946), αριθ. 530, σελ. 329, επιστολή τού Τουρνόν προς τον Ερρίκο Β΄, γραμμένη στο Φοσσομπρόνε στις 27 Φεβρουαρίου 1557. Ancel, «La Question de Sienne», Revue Benedictine, xxii (1905), 398-401, ο οποίος λανθασμένα αποκαλεί τον Φρανσουά ντε Γκυζ κουνιάδο (beau-frere) τού Έρκολε Β΄ (o Φρανσουά είχε παντρευτεί την κόρη τού Έρκολε, την Άννα ντ’ Έστε, το 1548). Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 427.

Σύμφωνα με τον Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 304, ο Ερρίκος Β΄ έστειλε τον Γκυζ στην Ιταλία «με 12.000 πεζούς, 6.000 Ελβετούς και 6.000 Γασκώνους, καθώς και 450 βαριά και 1.500 ελαφρά οπλισμένους ιππείς» (cum 12 millibus pedilum, 6 Helvetiorum et 6 Vasconum, et 450 gravis et 1500 levis armaturae equitibus). Πρβλ. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο x, σελ. 346-47.

[←76]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 163-69, Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 402-3.

[←77]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 303-4. Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 825-26, σελ. 964-66, επιστολές τού Ναβαγκέρο με ημερομηνία 3 και 6 Μαρτίου 1557. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 173-74. Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 679-81. Bromato, Storia di Paolo IV. II, βιβλίο X, σελ. 352.

[←78]

Πρβλ. Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 827, 831, σελ. 966 και εξής, επιστολές τού Ναβαγκέρο προς τη Βενετία, με ημερομηνία 6 και 12 Μαρτίου 1557. Οι τρεις αδελφοί Τζιοβάννι, Αντόνιο και Κάρλο βρίσκονταν προφανώς πάντοτε σε διαφορές μεταξύ τους. Οι μεγαλύτεροι δύο, ο Τζιοβάννι και ο Αντόνιο, έφεραν βαρέως τη μεγαλύτερη ικανότητα και φοβούνταν την πολιτική φιλοδοξία τού καρδινάλιου. Επίσης,

«ο δούκας και ο μαρκήσιος, ως υποτελείς τού Καθολικού βασιλιά, πρέπει πάντοτε να περιμένουν για την ειρήνη…»

(il duca ed il marchese, come vassalli del re Cattolico, hanno sempre atteso alla pace…)

[Νavagero, «Relatione (1558»), στο Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά II, τομ.iii (1846), σελ. 386-87].

Για την απομάκρυνση τού Αλντομπραντίνι από την παπική αυλή, σημειώστε την κατάθεση ενός μάρτυρα στη δίκη των Καράφα υπό τον Πίο Δ΄ στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XI, τομ. 114, φύλλο 20^. με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, ότι

«ο καρδινάλιος είχε στην υπηρεσία του τον Σιλβέστρο Αλντομπραντίνο, για τον οποίο θέλω να πω ότι ήταν μεγάλος εχθρός τού δούκα τής Φλωρεντίας, και κατάλαβα επίσης ότι ο σεβασμιότατος ντέλλα Κάζα ήταν στην υπηρεσία τού πάπα, αλλά δεν ξέρω ποιος τον έβαλε εκεί. Ο πάπας ξέσπασε μια μέρα σε μεγάλη οργή κατά τού καρδιναλίου Καράφφα, έτσι ώστε όλοι μας, δηλαδή ο δούκας τού Γκυζ, ο Πιέτρο Στρότσι, ο Μπεννεβέντο, ο δούκας τού Παλιάνο, μείναμε τρομοκρατημένοι, μη γνωρίζοντας τι εννοούσε, ενώ είπε προς τον καρδινάλιο, “σηκώστε τον…“, ενώ μέναμε εκεί, όπου δεν υπήρχε τίποτα εκτός από την οργή τού πάπα και επιφωνήματα, και δεν καταλάβαινα τι μού έλεγε, εκτός από το ότι τον είδα πολύ φλογισμένο κατά τού καρδινάλιου, ενώ μετά το πρωί κατάλαβα ότι όλα αυτά ήσαν εναντίον τού Σιλβέστρο Αλντομπραντίνι και ο καρδινάλιος παρέμεινε μια μέρα ή δύο χωρίς να πάει να επισκεφτεί τον πάπα, ενώ ύστερα άκουσα να λένε ότι ο Σιλβέστρο Αλντομπραντίνι είχε διωχτεί από το παλάτι και πήγε στο σπίτι του…»

(che il Cardinale havea alli servitii suoi Silvestro Aldobrandino, il quale io intendo che era grande inimico del duca de Fiorenza, et intesi ancora che Monsignor dela Casa era alli servitii del Papa, ma io non so che ce lo mettesse. Il Papa se mise un dì in una grande collera contra il Cardinale Caraffa talmente che tutti noi, cioè il duca de Guisa, Pietro Strozzi, Bennevento, il duca di Paliano restassimo sbigottiti, non sapendo de che volesse intendere, et disse verso il cardinale, ‘Levate denanti costui…,’ et restassimo che non ci fu altro che collera del Papa et esclamatione, et non sapevo quanto a me de che parlasse, senon che io lo vedevo molto infiammato contra al cardinale, et dipoi la mattina intesi che tutto questo era stato contra Silvestro Aldobrandino, et il cardinale stette un giomo o doi senza andare a visitar’ il Papa, et poi intesi dire che Silvestro Aldobrandino era stato cacciato dal Palazzo, et andò a casa sua…).

[←79]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 834, σελ. 975-76, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τη Βενετία, με ημερομηνία 13 Μαρτίου 1557. Η σύζυγος τού Τζιοβάννι, η Βιολάντε Γκαρλόνια ντ’ Αλίφε, καταδικάστηκε αργότερα (τον Αύγουστο τού 1559) για μοιχεία με τον Μαρτσελλο Καπέτσε, τον οποίο ο Τζιοβάννι σκότωσε, ή μάλλον δολοφόνησε, με τα ίδια του τα χέρια, αφού πρώτα απέσπασε ομολογία από αυτόν. (Ο Μαρτσέλλο ήταν ανηψιός τού Τζιοβάννι.) Η δύστυχη Βιολάντε στραγγαλίστηκε, για τη διάσωση τής «τιμής» των οικογενειών ντ’ Αλίφε και Καράφα, από τον αδελφό της Φερράντε Γκαρλόνιο, κόμη τού Αλίφε και τον θείο τού συζύγου της Λεονάρντο ντε Καρντένα (a Cardine).

Κατά τον πρώτο χρόνο τής παπικής θητείας τού Πίου Δ΄ οι Τζιοβάννι, Φερράντε Γκαρλόνιο και Λεονάρντο συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν στον Καστέλ Σαντ’ Άντζελο στις 7 Ιουνίου 1560 [Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 346]. Θανατώθηκαν όλοι, μαζί με τον Κάρλο Καράφα, στις αρχές Μαρτίου 1561 [στο ίδιο, ii, 352].

Για την «εκτέλεση» τής Βιολάντε Γκαρλόνια βλέπε Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 279-82, Le Cardinal Carlo Carafa (1882), σελ. 315-18 και πρβλ. στο ίδιο, παραρτ., έγγραφο με αριθ. 101, σελ. 413. Alphonse de Ruble, Le traité de Cateau-Cambrésis (2 et 3 avril 1559), Παρίσι, 1889, σελ. 94-99. Ancel, «La disgrâce et le procès des Carafa», Revue Benedictine, XXIV (1907), 497-502, ενώ για ολόκληρη τη λυπηρή ιστορία βλέπε Domenico Gnoli, «Violante Caraffa», στη Nuova Antologia di scienze, lettere ed arti, XIX (Φλωρεντία, 1872), 341-57, 538-55, 799-829.

[←80]

Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 409.

[←81]

Van Gulik, Hubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 35-36, για το οποίο σημειώστε Pastor, Hist. Popes, XIV, 199-202 και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 462-64, Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 305. Για την μικρής διάρκειας σταδιοδρομία τού Αλφόνσο Καράφα βλέπε την εμπεριστατωμένη μελέτη τού Romeo de Maio, Alfonso Carafa, Cardinale di Napoli (1540-1565), Πόλη τού Βατικανού, 1961 (Studi e testi, αριθ. 210) με παραρτήματα που περιέχουν 150 περίπου έγγραφα, καθώς και τη βιογραφική περιγραφή τού A. Prosperi στο Dizionario biografico degli italiani, XIX (1976), 473-76. Πρβλ. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο x, σελ. 353-55.

[←82]

Ο Οντέ ντε Σελβ έγραφε στον Μονμορενσύ στις 15 Μαρτίου (1557):

«Ο άρχοντας τού Γκυζ, ο κύριος ντε Βιέν και εγώ είχαμε αποτύχει να σταθούμε σκληροί και να καταβάλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια για άλλο όνομα, από τον βασιλιά, αλλά δεν υπήρχε τρόπος, ενώ ο πάπας και οι δικοί του θέλουν να το χρησιμοποιήσουν κατά τη βούλησή τους…. Διαβεβαιώνουν ότι όλη αυτή η προαγωγή είναι όλη για την αφοσίωση στον βασιλιά, και ότι μπορούν να την υποσχεθούν και να την τηρήσουν ως δική τους. Και ίσως θα είναι καλά, αλλά δεν έχω καμμία επιθυμία να διασφαλιστώ, ούτε από εκείνους που δίνουν την υπόσχεση με την όμορφη γλώσσα που χρησιμοποιούν!» [Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 684-85].

(Monseigneur de Guise, Monsieur de Vienne et moi n’avons failly de tenir roide et faire tous offices possibles pour les autre nommez, par le Roy, mais il n’y a eu moyen, et le Pape et les siens en ont voulu user a leur volonté…. Ils afferment, que toute cette promotion est toute à la dévotion du Roy, et qu’il s’en peut promettre et tenir comme de chose sienne; et peutestre sera-t’ il ainsi, mais ie n’en voudrois pas estre garand, ny de ceux qui font, la promesse, quelque beau langage qu ils tiennent!)

Για τις δραστηριότητες τού Σαρλ ντε Μαριγιάκ στη Ρώμη, σημειώστε Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 810, 828, σελ. 943, 968 και για τη δημιουργία των καρδιναλίων στο ίδιο, αριθ. 835, 837, σελ. 976-79. Ο Λορέντσο Στρότσι ήταν αδελφός τού στρατάρχη Πιέτρo Στρότσι. Οι Γάλλοι ήσαν πολύ δυσαρεστημένοι με την επιλογή των καρδιναλίων [στο ίδιο, αριθ. 837, 843, 850].

[←83]

Τον Φεβρουάριο τού 1561, λίγο πριν θανατωθεί στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο, ο Κάρλο Καράφα έγραφε στον Πίο Δ΄,

«…Είναι αλήθεια ότι στην Κωνσταντινούπολη, όπως προκύπτει από επιστολή του τής 18ης Μαρτίου [1557] στη Ρώμη, έγραψε στον Τούρκο να αφήσει την επιχείρηση τής Ουγγαρίας και να προχωρήσει με μεγάλο στόλο προς την πλευρά των Δύο Σικελιών [δηλαδή εναντίον τού βασιλείου τής Νάπολης και τού νησιού τής Σικελίας]…. Είναι αλήθεια ότι σύμφωνα με την πίστη μου στους άλλους ηγεμόνες ήταν αναγκαίο να δοθούν εδάφη τής Εκκλησίας και να αυξηθεί η επικράτειά τους, επειδή είχαν δώσει χρήματα για τις επιχειρήσεις μας. Αλλά για όλα αυτά με διέταξε ο πάπας» [Bromato, Storia di Paolo IV, ii (1755), βιβλίο x, σελ. 369, σημείωση].

(…Fu vero che in Costantinopoli, come appare da una lettera del [1557] sotto li 18 Marzo in Roma, si scrisse al Turco che lasciasse l’ impresa dell’Ungheria, e tenesse con grossa armata alla volta delle due Cicilie…. E fu vero che sotto la mia fede ad altri principi si saria dato terre della Chiesa, ed accresciuto il loro imperio, perchè avessero dato soldo alle nostre imprese. Ma tutto questo mi fu comandato dal Papa)

Για την αυστρο-τουρκική διαμάχη στην Ουγγαρία το 1556-1557, ιδιαίτερα για την κατοχή τής οχυρωμένης πόλης Σίγκετ (Sziget, Szigetvar), βλέπε Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii (1828, ανατυπ. 1963), 354-62. μεταφρ. J.-J. Hellert, Hist. de l’empire ottoman, vi (1836), 105-14. Κατά σύμπτωση ο Σουλεϊμάν πέθανε μια δεκαετία αργότερα (τη νύχτα τής 5-6 Σεπτεμβρίου 1566), κατά τη διάρκεια τής τελικής και επιτυχούς τουρκικής πολιορκίας τού Σίγκετ. Ο υπερασπιστής τού Σίγκετ, ο Νίκολας Ζρίνυ (Nicholas Zrinyi), πέθανε στις 8 τού μηνός, καθώς το φρούριο έπεσε στους Τούρκους [von Hammer, iii, 447-53, μεταφρ. Hellert, vi, 227-37].

[←84]

Ο Παύλος Δ΄ είχε χορηγήσει στον Καράφα σημείωμα απαλλαγής για όλα τα εγκλήματα που είχε διαπράξει πριν ανυψωθεί στο αξίωμα τού καρδιναλίου (στις 7 Ιουνίου 1555). Σύμφωνα με τις διομολογήσεις τού κογκλαβίου τού 1559, στις οποίες ορκίστηκαν όλοι οι καρδινάλιοι και τις επικύρωσε ο Πίος Δ΄ μετά την εκλογή του, μέλη τού Ιερού Κολλεγίου μπορούσαν να κατηγορηθούν μόνο για αίρεση, σχίσμα ή προδοσία. Ο Καράφα πέρασε πολύ δύσκολες καταστάσεις κατά την ανάκρισή του, που είχε διάρκεια από τις αρχές Ιουλίου μέχρι το τέλος Σεπτεμβρίου 1560. Παρά την σκανδαλώδη σταδιοδρομία του, η δίκη του δεν ήταν δίκαιη: στις 22 Ιουλίου ο Πίος Δ΄ διακήρυξε την ακύρωση τού προστατευτικού σημειώματος τού Παύλου και αρνήθηκε να εφαρμόσει τις διομολογήσεις στην περίπτωση τού Καράφα, ο οποίος όμως καταδικάστηκε για αίρεση και, απέναντι στους Τούρκους, για προδοσία.

Ο Καράφα κατηγορήθηκε ότι έκανε περιφρονητική επίδειξη τής αιρετικής δυσπιστίας του στο μυστήριο τού βωμού [πρβλ. Κεφάλαιο 17, σημείωση 98]. To επεισόδιο, που έλαβε χώρα στη Βενετία, επισημάνθηκε κατά τη δίκη του [Processo de’ Caraffi, seu delicto super quibus processatus fuit illustrissimus et reverendissimus D. Cardinalis Carolus Caraffa, επιμ. L. Scarabelli, στο Nores, Guerra di Paolo IV, παραρτ. αριθ. xliv, σελ. 481]. Κατηγορήθηκε επίσης για φιλικές σχέσεις και μηχανορραφίες με τούς Λουθηρανούς. Οι ανακριτές του ήσαν εχθρικοί, αλλά η κατάθεσή του σημαδεύτηκε από ψέμματα, υπεκφυγές και προσποιητές αποτυχίες τής μνήμης.

Όσο για τούς Τούρκους, ο Καράφα κατηγορήθηκε ότι εκλιπαρούσε τη βοήθειά τους όταν βρισκόταν στην Γαλλία και ξανά στη Βενετία, όπως επίσης έκανε οπωσδήποτε και από τη Ρώμη. Κατά τη διάρκεια τής ανάκρισής του μίλησε για

«…Όπως έχει πει πολλές φορές δημοσίως ο Μακαριότατος, ότι θα καλέσει τον Τούρκο για την υπεράσπιση τής Αγίας Έδρας, όταν είναι απαραίτητο, και ότι αυτό ειπώθηκε καλά, για να προκαλέσει αυτούς τούς κύριους [Ενετούς] σε υπεράσπιση και βοήθεια αυτής τής Αγίας Έδρας, αν δεν με απατά η μνήμη μου, αυτή η υπόθεση δεν προχώρησε παραπέρα, επειδή δεν έγινε για άλλο σκοπό, παρά για να δει που το τραβούν αυτοί οι κύριοι [δηλαδή να ελκύσει τη Βενετία στην παπική-γαλλική ένωση εναντίον τής Ισπανίας]» [στο ίδιο, σελ. 491 και πρβλ. σελ. 491-92].

(…come molte volte in pubblico sua Beatitudine ha detto che chiamava il Turco per la difesa della Santa Sede quando bisognasse, e se bene questo per indurre quei Signori alla difesa et ajuto di questa Santa Sede fu detto, per quanto mi serve la memoria, questa cosa non andò più innanzi, perchè non fu fatta ad altro effetto se non per vedere di tirare quei Signori)

H κατάθεση τού Καράφα, καθώς και τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν εναντίον του, είναι ενδιαφέροντα αλλά και επαναλαμβανόμενα [στο ίδιο, σελ. 483-507]. Θα έπρεπε κανείς να χρησιμοποιούσε υπέρ του τη συνεννόηση που υπήρχε μεταξύ Ερρίκου Β’ και Σουλεϊμάν, όσο υπήρχε πιθανότητα, γιατί ο τελευταίος ήταν γέρος και άρρωστος, μπορούσε να πεθάνει ανά πάσα στιγμή και μπορούσε να κινηθεί προς κάποια άλλη κατεύθυνση [σελ. 487, 502, 504]. Όσο για την παραβίαση τής εκεχειρίας τής Βωσέλ ο Καράφα δήλωνε:

«Αυτό που έκανα σχετικά με το σπάσιμο τής εκεχειρίας, το έκανα με εντολή τού Μακαριωτάτου, και η επιθυμία να είναι ο τουρκικός στόλος με τούς Γάλλους (οι οποίοι ήσαν πάντοτε ενωμένοι με τούς Τούρκους), και για τις συζητήσεις που έγιναν για τον πόλεμο, όπως θα δείτε, γι’ αυτούς τούς Γάλλους, γίνονταν περισσότερο για συζήτηση παρά για οτιδήποτε άλλο, δεν ήταν αυτό που ήθελα ή για το οποίο φρόντιζα» [επίσης σελ. 487].

(Ciò che io feci intorno alla rottura della tregua, io feci per ordine di sua Beatitudine, e quanto al desiderio che l’armata del Turco venisse coi francesi (a cui erano stati sempre uniti li Turchi), e per li discorsi fatti della guerra, come si vede, da essi Francesi, commetteva più per discorrere che per altro, non che io lo desiderassi o procurassi)

Ο πάπας δεν είχε ποτέ μιλήσει για την τουρκική αρμάδα σε αυτόν, έλεγε ο Καράφα, μέχρι μετά την επιστροφή του από τη λεγατινή αποστολή στη Γαλλία [σελ. 487, 490, 502]. Δεν είχε συζητήσει γι’ αυτή την αρμάδα με κανένα χωρίς γνώση τού πάπα [σελ. 492]. Δεν ήταν ο Καράφα αλλά οι υπουργοί τού Γάλλου βασιλιά εκείνοι που είχαν πρώτοι προτείνει στον πάπα τη χρήση τής αρμάδας εναντίον τού Ισπανού εχθρού τους [επίσης σελ. 492]. Όμως ένας μάρτυρας στη δίκη κατέθεσε ότι ο Καράφα είχε παραλάβει επιστολές από τον σουλτάνο, τις οποίες είχε διαβάσει μαζί με τον νεαρό Αλφόνσο Καράφα και τον Τζιοβάννι, δούκα τού Παλιάνο [σελ. 499, και πρβλ, σελ. 500].

Στις δύσκολες ερωτήσεις δεν βοηθούσε η μνήμη τού Καράφα, η οποία όμως αποκαθίστατο όταν τού έδειχναν ενοχοποιητικά στοιχεία:

«Αφού είδα αυτές τις επιστολές, θυμήθηκα και είχε διαφύγει από τη μνήμη μου, ότι έχω προμηθευτεί και συμβουλευτεί, ότι ο τουρκικός στόλος έπρεπε να έρθει και να τιμωρήσει τούς εχθρούς τού Κυρίου μας εκείνη την εποχή, με εντολή τού πάπα, όπως είπα παραπάνω. Ο μαρκήσιος τού Βρανδεμβούργου [ο Άλμπρεχτ, ένας Λουθηρανός!] είπε στον πάπα, δηλαδή, ότι μπορούσε να φέρει τον τουρκικό στόλο και ενσωματωμένο με τον στόλο τής Γαλλίας, επειδή μια τέτοια ένωση θα ταίριαζε με τις ανάγκες που είχαμε. Ο πάπας στο τέλος με παρακίνησε και μού είπε ότι ο στόλος αυτός ήταν κατάλληλος για να τιμωρήσει τούς εχθρούς του, και εγώ είπα στον πάπα δηλαδή, ότι και ότι η Γαλλία το είχε πει πολλές φορές και είχε στείλει μήνυμα στον μαρκήσιο τού Βρανδεμβούργου» [στο ίδιο, σελ. 493].

(Αdesso che ho visto queste lettere, mi sono ricordato e ridotto a memoria che io ho procurato e sollecitato che l’armata Turchescha venisse per castigare i nemici di Nostro Signore di quel tempo, per comissione del Papa, come ho detto di sopra. Il marchese di Brandeburgo lo disse al Papa, cioè, che si poteva far venire l’armata turca et incorporarla con l’armata di Francia, perchè tale unione sarebbe stata acconcia a bisogni che v’ erano. Il Papa alla fine me lo motivò, e mi disse che questa armata era valevole per castigare i suoi nemici, et io gli dissi al Papa che si, e che la Francia l’aveva detto più volte e l’aveva mandato a dire per il marchese di Brandeburgo)

Ο Αννιμπάλ Ρουσελλαί είχε σταλεί στη Γαλλία ήδη από τα μέσα Σεπτεμβρίου 1555, για να επιδιώξει γαλλο-τουρκική ναυτική εκστρατεία εναντίον των Ισπανών στη νότια Ιταλία, αν ο Παύλος Δ΄ εύρισκε αναγκαίο να διακόψει τις σχέσεις του μαζί τους.

[←85]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 838, σελ. 979-80, 981, επιστολή με ημερομηνία 20 Μαρτίου 1557. O Ναβαγκέρο ήταν «επαρκώς ενημερωμένος» για τις τουρκικές υποθέσεις, αφού είχε διατελέσει βαΐλος στην Ισταμπούλ, έχοντας εκλεγεί στις 21 Σεπτεμβρίου 1549. Είχε παρουσιάσει την αναφορά του στη Γερουσία τον Φεβρουάριο τού 1553 [για το κείμενο βλέπε Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά iii, τομ. I (1840), 33-110, ενώ για κατάλογο των βαϊλων τού 16^ου αιώνα βλέπε στο ίδιο, σειρά iii, τομ. ΙΙΙ (1855), σελ. xxii].

[←86]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 842, σελ. 986. O πάπας έκανε απατηλή προσπάθεια για να ευχαριστήσει τούς Γάλλους συμμάχους του [πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 843, 854, 862, 875]. Για την εκστρατεία τού Γκυζ και τις απογοητεύσεις που αντιμετώπισε πρβλ. γενικά M. François, Correspondance du Cardinal François de Tournon (1946), ιδιαίτερα αριθ. 534-46, σελ. 331-38, επιστολές με ημερομηνία από 9 Απριλίου έως 18 Σεπτεμβρίου 1557.

[←87]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 844, σελ. 988-89 και αλλού, ιδιαίτερα αριθ. 854, 886. Ο πάπας επέμενε για τη ναπολιτάνικη εκστρατεία, αλλά ο Γκυζ μπόρεσε να προσθέσει τη δυστροπία τού Ερρίκου Β΄ στη δική του, γιατί κάτω από τις δεδομένες συνθήκες η επιχείρηση θα ήταν παράτολμη [στο ίδιο, αριθ. 850]. Όμως στις 13 Απριλίου (1557) ο Ερρίκος Β΄ είπε στον Σοράντσο, τον Ενετό πρεσβευτή στη Γαλλία, «ότι ο πάπας, μαζί με τον δούκα τού Γκυζ, είχαν τελικά αποφασίσει να εισβάλουν στο βασίλειο τής Νάπολης και ότι ο στρατός είχε ήδη αρχίσει την πορεία προς το Αμπρούτσο». Ο Σοράντσο ανέφερε επίσης, «ότι αφού ο στρατός είχε πάει για να υπηρετήσει τον πάπα, η μεγαλειότητά του ήταν ευχαριστημένος που η Αγιότητά του θα ήταν πλήρως ικανοποιημένος με την εκστρατεία, ανεξάρτητα από οτιδήποτε άλλο» [στο ίδιο, αριθ. 858, σελ. 1014 και πρβλ. σελ. 1016].

Όμως ο καρδινάλιος Φρανσουά ντε Τουρνόν, ο οποίος ήταν απολύτως αντίθετος με τη γαλλική εμπλοκή στον πόλεμο τού Παύλου Δ΄ με την Ισπανία, δεν ήταν καθόλου ικανοποιημένος. Στις 9 Απριλίου (1557) έγραφε στον δούκα τού Γκυζ από το Πέζαρο ότι είχε φύγει από τη Ρώμη, επειδή

«δεν ξέρω αν θα αντέξω αυτό που θεωρώ αδικαιολόγητο κατά τού κυρίου μου και είναι κεφαλαιώδες έγκλημα σε αυτή τη χώρα, όπου δεν θέλουν να ακούσουν κουβέντα για το τι είναι λογικό, πέρα από το ότι δεν πρέπει να είναι προσβλητικό και ότι δεν είμαι αρκετά σοφός για να τούς υπομείνω, έτσι ώστε να διατρέχω τον κίνδυνο… να βρεθώ σύντομα στο Καστέλ Σαντ’ Άντζελο» [M. François, Correspondance du Cardinal François de Tournon (1946), αριθ. 534, σελ. 331].

(je ne scaurois endurer ce que je verrois desraisonnable constre mon maistre, et c’ est un crime capital en ce pays là où on ne veut ouyr parler de ce qui est raisonnable outre qu’ ils ne sont pas chiches d’injures et que je ne sui pas assez sage pour les endurer, de sorte que je serois en danger… d’aller bientost au chasteau Saint-Ange)

[←88]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 858, σελ. 1012.

[←89]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλο 80. Τον Ιούλιο άλλοι 600 ιππείς καθ’ οδόν προς Μιλάνο πήραν άδεια να διασχίσουν ενετικό έδαφος [στο ίδιο, φύλλα 107-108].

[←90]

Cal. State Papers…, Venice, vi-2, αριθ. 878, σελ. 1035-36, επιστολή τού Ναβαγκέρο με ημερομηνία 8 Μαΐου 1557. Όμως δύο περίπου εβδομάδες αργότερα βρίσκουμε τον καρδινάλιο Κάρλο να υπερασπίζεται τον Μοντεμπέλλο στον Ναβαγκέρο [στο ίδιο, αριθ. 894]. Ο Μοντεμπέλλο έμελλε να ζήσει πολύ περισσότερο από τούς δύο αδελφούς του, αλλά η σταδιοδρομία του ήταν θλιβερή υπόθεση μονότονης αποτυχίας και απογοήτευσης. Πρβλ. τη συνοπτική περιγραφή τού M. G. Cruciani Troncarelli, «Antonio Carafa», στο Dizionario biografico degli italiani, XIX (1976), 479-82.

[←91]

Πρβλ. Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 880, 889, σελ. 1038, 1091. Σημειώστε επίσης στο ίδιο, αριθ. 841, σελ. 985-86 και ιδιαίτερα αριθ. 890, σελ. 1093-94.

[←92]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 83-84, επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Ναβαγκέρο με ημερομηνία 14 Μαΐου 1557.

[←93]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλο 84, επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προ τον Μιτσιέλ Σουριάν, τον Ενετό πρεσβευτή στον Φίλιππο Β΄, με ημερομηνία 14 Μαΐου και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 85-86, 95-96, 102-103, 115-1I7 με ημερομηνίες από 26 έως 29 Αυγούστου, σχετικά με την ισπανική νίκη στο Σ, Κεντέν, που αποτέλεσε μεγάλο πλήγμα για τον Παύλο Δ΄ καθώς και για τον Ερρίκο Β΄.

Για την προδιάθεση τού Φιλίππου προς την ειρήνη βλέπε την αναφορά που έστειλε στη Γερουσία στις 13 Μαΐου 1557 ο Τζιοβάννι Μιτσιέλ, ο Ενετός πρεσβευτής στον Φίλιππο και τη βασίλισσα Μαρία τής Αγγλίας, στο Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 884, σελ. 1062-64. Ο Μιτσιέλ είχε φτάσει στην Αγγλία, όπως σημειώνει ο Rawdon Brown, στο ίδιο, σελ. 1043, στις 22 Μαΐου 1554 και η τελευταία διασωζόμενη επιστολή του από την αυλή τής Μαρίας είναι γραμμένη στη Λονδίνο στις 26 Ιανουαρίου 1557.

[←94]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 306 και όσο για τον Πολ η διαμαρτυρία του, που απευθύνθηκε στον Παύλο Δ΄ στις 25 Μαΐου (1557), υπάρχει στα Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 899, σελ. 1111-15 και σημειώστε στο ίδιο αριθ. 928, 937-39, σελ. 1152, 1166 και εξής. Ο Παύλος δεν θα επανεπιβεβαίωνε τη λεγατινή αποστολή τού Πολ, γιατί (έλεγε ότι) αυτό θα ήταν κατώτερο τής παπικής αξιοπρέπειας, αλλά είχε άλλους λόγους, «τους οποίους προς το παρόν αποκρύπτουμε» [αριθ. 938, σελ. 1171], δηλαδή σκόπευε να κατηγορήσει τον Πολ για αίρεση, όπως είχε κάνει με τον Μορόνε.

[←95]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 888-89, 893, 907, 932, σελ. 1088 και εξής, 1097-99, 1124, 1160. Σύμφωνα με τον Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 309, «Αλλά αν ο συνήθης κανόνας ήταν (όπως ζητήθηκε) η επιβολή τέτοιας αύξησης, με κοινή απόφαση όλων, στα πέντε εκατομμύρια χρυσά νομίσματα» (Quod si ad rigorem (uti petitur) exigitur haec impositio adscendet communi omnium iudicio ad quinque milliones aureorum), δηλαδή 5.000.000 κορώνες ή δουκάτα.

Στις 19 Ιουνίου 1557 ο Ναβαγκέρο ενημέρωνε τον δόγη και τη Γερουσία ότι η δημοτική κυβέρνηση τής Ρώμης είχε συμφωνήσει για 130.000 κορώνες φόρο ακίνητης περιουσίας και ότι η περιοχή τής Μπολώνια (Bolognese) διαμαρτυρόταν [Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 941, σελ. 1175, Massarelli, ο. π., ii, 311]. Στη βούλλα του τής 18^ης Μαΐου (XV Kal. Junii) 1557 ο Παύλος Δ΄ δήλωνε, «Πιστεύουμε ότι είναι γνωστό… παντού στον κόσμο με πόση ασέβεια και βία τα τελευταία χρόνια οι εχθροί τής Ρωμαϊκής Εκκλησίας, οι οποίοι πρεσβεύουν ότι είναι χριστιανοί. αλλά στην πραγματικότητα είναι πιο άγριοι και απάνθρωποι από τούς Τούρκους, εισέβαλαν στο ίδιο το κράτος τής Εκκλησίας» [παρατιθέμενο από τον Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 433-34, σημείωση 4].

[←96]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 195.

[←97]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 895, σελ. 1104.

[←98]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 898, σελ. 110-111, επιστολή τού Ναβαγκέρο με ημερομηνία 22 Μαΐου 1557. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 905-6, 932 και Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο x, σελ. 361-68. Λεγόταν ότι ο Γκυζ ήθελε «όχι μόνο να οπισθοχωρήσει, αλλά να εγκαταλείψει τον πάπα και να φύγει εντελώς» [Cal. State Papers, τομ. ό. π., αριθ. 907, σελ. 1122]. Ο Φίλιππος ήταν πρόθυμος, για το καλό τής ειρήνης, «να ταπεινώσει τον εαυτό του απέναντι στον πάπα» [αριθ. 923, σελ. 1143-44].

[←99]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλο 88.

[←100]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλα 94-95, επιστολή τής Γερουσίας προς τον Ναβαγκέρο στη Ρώμη, με ημερομηνία 7 Ιουνίου 1557 και σημειώστε, στο ίδιο, φύλλο 97.

[←101]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 310 και για τη σύλληψη τού Μορόνε βλέπε Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 913, σελ. 1131-33 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 915, σελ. 1135-36. Για τον Τομμάζο Σανφελίτσε, τις απόψεις του για δικαίωση μόνο με την πίστη και τη λυπηρή συνάντησή του με τον Ντιονίζιο ντε Ζανεττίνι, τον «il Grechetto», βλέπε Hubert Jedin, Gesch. d. Konzils von Trient, ii (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1957), 159-162 και A History of the Council οf Trent, ii (Λονδίνο και Εδιμβούργο, 1961), 190-93. Το υπόβαθρο των δογματικών δυσκολιών τού Μορόνε περιγράφεται καλά στους Massimo Firpo και Dario Marcatto, «Il Primo Processo contro il Cardinal Giovanni Morone (1552-53)», στη Rivista storica italiana, XCIII (1981), 71-142.

[←102]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 916, 919, σελ. 1137 και εξής, επιστολές τού Σοράντσο από τη γαλλική αυλή και τού Ναβαγκέρο από τη Ρώμη, με ημερομηνία 2 και 4 Ιουνίου 1557 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 921, 930-31.

[←103]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 932, σελ. 1161.

[←104]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 938, σελ. 1170.

[←105]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 916, 929, σελ. 1137-38, 1154, επιστολές τού Τζάκομο Σοράντσο προς τη Βενετία, με ημερομηνία 2 και 10 Ιουνίου 1557.

[←106]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 941, σελ. 1175, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τη Βενετία, με ημερομηνία 19 Ιουνίου 1557.

[←107]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 948-49, σελ. 1185-88, επιστολές τού Μιτσιέλ Σουριάν, Ενετού πρεσβευτή στην Αγγλία και τού Τζιάκομο Σοράντσο, πρεσβευτή τής Δημοκρατίας στη Γαλλία, γραμμένες στο Λονδίνο στις 27 Ιουνίου και στην Κομπιέν στις 29 Ιουνίου 1557.

[←108]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 950, σελ. 1188-90, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τη Βενετία, με ημερομηνία 30 Ιουνίου 1557. Για την παραχώρηση τής Σιένα ως φέουδου στον Κόσιμο Μέδικο βλέπε το προηγούμενο κεφάλαιο, σημείωση 156, ad finem. Πρβλ. Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 312:

«Στις 6 Μαρτίου [Tρίτη 6 Ιουλίου 1557]… αυτοκρατορικοί στρατιώτες ρήμαξαν και ερήμωσαν τη ρωμαϊκή ύπαιθρο σε απόσταση 5 μιλίων από την πόλη, αποσπώντας ως αιχμαλώτους 60 δικούς μας στρατιώτες τού ελαφρού ιππικού».

(Die Martii 6… milites Caesarei depraedantur et depopulantur agrum Romanum ad 5 milliaria ab Urbe, ducunturque captivi ex nostris 60 equites levis armaturae)

Με επιστολή της με ημερομηνία 5 Ιουλίου η Ενετική Σινιορία πληροφορούσε τον Αντόνιο Μπαρμπαρίγκο, τον βαΐλο στην Ισταμπούλ, για τις εβδομήντα γαλέρες των φιλο-αυτοκρατορικών [Cal. State Papers, τομ. ό. π., αριθ. 957, σελ. 1202].

[←109]

Sen. Secreta, Reg. 70. φύλλο 101.

[←110]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 951, σελ. 1191-92, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τη Βενετία, με ημερομηνία 1 Ιουλίου 1557.

[←111]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 956, σελ. 1199-1200, επιστολή τού Σοράντσο προς τη Βενετία, γραμμένη στην Κομπιέν στις 4 Ιουλίου 1557 και βλέπε στο ίδιο, αριθ. 960, 965, 980, σελ. 1208 και εξής, 1215, 1238-39.

[←112]

Πρβλ. Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 958, 961-62, 966-69, σελ. 1202 και εξής.

[←113]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 969, σελ. 1225, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τη Βενετία με ημερομηνία 20 Ιουλίου. Ο Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 312 λέει ότι 3.000 Ελβετοί μισθοφόροι έφτασαν στη Ρώμη (στις 20 Ιουλίου) και ότι την Πέμπτη, στις 22 τού μηνός,

«…οι εν λόγω 3.000 Ελβετοί πεζοί στρατιώτες και 2.000 Ιταλοί, παίρνοντας μαζί τους 10 μικρά κανόνια [δέκα κομμάτια πυροβολικού πεδίου],… έφυγαν από την πόλη για να πάνε στο Παλιάνο…»

(…dicti 3 millia pedites Helvetii et 2 millia Itali, ducentes secum 10 tormenta minora bellica,… recesserunt ex Urbe ituri Pallianum…)

Ο Παύλος απένειμε τον τίτλο τού ιππότη και χρυσές αλυσίδες στους 11 διοικητές των Ελβετών, για τούς αριθμούς των οποίων σημειώστε Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 434-35, σημείωση 5.

[←114]

Πρβλ. Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 971-72.977, σελ. 1228 και εξής. Στις αρχές Αυγούστου υπήρχαν σοβαρές αψιμαχίες μεταξύ των γαλλικών και ισπανικών δυνάμεων στο Σαιν Κεντέν [στο ίδιο, αριθ. 979, 984, 987].

[←115]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 976, σελ. 1232-34 και σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 978. Bλέπε επίσης Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 200 και εξής και για τον πόλεμο στη ρωμαϊκή Καμπάνια καθώς και για την ήττα των παπικών δυνάμεων που στάλθηκαν σε επικουρία τού Παλιάνο βλέπε ιδιαίτερα Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο x, σελ. 371-77 και εξής.

[←116]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 980, σελ. 1239-40. Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 421-24 και πρβλ. Nonciatures de France, εισαγωγή, σελ. cvi-cvii]. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 435-36. Όπως υποδεικνύει ο Ancel, αφού η Αικατερίνη των Μεδίκων μισούσε τον Κόσιμο Α΄ σχεδόν όσο και ο Στρότσι, η παραχώρηση από τον Φίλιππο Β΄ τής Σιένα στον Κόσιμο πιθανώς βοηθούσε να πειστεί ο Ερρίκος Β΄ να συνεχίσει τη βοήθειά του προς τον πάπα.

[←117]

Για τη χωρίς σκοπό σταδιοδρομία τού Τζιοβάννι Καράφα, δούκα τού Παλιάνο, πρβλ. M. Raffaeli Cammarota στo Dizionario biografico degli italiani, XIX (1976), 556-59.

[←118]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 990, σελ. 1246-48, επιστολή τού Σοράντσο προς τον δόγη και τη Γερουσία, γραμμένη στο Παρίσι στις 15 Αυγούστου 1557 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 993-94. H πανοπλία που πάρθηκε από τον Μονμορενσύ, όταν αυτός πιάστηκε αιχμάλωτος στο Σαιν Κεντέν, υπάρχει τώρα στο Μητροπολητικό Μουσείο Νέας Υόρκης.

[←119]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 995, σελ. 1254.

Ύστερα από γνωστή πολιορκία δεκαεπτά ημερών, οι δυνάμεις τού Φιλίππου Β΄ κατέλαβαν την ίδια την πόλη τού Σαιν Κεντέν [στο ίδιο, αριθ. 997, 1000-1, 1004-5, 1008-9]. Πρβλ. Monluc, Commentaires, επιμ. Courteault (1964), βιβλίο IV, σελ. 412-13 και Romier, Les Origines politiques des guerres de religion, ii (1914), 178-86. Σημειώστε επίσης τις σχετικές με το Σαιν Κεντέν επιστολές τού Ντομινίκ Ντυγκάμπρ, τού Γάλλου πρεσβευτή στη Βενετία, στον Alex. Vitalis (επιμ.), Correspondance politique de Dom. du Gabre, Παρίσι, 1903, αριθ. 204 και εξής, σελ. 260 και εξής.

[←120]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 999, σελ. 1259-60, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τη Βενετία, γραμμένη στη Ρώμη στις 24 Αυγούστου 1557. Πρβλ. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 209. Bromato, Storia di Paolo IV, II, βιβλίο x, σελ. 385 και εξής και ιδιαίτερα Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 313:

«Στις 23 Αυγούστου ήρθε στη Ρώμη η είδηση ότι την Τρίτη στις 10 τού μήνα ο στρατός τού Φιλίππου, βασιλιά Αγγλίας, Νεάπολης και Ισπανίας, πολέμησε με τον στρατό τού βασιλιά των Γάλλων Ερρίκου Β΄ στο Σαιν Κεντέν, στα σύνορα Γαλλίας και Φλάνδρας, και ο στρατός τού Φιλίππου έφυγε νικητής κατατροπώνοντας τούς Γάλλους, είκοσι περίπου χιλιάδες πεζούς και έξι χιλιάδες ιππείς, και συλλαμβάνοντας πολλούς ευγενείς [περιλαμβανομένου τού ίδιου τού Ανν ντε Μοννμορενσύ] …

(Die lunae 23 dicti mensis Αugusti allatus est nuncius Romae quod die Martis 10 huius mensis exercitus Filippi, Angliae, Neapolis et Hispaniarum regis, conflixerit cum exercitu Henrici II Gallorum regis apud S. Quintinum in finibus Galliae et Flandriae, exercitusque Philippi victor evaserit, profligatis Gallis 20 millibus circiter peditum et 6 milibus equitum, captisque quamplurimis nobilibus…

Ήταν μεγάλη απόδειξη τής κρίσης τού Θεού, γιατί πέρυσι αυτός ο βασιλιάς των Γάλλων έσπασε και παραβίασε την πενταετή εκεχειρία ανάμεσα σε αυτόν και τον Φίλιππο, η οποία είχε συναφθεί και συνυπογραφεί πριν από λίγο, προκαλώντας, βοηθώντας και αποδεχόμενος με τούς συμμάχους του την ισοπέδωση των ορίων των Χριστιανών από τούς Τούρκους».

Magnum divini iudicii testimonium, cum rex ipse Gallorum anno praeterito quinquennales inducias paulo ante inter eum et dictum Filippum constitutas atque firmatas fregisset ac violasset, Turcamque ad Christianos fines diripiendos (Christi nomine postergato) sollicitasset, iuvisset, socios sibi ascivisset.)

Προφανώς o παπικός γραμματέας Μασσαρέλλι δεν ενέκρινε τη συμμαχία τού Παύλου Δ΄ και τού καρδινάλιου Καράφα με τη Γαλλία, ούτε την πρόθεσή τους να χρησιμοποιήσουν την τουρκική αρμάδα εναντίον των Ισπανών στο βασίλειο τής Νάπολης και στη Σικελία.

[←121]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 313 και σημειώστε Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 210-12.

[←122]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 1005, σελ. 1267, επιστολή τού Σοράντσο προς τη Βενετία, γραμμένη στο Παρίσι στις 30 Αυγούστου 1557.

[←123]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλο 95.

[←124]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 118 και εξής. Τόσο ο πάπας όσο και ο καρδινάλιος Καράφα εξέφρασαν την ευγνωμοσύνη τους προς τον Ναβαγκέρο, για την αποστολή από τη Σινιορία τού Φραντσέσκι στον Άλβα [Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 1015-16, σελ. 1279, 1281].

[←125]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 1006-7, 1011-12, σελ. 1268 και εξής, επιστολές τού Ναβαγκέρο προς τη Βενετία, γραμμένες στη Ρώμη από 30 Αυγούστου έως 2 Σεπτεμβρίου 1557.

[←126]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 1015, σελ. 1279.

[←127]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 1017, σελ. 1283-86, επιστολή των Ναβαγκέρο και Φραντσέσκι προς τη Βενετία, με ημερομηνία 4 Σεπτεμβρίου 1557.

[←128]

Πρβλ. Giuseppe Lugli, Monumenti antichi di Roma e suburbia, 4 τόμοι, Ρώμη, 1930-40, II, 298-303, Ern est Nash, Bildlexikon zur Topographie des antiken Rom, 2 τόμοι, Τύμπινγκεν, 1961-62, II, 182. Eπίσης Nash, Pictorial Dictionary of Ancient Rome, 2 τόμοι, Νέα Υόρκη, 1961-62, ii, 182. Το 1853 οι τρεις διασωζόμενες αψίδες τής γέφυρας Πόντε Ρόττο, οι οποίες εκτείνονταν από τη δεξιά (δυτική) όχθη τού Τίβερη, συνδέθηκαν με την αριστερή όχθη με μια αντιαισθητική σιδερένια κρεμαστή γέφυρα [βλέπε στο ίδιο, ii, 183], που παρέμεινε σε χρήση μέχρι την κατασκευή τής Πόντε Παλατίνο. Το 1885 η σιδερένια γέφυρα απομακρύνθηκε, όπως και οι δύο αρχαίες αψίδες που ξεπρόβαλλαν από τη δυτική όχθη. Σήμερα η Πόντε Ρόττο είναι απλώς μία αψίδα, που στέκεται στη μέση τού Τίβερη.

[←129]

Για τις διαπραγματεύσεις και την ειρήνη τού Κάβε βλέπε Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 1021-23, 1025, 1028-34, 1036 39, σελ. 1289-1320, επιστολές των Ναβαγκέρο και Φραντσέσκι προς τη Βενετία, με ημερομηνία από 5 μέχρι 21 Σεπτεμβρίου 1557 και για την πλημμύρα στο ίδιο, VI-2, αριθ. 1036, 1042, σελ. 1315-16, 1323-24, επιστολές με ημερομηνία 17 και 25 Σεπτεμβρίου.

Bλέπε επίσης Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο x, σελ. 386-89 και Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 315:

«Την Τετάρτη 15 Σεπτεμβρίου ο ποταμός Τίβερης μεγάλωσε περισσότερο απ’ όσο θυμούνταν ποτέ οι άνθρωποι, και όχι μόνο πλημύρρισε ολόκληρη την πόλη, αλλά έγινε πλωτός τόσο πολύ, ώστε να δω με τα ίδια μου τα μάτια πλοία στην πλατεία τού Αγίου Πέτρου. Παρέμεινε φουσκωμένος για 24 ώρες, δηλαδή από την πέμπτη ώρα τής προηγούμενης νύχτας [μεσάνυχτα τον Σεπτέμβριο] μέχρι την πέμπτη τής επόμενης…»

(Die Mercurii 15 dicti mensis Sεptembris flumen Tyberis supra omnem hominum memoriam excrevit totamque Urbem nοn solum inundavit, sed navigabilem fecit usque adeo ut meis oculis naves in platea S. Petri in Vaticano viderim. Auctus est per 24 horas, scilicet a quinta noctis praecedentis usque ad quintam subsequentis….)

«Προκάλεσε μεγάλη ταλαιπωρία και ζημιές στην πόλη, δημόσιες και ιδιωτικές, μεταξύ των οποίων έριξε την δύο τόξων γέφυρα τού Ιούλιου ή τής Σάντα Μαρία όπως κοινώς ονομάζεται, η οποία είναι η τελευταία στους πρόποδες τού Καπιτωλίου, άνοιξε εν μέρει τη γέφυρα τού Φαμπρίκιου και το νησί [Τιβερίνα] έβλαψε πολύ, διασκόρπισε ολόκληρη την εκκλησία τού Αγίου Βαρθολομαίου μαζί με το μοναστήρι της. Τα τείχη τής πόλης τού Λέοντος από την πλευρά η οποία προχωρά από το Βατικανό προς τον κρυφό ανυψωμένο δρόμο τού Αδριανού [δηλαδή το Καστέλ Σαντ’ Άντζελο]… καταστρέφοντας δυστυχώς πολλές ιδιωτικές κατοικίες από τα θεμέλιά τους…»

(Maximum incommodum atque damnum Urbi intulit tum publice, tum privatim, inter quae duos archus pontis Iulii sive S. Mariae vulgariter nuncupati, qui est ultimus ad radices Capitolii, deiecit, partem pontis Fabritii dirupit ac insulam [Tyberinam] valde laceravit, disiecta fere tota ecclesia S. Bartholomaei una cum eius monasterio. M[o]enia civitatis Leoninae ea parte, qua ex Vaticano in molem Hadriani secreto itur… multasque domos privatorum misere a fundamentis delevit…)

[←130]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 1032, σελ. 1308-9 και Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλο 120, επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς Ναβαγκέρο στη Ρώμη, με ημερομηνία 17 Σεπτεμβρίου:

«Σήμερα, την εικοστή δεύτερη περίπου ώρα, παραλάβαμε την επιστολή σας τής 12ης τού τρέχοντος μηνός και από αυτήν έχουμε ενημερωθεί για τη σύναψη ειρήνης μεταξύ τού Μακαριότατου και τού γαληνότατου Καθολικού βασιλιά…» και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 122.

(Hoggi circa le XXII hore havemo recevute le vostre de XII del mese presente et per esse havemo inteso la conclusione della pace tra sua Beatitudine et il serenissimo Re Catholico…)

[←131]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 215-19, 293, 423. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο X, σελ. 387-88 και για τα επίσημα (δηλαδή δημόσια) κείμενα, βλέπε Augustin Theiner, Codex diplomatics domini temporalis S. Sedis, 3 τόμοι, Ρώμη, 1861-62, ανατυπ. Φρανκφούρτη Μάιν, 1964, iii, 539-41, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1557, αριθ. 14-16, Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 438-39. Για τη μυστική συμφωνία που έκαναν οι Καράφα και Άλβα στο Κάβε (και την οποία ο Παύλος Δ΄ αποδέχθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 1557), όσον αφορά το μέλλον τού Παλιάνο, βλέπε Giulio Coggiola, Paolo IV e la capitolazione segreta di Cavi (con documenti inediti), Πιστόϊα, 1900, ο οποίος εκτείνει την περιγραφή του μέχρι την πτώση των Καράφα τον Ιανουάριο τού 1559 και σημειώστε επίσης Fabio Gori, «Papa Paolo IV ed i Carafa», στο Archivio storico, artistico, archeologico e letterario, I (1875), 236-42.

O Coggiola δείχνει, όπως έχουν επιβεβαιώσει οι Pietro Nores, ό. π. και καρδινάλιος Σφόρτσα Παλλαβιτσίνι στη Storia del Conciliο di Trento (1656-57), βιβλίο XIV, κεφ. 4, ότι ο Παύλος Δ΄ ήταν πλήρως ενήμερος όσον αφορά την «κρυφή διομολόγηση» τού Κάβε, σε αντίθεση με την άποψη τού Duruy, Le Cardinal Carlo Carafa (1882), σελ. 245 και εξής, ιδιαίτερα τη σημείωση στη σελ. 246-47.

Λεπτομέρειες των διαφόρων πολιτικών, στρατιωτικών και διπλωματικών ελιγμών κατά τη διάρκεια ολόκληρης τής πορείας τού πολέμου τού Παύλου Δ’ με τούς Ισπανούς «φιλο-αυτοκρατορικούς» υπάρχουν στις ανακοινώσεις (avvisi) στη Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Urb. lat. 1038, φύλλα 158-267, που καλύπτουν την περίοδο από Σεπτέμβριο 1556 έως Σεπτέμβριο 1557, ενώ για τις διαπραγματεύσεις στο Κάβε και το τέλος τού πολέμου βλέπε στο ίδιο, φύλλα 261, 263, 265.

[←132]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 315-18. Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 1039, 1041-45, σελ. 1318-20, 1323-28. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο x, σελ. 394-96. Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 70. φύλλα 125, 129-130, έγγραφα με ημερομηνία 16 Οκτωβρίου και 20 Νοεμβρίου 1557 για τις λεγατινές αποστολές των Καράφα και Τριβούλτσιο και σημειώστε στο ίδιο, φύλλο 132.

Ο Καράφα απουσίαζε από τη Ρώμη για έξι μήνες. Έφτασε στις Βρυξέλλες στις 12 Δεκεμβρίου (1557) και αναχώρησε τα μέσα Μαρτίου. Ο Massarelli, ό. π., σελ. 322 κατέγραψε την επιστροφή τού Καράφα στις 23 Απριλίου (1558). Για την άκαρπη αποστολή βλέπε Coggiola, Paolo IV e la capitolazione segreta di Cavi (1900), σελ. 39-103 και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 470-73.

Μετά τον θάνατο τής Μπόνα Σφόρτσα (τον Νοέμβριο τού 1557) ο Καράφα προσπαθούσε να πάρει το δουκάτο τού Μπάρι για τον αδελφό τού Τζιοβάννι, στο οποίο διαφωνούσε ο δούκας τής Άλβα. Ο Φίλιππος Β΄ δεν θα πήγαινε πέρα από μια παραχώρηση τού Ροσσάνο στον Τζιοβάννι, την οποία οι Καράφα θεωρούσαν εντελώς ανεπαρκή. Πρβλ. γενικά Bromato, ό. π., ii, βιβλία ix–x, σελ. 358-59, 397 και εξής, 425-30.

[←133]

Όπως έγραφε ο Παύλος Δ΄ στον Ερρίκο Β΄,

«…Γνωρίζετε πολυαγαπημένε μας γιε, ότι πριν από λίγες ημέρες υποχρεωθήκαμε να κάνουμε ειρήνη με τον Φίλιππο, τον Καθολικό βασιλιά τής Ισπανίας, με προτροπή επίσης τής Γαληνότητάς σας και τού αγαπημένου μας γιου, τού ευγενούς Γάλλου δούκα τού Γκυζ, αξιωματικού τής βοηθητικής σας δύναμης, όταν δεν μπορούσε να φέρει βοήθεια σε εμάς, όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυμούσε, όπως απαιτούσαν οι υποθέσεις μας και η Αγία Ρωμαϊκή Εκκλησία κατά τη στιγμή κινδύνου τέτοιου μεγέθους. Και έτσι έχουμε κάνει αυτή [την ειρήνη], όχι με εκείνους τούς όρους που θα θέλαμε, αλλά με εκείνους που επέτρεψε η κατάσταση των πραγμάτων. Επίσης παραλείψαμε το πολεμικό συμβούλιο ώστε, όταν σταθεί ο ένας απέναντι από τον άλλο, να είμαστε ενωμένοι με συνθήκη συμμαχίας, έχοντας ειρήνη μεταξύ σας, για την οποία μπορούμε να σάς συμφιλιώσουμε με το ποιμαντικό μας αξίωμα. Επειδή μάλιστα επιθυμούμε να πραγματοποιήσουμε τη σύνοδό μας για τη σωτηρία τής χριστιανικής κοινοπολιτείας, στέλνουμε δύο από τούς σεβασμιώτατους αδελφούς μας, καρδινάλιους τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας, λεγάτους εκ μέρους μας, οι οποίοι πρέπει να κάνουν μεταξύ σας αρμονία και ειρήνη, επικαλούμενοι τη βοήθεια τού Παντοδύναμου Θεού για να προχωρήσει αυτό το ζήτημα…»

(… Seis enim, charissime fili, superioribus diebus coactos nos fuisse pacem facere cum Philippo, Hispaniarum rege Catholico, etiam hortatu Serenitatis tuae et dilecti filii nobilis viri Francisci, ducis Guisiae, auxiliorum tuorum praefecti, cum opem nobis ferre non posses, sicuti quidem ipse voluisses, quantam rerum nostrarum et Sanctae Romanae Ecclesiae eo tempore periculi magnitudo postulabat. Itaque fecimus eam [pacem], non quibus conditionibus voluissemus, sed quibus eo rerum statu licuit. Eo autem consilio bellum omisimus ut, cum neutri vestrum adversus alterum foedere ac societate iuncti essemus, pacem inter vos quoque pro pastorali officio nostro conciliare possemus. Quod quidem consilium nostrum Christianae reipublicae salutare exequi cupientes, misimus duo ex venerabilibus fratribus nostris, Sanctae Romanae Ecclesiae cardinalibus, nostros de latere legatos, qui de concordia et pace inter vos agant, confisi Dei omnipotentis auxilio rem ex sententia processuram…)

[Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLΙV, τομ. 2, φύλλα 101-102, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση και πρβλ. επιστολή τού Παύλου στις 14 Νοεμβρίου προς τον Φερδινάνδο, βασιλιά των Ρωμαίων, στο ίδιο, φύλλα 107-108].

[←134]

Cal. State Papers…, Venice, VI-3 (1883), αριθ. 1144-45, σελ. 1428-30, επιστολές τού Ναβαγκέρο προς τη Βενετία, με ημερομηνία 15 Ιανουαρίου 1558.

[←135]

Cal. State Papers…, Venice, VI-3, αριθ. 1140, σελ. 1425.

[←136]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 744-47. Ο Φιλμπέρ Μπαμπού ντε λα Μπουρντεζιέρ είχε αντικαταστήσει τον Οντέ ντε Σελβ ως Γάλλος εγκατεστημένος πρεσβευτής στη Ρώμη στα μέσα Μαΐου 1558. Εκείνη την εποχή η Γαλλία εκπροσωπούνταν αδιάφορα, ακόμη και αδύναμα, στην παπική κούρτη. Ο καρδινάλιος Φρανσουά ντε Τουρνόν είχε αποχωρήσει από τη Ρώμη. Ο Ζωρζ ντ’ Αρμανιάκ είχε επιστρέψει στη Γαλλία. Ο δυστυχής ηλκιωμένος Ζαν ντυ Μπελλαί δεν έχει καμία βαρύτητα και αναζητούσε παρηγοριά στο μπουκάλι [Romier, Les Origines politiques des guerres de religion, ii (1914), 195-99].

[←137]

Cal. State Papers…, Venice, VI-3, αριθ. 1145, σελ. 1429-31. Όπως είχε αναφέρει ο Μπερτάνο, οι Γάλλοι είχαν χτίσει τις εκτεταμένες οχυρώσεις στην Τσιβιταβέκκια για τον πάπα [πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 1148, σελ. 1434].

[←138]

Cal. State Papers…, Venice, VI-3, αριθ. 1148, σελ. 1434-35, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τη Βενετία, με ημερομηνία 22 Ιανουαρίου 1558.

[←139]

Για τη γαλλική ανάκτηση τού Καλαί (ύστερα από περισσότερο από δύο αιώνες αγγλικής κατοχής), βλέπε Cal. State Papers…, Venice, VI-3, αριθ. 1129-31, 1133, 1137-39, 1142, 1146-48, 1153, σελ. 1415 και εξής. Η άποψη τού Τζιοβάννι Καράφα παρέχεται στο ίδιο, σελ. 1436, όπως και τού πάπα [σελ. 1439]. Πρβλ. Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 722-23, 725 και René Ancel, «La Nouvelle de la prise de Calais a Rome», Annales de Saint Louis des François, IX-3 (1905), 247-66, ιδιαίτερα σελ. 261 και εξής.

[←140]

Για τη γαλλική ήττα στο Γκραβλίν σημειώστε Cal. State Papers…, Venice, VI-3, αριθ. 1250-52, 1254, σελ. 1517 και εξής, επιστολές τού Σουριάν προς τη Βενετία, γραμμένες στις Βρυξέλλες και στο la Ferté-Milon από 14 μέχρι 19 Ιουλίου 1558.

[←141]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii (1666), 659-63.

[←142]

Processo de’ Caraffi, seu delicta super quibus processatus fuit illustrissimus et reverendissimus D. Cardinalis Carolus Caraffa, επιμ. L. Scarabelli, στο Nores, Guerra di Paolo IV, παραρτ. αριθ. XLIV, σελ. 483, 501-2, 505.

[←143]

F. Charrière, Négociations de la France dans le Levant, ii (1850, ανατυπ. 1965), 374-77, επιστολή τού ντε λα Βίνιε προς τον επίσκοπο τής Λοντέβ. Ο Γκαμπριέλ ντε Λουέτς, βαρώνος τού Αραμόν, είχε προηγηθεί τού Κοντινιάκ ως πρεσβευτής τού Ερρίκου Β΄ στην Πύλη. Ο Κοντινιάκ είχε ακολουθήσει τον σουλτάνο Σουλεϊμάν στην πρόσφατη εκστρατεία του εναντίον τής Περσίας και είχε πλεύσει προς τα δυτικά με τον στόλο τού σουλτάνου το 1555, όταν οι Τούρκοι είχαν επιτεθεί στο Πιομπίνο, την Έλβα και την Κορσική [στο ίδιο, ii, 285, 299 και εξής, 310, 318, 329 και εξής, 351 και εξής].

Ετοιμαζόμενος να επιστρέψει στη Γαλλία, ο Κοντινιάκ τελευταία είχε δυσκολίες ως Γάλλος πρεσβευτής στην Πύλη, όπου κατά τα προηγούμενα χρόνια είχε βοηθήσει τον ντ’ Αραμόν. Δεχόταν πολλές επικρίσεις στην Τουρκία, καθώς και στη Γαλλία, εν μέρει λόγω τού γάμου του με τη διάδοχο κάποιας λατινικής ηγεμονίας στο Αιγαίο. Απέφευγε την τουρκική αυλή κατά τούς τελευταίους τέσσερις περίπου μήνες, λόγω τού θυμού τού Ρουστέμ πασά με τούς Γάλλους, που δεν ξεπλήρωναν τα χρέη που είχαν δημιουργήσει απέναντι στην Πύλη, «…και επίσης ότι ο φτωχός [Κοντινιάκ] δεν είχε κανένα λόγο να είναι σε θέση να ακολουθήσει» (…et aussi que le pauvre homine [Codignac] n’avoit pas un sol pour pouvoir suivre) [Charrière, ii, 385].

Αν και ο ντε λα Βίνιε έγινε αργότερα ένας από τούς μεγαλύτερους εχθρούς τού Κοντινιάκ, τότε τον υπερασπιζόταν, όπως σε επιστολή προς τον Ερρίκο Β΄, γραμμένη στην Αδριανούπολη στις 22 Απριλίου 1557). Ο σουλτάνος είχε βρει τον Κοντινιάκ «πιο ευχάριστο από όλους τούς προκατόχους του» (plus agréable de tous ses prédécesseurs) και ήταν «καλός υπηρέτης τής μεγαλειότητάς σας» (bon serviteur de vostre Majesté) [στο ίδιο, ii, 382-83, σημείωση]. Όμως στις 2 Μαρτίου 1558 ο ντε λα Βίνιε είχε αλλάξει άποψη (ή είχε πληροφορηθεί αλλιώς), γιατί λεγόταν τώρα ότι ο Κοντινιάκ ήθελε να μην επιστρέψει στη Γαλλία και να είναι «στη δυσμένεια τού εν λόγω Μεγάλου Άρχοντα και τού εν λόγω Ρουστέμ πασά» (en la disgrâce dudict Grand Seigneur et dudict Rustan-Bassa) [στο ίδιο, σελ. 451, σημείωση].

Σε κάθε περίπτωση ο Κοντινιάκ πέρασε από τη Βενετία στα τέλη Ιουλίου 1558 (υποτίθεται καθ’ οδόν προς Γαλλία), όπως πληροφορήθηκε ο ντε λα Βίνιε από τη Βενετία στις 13 Αυγούστου [στο ίδιο, σελ. 494-95], δήθεν αφήνοντας πίσω του χρέη στην Ισταμπούλ [στο ίδιο, σελ. 460-61, σημείωση]. Ο Κοντινιάκ όμως εισήλθε σχεδόν αμέσως στην υπηρεσία τού Φιλίππου Β΄ [στο ίδιο, σελ. 533-38. 553-56, 558, 560 και εξής], κερδίζοντας από τότε την έχθρα των συμπατριωτών του.

[←144]

Charrière, Négociations, ii, 378, 380, επιστολή τού Κοντινιάκ προς τον επίσκοπο τής Λοντέβ στη Βενετία, γραμμένη στην Αδριανούπολη στις 15 Μαρτίου 1557 και πρβλ. στο ίδιο, II, 383 και εξής.

[←145]

Charrière, Négociations, ii, 383-89, ιδιαίτερα 386-87, επιστολή τού ντε λα Βίνιε προς τον Ντυγκάμπρ, επίσκοπο τής Λοντέβ (στη Βενετία), γραμμένη στην Αδριανούπολη την 1^η Απριλίου 1557:

«…δηλαδή ότι ο πάπας ήταν τύραννος και ανόητος και ότι σωστά ο Φίλιππος έκανε πόλεμο εναντίον του για να υπερασπιστεί τον υποτελή του…».

(…c’est à sçavoir que le pape estoit un tyran et un fol, et que justement Philippe luy faisoit la guerre pour deffendre son vassal…)

[←146]

Charrière, Négociations, ii, 383-84, 387.

[←147]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 685-87, «από την Αδριανούπολη στις 21 Απριλίου 1556» (d’andrinopoli 21 Avril, 1556), αλλά φυσικά η επιστολή ανήκει στο έτος 1557. Σύμφωνα με την εισαγωγική περίληψη αυτής τής επιστολής από τον Ribier, ο ντε λα Βίνιε έγραφε επίσης στον Ερρίκο Β΄,

«ότι είναι απαραίτητο οι πάπες να έχουν κάποιον στην Υψηλή Πύλη, για την υπεράσπισή τους απέναντι σε εκείνους που τούς αμαυρώνουν κάνοντάς τους απεχθείς στους Τούρκους και παρακινώντας πόλεμο εναντίον τους»,

(qu’il est besoin que les Papes ayent quelqu’un à la Porte pour les défendre contre ceux qui taschent de les rendre odieux aux Turcs, et d’exciter guerre contr’ eux)

αλλά καμία τέτοια δήλωση δεν υπάρχει στο δημοσιευμένο κείμενο τής επιστολής. Ο ντε λα Βίνιε, ο οποίος έστειλε μερικές ζωηρές επιστολές από την τουρκική αυλή [βλέπε Charrière, Négociations, ii, 383 και εξής, 411, 452 και εξής], είχε πρόβλημα σχεδόν με όποιον έβλεπε, περιλαμβανομένου τού Αντόνιο Ερίτσο, τού Ενετού βαΐλου στην Πύλη [Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 858, σελ. 1011-14].

Όταν τον Ιούνιο (του 1557) ο Ενετός πρεσβευτής Τζάκομο Σοράντσο έδωσε στον Ερρίκο Β΄ πρόσφατα νέα από την Πύλη, ο βασιλιάς παρατήρησε «ότι ο σουλτάνος Σουλεϊμάν είχε τώρα πια περιπέσει σε τέτοια κατάσταση λόγω τής ηλικίας και των ασθενειών του, που δεν θα ζούσε για πολύ και ότι με τον θάνατό του δεν θα υπήρχε έλλειψη… διχόνοιας ανάμεσα στους γιούς του». Υπήρξε «πολλή συζήτηση για το θέμα αυτό», ενώ στη συνέχεια η συζήτηση στράφηκε στον δούκα τού Γκυζ και στον γαλλικό στρατό στην Ιταλία [Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 042, σελ. 1176].

Στη δίκη τού Κάρλο Καράφα παρουσιάστηκε το γεγονός ότι

«ο Τούρκος είναι γέρος και, αν πεθάνει, ένας Θεός ξέρει αν θα υπάρχει διάδοχος και αν θα είναι φίλος τής χριστιανικότατης μεγαλειότητάς του» [Processo de Carafli, ο. π., σελ. 504 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 487, 502],

(il Turco è vecchio, e se morisse, Iddio sa se ci è il successore, e se sarà amico di sua Maestà Christianissima)

δηλαδή ότι ενόψει τής πιθανότητας θανάτου τού Σουλεϊμάν, όσο πιο σύντομα έπαιρνε κανείς βοήθεια από τούς Τούρκους, τόσο καλύτερα.

[←148]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 74^–75, έγγραφο με ημερομηνία 18 Μαρτίου 1557 και σημειώστε, στο ίδιο, φύλλο 77.

[←149]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλα 77-78, έγγραφο με ημερομηνία 31 Μαρτίου 1557. Όσο για τον δυστυχή Μπαρμπαρίγκο, ο οποίος εύρισκε αναμφίβολα την όλη υπόθεση πολύ στενόχωρη, «αυτός ο βαΐλος διαβεβαίωσε ότι ούτε τού είπε ούτε σκέφτηκε ποτέ να τού πει» (esso baylo ne affirma non haver nè detto ne mai pensato de dire).

[←150]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλο 84 και πρβλ. φύλλα 93, 94, 96-97, 105. Περιλήψεις των αναφορών (relazioni) τού Αντόνιο Ερίτσο και τού διάδοχού του Αντόνιο Μπαρμπαρίγκο, που παρουσιάστηκαν στη Γερουσία το 1557 και το 1558, υπάρχουν στον Eugenio Alberi (επιμ.), Relazioni degli Ambasciatori veneti al Senatο, σειρά iii, τομ. IΙΙ (Φλωρεντία, 1855), σελ. 123-60.

Ο Μπαρμπαρίγκο αναφέρει ότι το 1558 ο σουλτάνος Σουλεϊμάν ήταν εξηνταέξι ετών και (όπως και ο ντε λα Βίνιε) πιστεύει ότι στην προχωρημένη του ηλικία ο Σουλεϊμάν είχε καταλήξει να προτιμά την ειρήνη από τον πόλεμο:

«…και παρά το γεγονός ότι ως νέος ήταν φιλοπόλεμος και λάτρης τού πολέμου, όμως είναι κατανοητό ότι τώρα που είναι γέρος, θέλει την ειρήνη με κάθε ηγεμόνα και ποτέ δεν θα ξεσπάσει σε πόλεμο εναντίον κανενός, αν δεν εξαναγκαστεί είτε από εκείνους που τον πολεμούν είτε από λανθασμένες συμβουλές των υπουργών του» [στο ίδιο, σελ. 148].

(…e sebbene essendo giovine fu bellicoso ed amator di guerra, si comprende però che ora, che è vecchio, desidera la pace con ogni principe, nè mai romperà guerra ad alcuno se non sforzato o da quelli con chi guerreggia o da false persuasioni de’ suoi ministri)

Για τον Μαρκ’ Αντόνιο Ντονίνο (ή Ντονίνι) βλέπε στο ίδιο, σελ. 174.

[←151]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλο 105, επιστολή τής Γερουσίας προς τον Ντονίνο με ημερομηνία 10 Ιουλίου 1557:

«Μάθαμε … ότι ο μεγαλοπρεπής σαντζακμπέης τής Κλίσσα δεν θέλει να κάνει το Aρζ [τουρκική λέξη που σημαίνει προσφορά] τής πόλης τού Σίμπενικ με τον τρόπο που το υποσχέθηκε η Μεγαλοπρέπειά του στον αγαπημένο μας ευγενή Αντόνιο Ερίτσο, που επέστρεψε πρόσφατα ως βαΐλος στην Κωνσταντινούπολη, υπόθεση που είναι εξαιρετικά θλιβερή…»

(Havemo inteso… che il magnifico sanzacco di Clissa non vuole far l’arz delle ville di Sibenico in quel modo che sua Magnificentia promise al dilectissimo nobel nostro Antonio Erizzo ritornato ultimamente bailo da Constantinopoli, la qual cosa essendone summamente dispiaciuta…)

Σαντζακμπέης τής Κλίσσα ήταν ο Μάλκος μπέης, ο οποίος έγινε αργότερα σαντζακμπέης τής Βοσνίας,[στο ίδιο, φύλλα 141, 142].

[←152]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλο 141 (και πρβλ. φύλλο 142 ). Ο Μάλκος μπέης αναφέρεται να λέει

«ότι όταν θέλουμε, θα κάνουμε Αρζ στον υπέροχο Ρουστέμ πασά, αφού οι μουσουλμάνοι θέλουν συνεχώς να συγκεντρώνουν πληρωμή για την εξοχότητά του, ως ενοίκιο για τούς μύλους και τις εκτάσεις που κατέχει σε αυτές τις περιοχές, συνιστώντας να δοθεί στους Σπαλατινούς, για τούς οποίους θα είναι πιο χρήσιμο, έχοντας εμείς πάνω από αυτού τού είδους τα λόγια εκείνη την εκτίμηση που πρέπει να δοθεί, και κρίνοντας ότι αν εκείνοι οι πιστότατοι δικοί μας… χρειατεί να νοικιάσουν πάνω από το επίπεδο εκείνων των μύλων και χωραφιών, αν ταιριάζει στις πολλές διαφορές, όπως συμβαίνει κάθε μέρα σε αυτές τις περιοχές…».

(che quando noi voremo, farà arz al magnifico Rusten Bassa, chè mussulmani continuamente si dogliono di convenir pagar alla Magnificentia sua troppo affitto per li molini et terreni ch’ella possede a quelli confini, consegliandola adarli a Spalatini, dalli quali ne traria maggior utile, sopra le qual parole havendo noi havuta quella consideratione che si deve, et giudicando che se quelli fidelissimi nostri… tollessero ad affitto over a livello essi molini et terreni, se metteria fine alle molte differentie che ogni giorno succedono a quelli confini…)

[←153]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλα 141-44, έγγραφα με ημερομηνία 19 Φεβρουαρίου 1558 (ενετική χρονολόγηση 1557).

[←154]

Στο ίδιο, Reg. 71, φύλλο 96 (114), έγγραφο με ημερομηνία 20 Μαΐου 1559:

«Από τον βαΐλο μας στην Κωνσταντινούπολη έχει γραφεί ότι έχοντας, σε εκτέλεση των παραγγελιών μας, ζητήσει από τον υπέροχο κύριο Ρουστέμ πασά να δώσει προς ενοικίαση σε εκείνους τούς δικούς μας νομιμόφρονες τούς μύλους και εδάφη που έχει εκεί, η εξοχότητά του δεν έχει θελήσει να το κάνει…».

(Dal baylo nostro in Constantinopoli n’è stato scritto che havendo in essecution delli ordini nostri rechiesto il magnifico signor Rusten Bassà a dar in livedo overo in aflitto li sui molini et terreni che ha de lì a quelli fidelissimi nostri, sua Magnificentia nοn l’ ha voluto far…)

[←155]

Charrière, Négociations, ii, 387, επιστολή τού ντε λα Βίνιε προς τον Ντυγκάμπρ, γραμμένη στην Αδριανούπολη την 1^η Απριλίου 1557. Έξι βδομάδες αργότερα (στις 15 Mαΐου) 12.000 χρυσά νομίσματα (écus) οφείλονταν ακόμη από το δάνειο στον ντε λα Γκαρντ [στο ίδιο, ii, 392].

[←156]

Charrière, Négociations, ii, 394-97. Παρά το παράπονο τού ντε λα Βίνιε, ο Ερρίκος Β΄ τού έγραψε αναλυτικά από την Κομπιέν στις 24 Ιουνίου 1557 [στο ίδιο, ii, 398-404], αναπτύσσοντας τα κοινά συμφέροντα και τούς κοινούς εχθρούς τής Γαλλίας και τής Τουρκίας, που απαιτούσαν τη συνεργασία τού βασιλιά και τού σουλτάνου. Η Γαλλία χρειαζόταν την τουρκική αρμάδα σε ιταλικά ύδατα, αλλά η φιλία τού Ερρίκου ήταν πλεονέκτημα, όχι εμπόδιο, για τούς Τούρκους. Οι Γάλλοι είχαν κάνει το καθήκον τους στη θάλασσα καθώς και στη στεριά.

Ο Φρανσουά ντε Νοαίγ, επίσκοπος τού Νταξ (Dax, παλαιότερα d’Αcqs, στη νοτιοδυτική άκρη τής Γαλλίας), αντικατέστησε τον Ντομινίκ Ντυγκάμπρ ως Γάλλος πρεσβευτής στη Βενετία προς το τέλος τού καλοκαιριού τού 1557. Το 1801 η επισκοπή τού Dax ενώθηκε με εκείνη τού Aire-sur-l’Αdour, που επίσης έπαψε να είναι επισκοπική έδρα το 1933.

[←157]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλο 104. Η Κονταρίνα μετέφερε δώρα σε ενδύματα και άλλα πράγματα, για παράδοση στον διοικητή τής τουρκικής αρμάδας, φύλλο 106.

[←158]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλο 123, έγγραφο με ημερομηνία 29 Σεπτεμβρίου 1557.

[←159]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλο 140. Ο διάδοχος τού Μπερνάρντο Ναβαγκέρο ως Ενετός πρεσβευτής στην Αγία Έδρα, ο Αλβίζε Μοτσενίγκο, έφτασε στη Ρώμη τη Δευτέρα 14 Μαρτίου 1558 [Cal. State Papers…, Venice, VΙ-3 (1884), αριθ. 1197, σελ. 1471] και ανέλαβε την «πρεσβεία» τής Δημοκρατίας λίγο μετά.

[←160]

Busbecq, Omnia quae extant opera, Βασιλεία, 1740, ανατυπ. Γκρατς, 1068, σελ. 801-3:

«…Ελάτε τώρα», είπε [ο ντε λα Βίνιε], άραγε νομίζετε πραγματικά ότι τη Βούδα, το Στριγκόνιουμ [Γκραν] και την Άλμπα Ρέγκια [Στουλβάισσενμπουργκ], καθώς και τις άλλες πόλεις στην Ουγγαρία, τις καταλάβατε με την πολεμική σας ανδρεία; Το πιστεύετε πραγματικά; Ωραία, κάνετε λάθος! Έχετε αυτά τα μέρη εξαιτίας μας. Αν δεν υπήρχαν η διαφωνία και οι ατέλειωτοι πόλεμοι μεταξύ των βασιλέων μας και εκείνων τής Ισπανίας, όχι μόνο δεν θα είχατε μπορέσει να πάρετε στην κατοχή σας αυτά τα μέρη, αλλά δύσκολα θα ήσασταν ασφαλείς την εποχή τού Καρόλου Ε’ ακόμη και στην Κωνσταντινούπολη!»

(…Nam quid vos. inquiebat [Lavinius], arbitramini Budam, Strigonium, Albam Regiam, ac reliqua Hungariae oppida fortasse vestro Marte capta? Existimatis? sed fallimini. Vos ea per nos habetis. Nam nisi fuissent discordiae et continua bella, quae inter nostros et Hispaniae reges intercesserunt, tantum abfuisset ut illis [locis] potiri potueritis ut per Carolum Quintum vix Constantinopoli tuti futuri fueritis!)

Όπως έχει σημειωθεί πολλές φορές στις προηγούμενες σελίδες, το λατινικό Strigonium είναι το γερμανικό Gran, το ουγγρικό Esztergom, που βρίσκεται επί τού Δούναβη, 25 περίπου μίλια βορειοδυτικά τής Βούδα(πέστη)ς. Η λατινική Alba Regia είναι το γερμανικό Stuhlweissenburg, το ουγγρικό Szé kesfehé rvá r, στη δυτική κεντρική Ουγγαρία, 35 περίπου μίλια νοτιοδυτικά τής Βουδαπέστης.

[←161]

Πάντως ο Ερρίκος Β΄ είχε γράψει απευθείας στον Σουλεϊμάν στις 8 Ιουλίου 1555, εκφράζοντας ευχαριστίες για την προς τα δυτικά αναχώρηση (στις 18 Mαΐου) τής τουρκικής αρμάδας, με την οποία θα ενώνονταν τουλάχιστον κάποιες γαλλικές ναυτικές δυνάμεις σε ιταλικά ύδατα [Charrière, Négociations, ii, 346 και εξής]. Η επιστολή τού Ερρίκου ίσως δεν είχε φτάσει στην Πύλη μέχρι τον Οκτώβριο ή κάπου τότε, που θα ήταν μονο μερικούς μήνες πριν από τη συμφωνία στη Βωσέλ (στις 5 Φεβρουαρίου 1556).

[←162]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 1014, σελ. 1277-78 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 1035, 1040, 1046.

[←163]

Η γαλλική καταστροφή στον Σαιν Κεντέν μαθεύτηκε στην Ισταμπούλ πριν από τα μέσα Οκτωβρίου [Charrière, Négociations, ii, 405 και εξής]. Τα κακά νέα συχνά ταξίδευαν γρήγορα.

[←164]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 1047, σελ. 1330 -31. Ο ντε λα Βίνιε υποτίθεται ότι θα ξεκινούσε για το ταξίδι επιστροφής τού στην Ισταμπούλ στις 28 Σεπτεμβρίου (1557). Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 1055 και ιδιαίτερα αριθ. 1065, σελ. 1346, επιστολή τού Σοράντσο προς τη Βενετία, με ημερομηνία 18 Οκτωβρίου (1557): «Πληροφορίες φαίνεται να έχουν φτάσει εδώ (στο Πουασσύ), ότι ο σουλτάνος Σουλεϊμάν πρόκειται να κάνει νέα συμφωνία με τον βασιλιά των Ρωμαίων [Φερδινάνδο], λόγω τού ότι έχει ανακαλύψει συνωμοσία από τον μικρότερο γιο του [Βαγιαζήτ] εναντίον τής ζωής τού μεγαλύτερου γιου [Σελήμ], έτσι ώστε να έχει προκύψει πολύ μεγάλη εχθρότητα μεταξύ τους και ο Σουλτάνος, όντας σε κακή υγεία, νομίζει ότι τον συμφέρει να μην αρχίσει νέο πόλεμο, σε μια εποχή που, σε περίπτωση θανάτου του, οι γιοι του θα ξεσηκώνονταν ο ένας εναντίον τού άλλου, περίπτωση κατά την οποία, όπως θεωρούν εδώ, η πρεσβεία τού κυρίου ντε λα Βίνιε θα απέβαινε άκαρπη, καθώς ο σουλτάνος ούτε θα προωθήσει στρατό, ούτε θα βάλει τον στόλο του στη θάλασσα». Για τούς δύο τότε επιζώντες γιους τού Σουλεϊμάν σημειώστε Antonio Barbarigo, Relazione (1558) σελ. 148-49. Για τον μεταξύ τους πόλεμο πρβλ. Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 780 και Charrière, II, 550-51, 565, σημείωση, 569-70, σημείωση, 572, σημείωση, ιδιαίτερα σελ. 574-78, σημειώσεις και σελ. 596 και εξής, σημείωση, όπου όλα είναι αποσπάσματα από επιστολές τού ντε λα Βίνιε.

[←165]

Αφού κατευθύνθηκε στη Βενετία, ο ντε λα Βίνιε έφτασε στη Ραγούσα στις 15 Νοεμβρίου και έγραφε στον Φρανσουά ντε Νοαίγ, τώρα πρεσβευτή τού Ερρίκου Β΄ στη Βενετία: «Έφτασα στις 6 Δεκεμβρίου σε αυτή την πόλη [Αδριανούπολη] τόσο υγιής και αποφασισμένος, όσο δεν ήμουν ποτέ στη ζωή μου» (Je suis arrivé le VI^e de décembre en ceste ville, aussi sain et délibéré que je fuz oncq en ma vie) [Charrière, Négociations, ii, 408, 411, επιστολές γραμμένες στη Ραγούσα στις 15 Νοεμβρίου και στην Αδριανούπολη στις 15 Δεκεμβρίου 1557].

[←166]

Ο Ενετός βαΐλος Αντόνιο Μπαρμπαρίγκο ενημέρωνε τη Γερουσία ότι οι Γάλλοι είχαν πολύ λιγότερο βάρος στην Πύλη απ’ όσο πἰστευαν όλοι γενικά και περιέγραφε την ενόχληση τού Ρουστέμ πασά με το αίτημα τού ντε λα Βίνιε για δάνειο δύο εκατομμυρίων δουκάτων:

«…Παρά το γεγονός ότι οι Γάλλοι υπερηφανεύονται και θεωρούνται ότι έχουν μεγάλη επιρροή στους Τούρκους, διαβεβαιώνω τις εξοχότητές σας ότι έχουν πολύ λιγότερη απ΄ όσο πιστεύουμε, ενώ ξέρω ότι όταν ο βασιλιάς τής Γαλλίας έστειλε να ζητήσουν ως δάνειο δύο εκατομμύρια χρυσά νομίσματα, ο πασάς μού είπε: “Κοίτα, αυτοί θέλουν να κάνουν πόλεμο και δεν έχουν χρήματα, και ενώ δεν έχουν πληρώσει εκείνα που έπρεπε για τις δαπάνες τού στόλου, ταυτόχρονα ζητούν δύο εκατομμύρια χρυσά νομίσματα!”» [Relazione (1558), σελ. 158-59].

(…Sebbene li Francesi si vantano e si presumono di aver molta autorità con Turchi, affermo alle Signorie vostre illustrissime che ne hanno assai meno di quello che si crede, ed io so che quando il re di Francia li mandò a dimandare ad imprestito due milioni d’oro, il bascià mi disse: “Guarda, questi vogliono far guerra, e non hanno danari, e mentre non hanno pagato quel che devono dare per la spesa dell’armata, anco ne dimandano due milioni d’oro!”)

Όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη σημείωση, ο ντε λα Βίνιε έφτασε στην τουρκική αυλή, τότε στην Αδριανούπολη, στις 6 Δεκεμβρίου (1557). Έστειλε περιγραφή των προσπαθειών του στον Ερρίκο Β’ στις 28 τού μηνός. Είχαν πει στον ντε λα Βίνιε ότι ήταν αντίθετο με την ισλαμική θρησκεία να δανείζουν χρήματα σε χριστιανούς. Είχε ζητήσει μάλιστα δύο εκατομμύρια δουκάτα:

«…Η Υψηλότητά του δεν μπορεί να εξυπηρετήσει τα δύο εκατομμύρια χρυσά νομίσματα που τού έχω ζητήσει, ούτε μικρότερο ποσό, επειδή τέτοιο άνοιγμα δεν έχει μέχρι τώρα γίνει ποτέ και επειδή απαγορεύεται από τη θρησκεία τους η παροχή χρημάτων σε χριστιανούς και άλλους εχθρούς τού δικού τους νόμου. Και ότι οι Οθωμανοί συνηθίζουν μάλλον να βοηθούν και να σώζουν φίλους και συμμάχους των δικών τους δυνάμεων και ανθρώπους τού δικού τους λαού με τα οικονομικά τους…».

(…Sa Hautesse ne vous peut accommoder des deux millions d’or que ie lui ay demandez, ny d’autre moindre somme, pource que iusques icy telle ouverture ne fut jamais faite, et qu’il leur est defendu par leur religion de prester argent aux Chrestiens ou autres ennemis de leur loy. Et que les Ottomans ont plustost accoustumé d’aider et secourir leurs amis et allies de leurs forces et propres personnes que de leurs finances…)

Την εποχή τού Φραγκίσκου Α’ οι εκπρόσωποί τού Αντόνιο Ρινκόν και λοχαγός Πολέν, οι οποίοι είχαν επίσης ζητήσει δάνεια, είχαν λάβει την ίδια απάντηση [Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 711 και εξής]. Ο Πολέν, ή αλλιώς ο βαρόνος ντε λα Γκαρντ, είχε δανειστεί χρήματα από τον Ρουστέμ πασά. Ύστερα όμως από το Σαιν Κεντέν, η γαλλική ανάγκη για βοήθεια έγινε μεγαλύτερη από ποτέ. Στις 30 Δεκεμβρίου (1557) ο Ερρίκος έγραψε στον Σουλεϊμάν, ζητώντας χρήματα, νιτρικό κάλιο και 150 γαλέρες (!) [Charrière, Négociations, II, 421-25]. Ο Ερρίκος ήθελε επίσης να διαχειμάσουν οι τουρκικές γαλέρες στη Δύση.

[←167]

Για την αποτυχία διαπραγμάτευσης ειρήνης μεταξύ Αυστρίας και Πύλης το 1558-1559, βλέπε Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii (1828, ανατυπ. 1963), 362-63. μεταφρ. J.-J. Ηellert, Hist. de l’empire ottoman, vi (1836), 115-17. Ο Φερδινάνδος χρωστούσε στην Πύλη 120.000 χρυσά νομίσματα (écus) σε φόρο υποτέλειας από το 1558, «…από 30.000 χρυσά νομίσματα ετησίως» (… à trente mille écus par chacun an) [Ribier, ii, 711]. Ο Σουλεϊμάν δεν είχε πρόθεση να επιτρέψει στην τουρκική αρμάδα να περάσει τον χειμώνα στη Δύση, ενθυμούμενος τις ζοφερές στιγμές που είχαν οι Τούρκοι το 1543-1544, όταν οι Γάλλοι είχαν αποτύχει να εφοδιάσουν κατάλληλα τον στόλο τού Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα στην Τουλόν [στο ίδιο, ii, 712-13 και βλέπε πιο πάνω, Τόμο iii, Κεφάλαιο 12, σημείωση 90].

[←168]

Η επιστολή τού ντε λα Βίνιε «από την Κωνσταντινούπολη στις 24 Μαΐου (1558)» (de Constantinople, 24 May (1558)) παρέχεται στον Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 749-52 και βλέπε εκείνη στις 23 Ιανουαρίου 1558, από Αδριανούπολη [στο ίδιο, ii, 725-28]. Για τις εναντίον των Αψβούργων δραστηριότητες τού ντε λα Βίνιε στην Πύλη βλέπε Busbecq, Opera omnia (1740, ανατυπ. 1968), σελ. 301-2, που λέει ότι ο ντε λα Βίνιε ισχυριζόταν ότι αυτός (ο Μπουσμπέκ) αγόραζε μυστικά από τον Ιμπραήμ, τον «primarius Turcae interpres», δηλαδή τον αρχιδραγουμάνο τού σουλτάνου.

Ο ντε λα Βίνιε καταδίωκε τον Ιμπραήμ με αδυσώπητη εχθρότητα, καταγγέλλοντάς τον στους πασάδες «σε κάθε τρίτη λέξη του» (tertio quoque verbo), προκαλώντας τελικά την πτώση του. Ο Μπουσμπέκ όμως κατάφερε σταδιακά να πετύχει την αποκατάσταση τού Ιμπραήμ και έτσι κέρδισε την ολόψυχη αφοσίωσή του [Busbecq, Opera omnia, σελ. 320-25, 339]. Πράγματι τον Αύγουστο τού 1562, με τη λήξη τής οκταετούς αποστολής τού Μπουσμπέκ στην Πύλη, ο Ιμπραήμ συνόδευσε τον Μπουσμπέκ στην αυτοκρατορική αυλή στη Φρανκφούρτη επί τού Μάιν, όπου τον δραγουμάνο υποδέχθηκε με τιμές ο αυτοκράτορας Φερδινάνδος, «επιβεβαιώνοντας ο αυτοκράτορας πλήρη ειρήνη [με τούς Τούρκους], αυξημένη με τα δώρα που έστειλε στον Σουλεϊμάν» (quem Imperator pace confirmata [cum Turcis] amplissimis auctum donis ad Suleimannum remisit) [στο ίδιο, σελ. 342-54, με την παράθεση στην τελευταία σελίδα].

[←169]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 752-54, επιστολή τού ντε λα Βίνιε προς τον Ερρίκο Β΄, «από την Κωνσταντινούπολη στις 18 (ή 28;) Ιουνίου (1558)» (de Constantinople, 18 (28?) Ιuin (1558)) και σημειώστε στο ίδιο, σελ. 756-57 και Von Hammer-Purgstall, iii, 361-62, μεταφρ. Hellert, vi, 114-15.

Ο Φρανσουά ντε Νοαίγ είχε γράψει στον ντε λα Βίνιε από τη Βενετία στις 26 Mαΐου (1558):

«Όσο για τη νίκη που πέτυχαν οι Μοσχοβίτες επί των Τούρκων, δεν υπάρχει τίποτα πιο σίγουρο και πρέπει ως εκ τούτου να πούμε και να διαβεβαιώσουμε τον Μεγάλο Άρχοντα και τον πασά του, ότι ο βασιλιάς Φίλιππος προσέλκυσε αυτόν τον εχθρό…» [Charrière, Négociations, ii, 449-50].

(Quant à la victoire que les Moscovites ont eue sur les Turcqs, il n’y a rien plus certain, et le debvez ainsy dire et asseurer au Grand Seigneur et son bassa que le roy Philippes luy a suscité cest ennemy…)

Ο Νοαίγ έλεγε ότι θυμόταν καλά, ότι όταν ήταν πρεσβευτής τού Ερρίκου Β’ στην Αγγλία, λίγα χρόνια πριν, ένας Μοσχοβίτης απεσταλμένος είχε έρθει στο νησί, για την εγκαθίδρυση εμπορικών σχέσεων με τούς Άγγλους. Ο απεσταλμένος είχε πάρει πολύτιμα δώρα τόσο από τον Φίλιππο όσο και από τη βασίλισσα Μαρία, η οποία, «κάτω από το πρόσχημα αυτών των εμπορευμάτων» (soubz couleur desdites merchandises), τον είχε στείλει πίσω στην πατρίδα του με όλα τα είδη όπλων, κανονιών και τεχνιτών, για να βοηθήσει στον πόλεμο των Μοσχοβιτών με τούς Τούρκους. Και ο ντε λα Βίνιε έπρεπε να ενημερώσει γι’ αυτό τον σουλτάνο.

Για την πρώιμη περίοδο τού ονομαζόμενου τουρκικού «φέουδου» ή τιμαρίου (τιμάρ), στο οποίο ο ντε λα Βίνιε αναφέρεται στην επιστολή του προς τον Ερρίκο Β΄, σημειώστε Nicoara Beldiceanu, Le timar dans l’ etat ottoman: Debut XIVe-debut XVIe siecle, Βισμπάντεν, 1980.

[←170]

Sen. Secreta, Reg. 71 (1558-1559), φύλλα 2-4 (22-24).

[←171]

Charrière, Négociations, ii, 462, επιστολή τού ντε λα Βίνιε προς τον Ερρίκο Β΄, γραμμένη στη Ισταμπούλ στις 10 Μαΐου 1558.

[←172]

Στο ίδιο, II, 472-73. Για το κάστρο Χλεμούτσι, το οποίο οι Γάλλοι γνώριζαν ως Clermont και οι Ιταλοί ως Castel Tornese, βλέπε D. J. Wallace και T. S. R. Boase στο Setton και Hazard (επιμ.), A History οf the Crusades, IV (1977), 217-18.

[←173]

Seripando, De Tridentino Concilio Commentarii, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 455.

[←174]

Charrière, Négociations, ii, 476 και βλέπε Bartolommeo Capasso (επιμ.), «Le Cronache di D. Gaspare Fuscolillo», Archivio storico per le province napoletane, I-4 (1876), 644-45.

[←175]

Charrière, Négociations, ii, 479, επιστολή τού Νοαίγ προς ντε λα Βίνιε γραμμένη στη Βενετία στις 5 Ιουλίου 1558.

[←176]

Στο ίδιο, II, 483, επιστολές γραμμμένες στη Βενετία στις 23 και 30 Ιουλίου 1558. Πρβλ. στο ίδιο, σελ. 487-88, 490 και εξής και ιδιαίτερα σελ. 508-24, επιστολή τού Ερρίκου Β΄ προς τον ντε λα Βίνιε με ημερομηνία 3 Αυγούστου 1558, με το κείμενο μιας «Ομιλίας και έκθεσης για το ταξίδι των τουρκικών ναυτικών δυνάμεων» (Discours et rapport du voyage de l’ armée de mer turquesque), την οποία παρέχει ο Charrière στο ίδιο, στις σημειώσεις. Οι Τούρκοι άλωσαν και πυρπόλησαν την Μαόν, την κύρια πόλη τού νησιού τής Μινόρκα (Μενόρκα). Η συμπεριφορά τού Τούρκου διοικητή ήταν, το λιγότερο, πολύ παράξενη, όπως φαίνεται από την Ομιλία (Discours) και από την επιστολή τού Ερρίκου στις 3 Αυγούστου.

[←177]

Charrière, Négociations, ii, 496-99.

[←178]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 757-58. Για τις τουρκικές λεηλασίες στην Κροατία σημειώστε, στο ίδιο, II, 783-84, έγγραφο γραμμένο στη Βενετία στις 11 Φεβρουαρίου 1559. Η συμπάθεια των Τούρκων με τούς Γενουάτες ήταν ιδιαίτερα ενοχλητική για τον Ερρίκο Β’, γιατί η Γένουα ήταν ο πιο ένθερμος σύμμαχος των Αψβούργων και σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνη για το μεγαλείο τόσο τού Καρόλου Ε’ όσο και τού γιου του Φιλιππού Β΄, τουλάχιστον σύμφωνα με τον Φρανσουά ντε Νοαίγ [Charrière, Négociations, ii, 426, επιστολή προς ντε λα Βίνιε, γραμμένη στη Βενετία στις 16 Ιανουαρίου 1558]. Για την ταύτιση των Γενουατών με (δηλ. τη δωροδοκία τους από) τούς Τούρκους, για την οποία παραπονιόταν ο Ερρίκος Β’, βλέπε στο ίδιο, ΙΙ, 490 και εξής. Για τις προσπάθειες των Γάλλων να εξασφαλίσουν την «τιμωρία» τού Τούρκου διοικητή, στο ίδιο, ΙΙ, 507-8, 524 και εξής. Στις 11 Φεβρουαρίου 1559 ο ντε λα Βίνιε έγραφε στον Ερρίκο Β’ ότι ο Τούρκος διοικητής, «ο μπεηλερμπέης τής θάλασσας» (le beglierbey de mer), είχε πέσει σε δυσμένεια στην Πύλη, δεν θα διοικούσε πια στόλους «και θα αντιμετωπίζεται μέχρι το τέλος όπως τού αξίζει» (et sera ä la fin traité selon ses mérites) [Ribier, ii, 780].

[←179]

Sen. Secreta, Reg. 71, φύλλο 53(73), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Μοτσενίγο με ημερομηνία 15 Οκτωβρίου 1558.

[←180]

Στο ίδιο, Reg. 71, φύλλα 57-59 (77-79), επιστολές προς τον Μοτσενίγο στη Ρώμη και προς τον επιστάτη (provveditore) τού στόλου με ημερομηνία 28 και 29 Οκτωβρίου 1558.

[←181]

Στο ίδιο, Reg. 71, φύλλα 59 (79), 62-63 (82-83), επιστολές τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Μοτσενίγο, με ημερομηνία 10 και 26 Νοεμβρίου 1558 και βλέπε στο ίδιο, φύλλο 64 (84), «προς τον πρεσβευτή στη Ρώμη» (all’ambassator a Roma), επιστολή με ημερομηνία 9 Δεκεμβρίου 1558. Ο πάπας είχε αντιδράσει ευνοϊκά στο αίτημα για απελευθέρωση των Εβραίων και των περιουσιών τους.

[←182]

Στο ίδιο, Reg. 71, φύλλο 70 (90), «προς τον πρεσβευτή στη Ρώμη» (all ambassator a Roma) με ημερομηνία 31 Δεκεμβρίου 1558.

[←183]

Στο ίδιο, Reg. 71, φύλλα 73-74 (93-94), «προς τον πρεσβευτή στη Ρώμη» (all ambassator a Roma), επιστολές με ημερομηνία 21 Ιανουαρίου 1559 (ενετική χρονολόγηση 1558).

[←184]

Πρβλ. Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 286, γραμμές 13 και εξής, εγγραφή την 1^η Ιανουαρίου 1556.

[←185]

Πρβλ. Ancel, «La disgrâce et le procès des Carafa», Revue Benedictine, XXIV (1907), 487. Ο Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 262 αναφέρεται στην απώλεια από τον Παλιάνο «της διοίκησης των γαλερών» (il comando delle galere), ενώ ο Lodovico Bondoni de Branchi («Firmanus»), Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 513-14, αναφέρει ότι

«[ο ανώτατος ποντίφηκας] παρακράτησε … από τον δούκα [του Παλιάνο] μερικές γαλέρες, οι οποίες είχαν δοθεί υπό τη διοίκησή του, για την προστασία παραθαλάσσιων τόπων στη ρωμαϊκή ακτογραμμή».

([summus pontifex] privavit … ducem [Paliani] ex quibusdam triremibus, quae in gubernio eo [sic] datae fuerunt pro locis maritimis in Romano littore tuendis)

Οι γαλέρες τού Παλιάνο είχαν περιπλανηθεί μακριά από τη ρωμαϊκή ακτή.

[←186]

Ο πρεσβευτής τού Ερρίκου Β΄ στη Βενετία Φρανσουά ντε Νοαίγ, επίσκοπος τού Νταξ, ήταν εχθρικός προς τη Σινιορία, που εξέφραζε τη λύπη της για τη διαδοχή γαλλο-τουρκικών ναυτικών επιχειρήσεων στην Αδριατική και στο Τυρρηνικό πέλαγος. Οι Ενετοί ήσαν πάντοτε υποχρεωμένοι να διαθέτουν μεγάλα χρηματικά για να περιφρουρούνται από ενδεχόμενες τουρκικές επιθέσεις. Κρατούσαν την Πύλη καλά ενημερωμένη για όλες τις γαλλικές και ισπανικές διαπραγματεύσεις ειρήνης. Ένα χρόνο πριν από την περίοδο με την οποία ασχολούμαστε τώρα ο Νοαίγ είχε γράψει στον ντε λα Βίνιε, που επέστρεφε τότε στην τουρκική αυλή, για τη σημασία τής εκλογής τού Μαρίνο Καβάλλι ως βαΐλου στην Πύλη (για να διαδεχθεί τον Αντόνιο Μπαρμπαρίγκο) και για τις φερόμενες ως δόλιες μηχανορραφίες των Ενετών,

«οι οποίοι, θέλοντας να στρέψουν αλλού την καταιγίδα, αν βγει ο στόλος τού Μεγάλου Άρχοντα, τόσο για τα έξοδα που είναι υποχρεωμένοι να κάνουν, όσο και για τη ζήλια που έχουν για τούς τόπους τους, δεν σταματούν ποτέ να τροφοδοτούν τον πασά με νέες επινοήσεις, για να διαταράξουν και να ψυχράνουν την τέλεια φιλία μεταξύ των δύο ηγεμόνων [Ερρίκου Β΄ και Σουλεϊμάν]…. Και τελικά, για να αποκτήσουν όλα αυτά τα ψέματα περισσότερο βάρος και σοβαρότητα [δηλαδή ότι οι διαπραγματεύσεις για ειρήνη με τον Φίλιππο Β΄ βρίσκονταν σε εξέλιξη και ότι η ανάγκη τού Ερρίκου Β΄ για χρήματα και άλλη βοήθεια είχε μεγαλοποιηθεί πολύ], στέλνουν να κατοικήσει ως βαΐλος τους στην Κωνσταντινούπολη τον κύριο Μαρίνο Καβάλλι, προσωπικότητα τέτοιου κύρους και φήμης, που καθένας θα εντυπωσιαζόταν πολύ με την εκλογή του, βλέποντας ότι είναι ήδη στα εξήντα του, και έχει στην κατοχή τού σε αυτή τη Δημοκρατία τόσο μεγάλο τόπο, που είναι πολύ κατώτερο να τον στείλουν σε τέτοιο καθήκον. Πρόκειται για αυθεντία των διεθνών υποθέσεων, ο οποίος είναι τόσο μορφωμένος και ενημερωμένος, που θεωρείται σε αυτήν την πόλη ως ένας από τούς πρώτους άνδρες αυτής τής Σινιορίας…»

(lesquels désirans destourner la tempeste si l’armée du Grand Seigneur sort, tant pour la despence qu’ils sont contraincts faire que pour la jalousie qu’ilz ont de leurs places, ne cesseront d’entretenir le bassa de nouvelles controuvées pour troubler et resfroidir la parfaicte amitié qui est entre ces deux princes…. Et affin que toutes ces menteries ayent plus de poids et de gravité, ils envoient résider pour leur bayle en Constantinople, misser Marin de Cavalli, personnaige de telle authorité et réputation que chascun s’esmerveille fort de ceste élection, veu qu’il est desjà sexagénaire, et a par cy-devant tenu en ceste république si grand lieu que c’est le rabaisser de beaucoup de l’envoyer en ceste charge. Il est l’escole des affaires du monde, auxquels il a tant versé et vucillé qu’on le tient en ceste ville pour un des premiers homines de ceste seigneurie…)

και έτσι o ντε λα Βίνιε έπρεπε να λάβει υπόψη πόσο πολλά μπορούσε να παρακολουθεί ο Καβάλλι [Charrière, Négociations, ii, 413-17, ιδιαίτερα σελ. 414-16, επιστολή γραμμένη στη Βενετία στις 8 Νοεμβρίου 1557].

Η αποστολή τού Μαρίνο Καβάλλι ως βαΐλου στην Πύλη έχει ημερομηνία 4 Ιουνίου 1558. Υπάρχει στο Sen. Secreta, Reg. 71, φύλλα 37-40 (57^–60). Όπως οι προκάτοχοι και οι διάδοχοί του, ο Καβάλλι έπρεπε να διατηρεί στην υπηρεσία τού δύο νεαρούς άνδρες, που στέλνονταν στην Ισταμπούλ για να μάθουν τουρκικά [στο ίδιο, φύλλο 40 (60)]. Η πρακτική τής υποστήριξης δύο νέων Ενετών «αυτοχθόνων» (cittadini originari) σε ένα είδος υποτροφίας στην Τουρκία διήρκεσε για μεγάλο χρονικό διάστημα [πρβλ. Sen. Mar, Reg. 39, φύλλο 88 (133) και αλλού].

[←187]

Ribier, ii, 770-72, «από την Κωνσταντινούπολη στις 14 Νοεμβρίου 1558» (de Constantinople, 14 Novembre 1558).

[←188]

Ribier, ii, 772-74, έγγραφο με ημερομηνία 24 Νοεμβρίου 1558.

[←189]

Busbecq, Omnia quae extant opera, Βασιλεία, 1740, ανατυπ. Γκρατς, 1968, σελ. 299-301, μεταφρ. C. T. Forster και F. H. Blackburne Daniell, The Life and Letters of Ogier Ghiselin de Busbecq, 2 τόμοι, Λονδίνο, 1881, i, 351-53, επίσης μεταφρ. E. S. Forster, The Turkish Letters of Ogier Ghiselin de Busbecq, Οξφόρδη, 1927, ανατυπ. 1968, σελ. 197-99.

[←190]

Η επιστολή τού Παύλου Δ΄ προς τον Τριβούλτσιο, με ημερομηνία 14 Δεκεμβρίου 1557, υπάρχει στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 2, φύλλο 118, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση:

«Και έχουμε στείλει τον αγαπημένο μας γιο, τον ευγενή Τζιοβάννι Καράφφα, δούκα τού Παλιάνο, ανηψιό μας, κάποιον εκ μέρους μας, για την απελευθέρωση των θρησκευτικών τού Τάγματος των Ελασσόνων Μοναχών [Φραγκισκανών] που ζουν ευλαβικά στον Πανάγιο Τάφο τού Κυρίου μας στην πόλη τής Ιερουσαλήμ, καθώς και για τούς κρατούμενους προσκυνητές στους Αγίους Τόπους, οι οποίοι υφίστανται αιχμαλωσία εδώ και πολλούς μήνες από τον βασιλιά των Τούρκων, ενάντια σε κάθε είδους ισότητα, πράγμα που καθυστερούσα να σάς γράψω. Ως εκ τούτου, για να γνωρίζετε πόσο πολύ βρίσκεται στην καρδιά μας αυτή η εργασία και πόσο πολύ επιθυμούμε την απελευθέρωση αυτών των φτωχών, θέλουμε (ακόμα κι αν είμαστε βέβαιοι ότι θα το κάνετε άμεσα) να έχετε τελικά ακριβώς τις διαπιστευτήριες επιστολές του, οι οποίες θα εκθέτουν σε εσάς τα λόγια μας.…».

(Mandavimus dilecto filio nobili viro Joanni Caraffae, duci Paleani, nepoti nostro quaedam nostro nomine super liberatione religiosorum Ordinis Minorum Observantiae in Sepulchro Domini apud civitatem Hierosolymitanam commorantium necnon peregrinorum ad loca sancta qui dura captivitate iam plures menses Turcharum regis imperio contra omnem equitatem detinentur ad te scribere, propterea ut noscas quam cordi sit nobis negocium istud et quantopere pauperum eorum liberationem desideremus, volumus (etsi id per te facturum fuisse [sic] confidimus) ut tandem prorsus fidem eius litteris, quae his nostris alligatae tibi exhibebuntur, habeas…)

O Τριβούλτσιο έπρεπε να δώσει τόση προσοχή στην επιστολή τού Τζιοβάννι Καράφα, σαν να την είχε γράψει ο ίδιος ο πάπας. Αν διασώζεται ακόμη αυτή η επιστολή, τότε έχει διαφύγει από τις σημειώσεις μου.

Βλέπε επίσης το υπόμνημα με ημερομηνία 13 Δεκεμβρίου 1557, «τη μέρα τής γιορτής τής Σάντα Λουτσία» (il di di Santa Lucia) [Arm. XLIV. τομ. 2. φύλλο 115],

«Αυτό που κάποιος πρέπει να γράψει στον αιδεσιμότατο λεγάτο στη Γαλλία… ότι η αιδεσιμότατη εξοχότητά να φροντίσει με τον χριστιανικότατοo βασιλιά [Ερρίκος Β΄], ώστε να γράψουν αποτελεσματικά στον απεσταλμένο του στην Κωνσταντινούπολη, ότι παρά τη ζημία που έχουν υποστεί οι Τούρκοι από τούς Μαλτέζους, δεν έχουν εξαιτίας της σφάλει ή αμαρτήσει με τούς αδελφούς μας ή με τούς προσκυνητές, που εκλιπαρούν για την απελευθέρωσή τους από τη φυλακή. Ο εφημέριός μας με τον σύντροφό του βρίσκονται στη φυλακή γι’ αυτό στην Κωνσταντινούπολη, ενώ οι προσκυνητές και άλλοι αδελφοί είναι φυλακισμένοι για παρόμοια αιτία στη Γάζα…»

(Quel che si ha da scriver al reverendissimo legato in Franza… che sua Signoria reverendissima procuri con il Christianissimo re che efficacimente scrivi al suo orator’ in Constantinopoli che nonostante il danno che a Turchi è stato dato da Maltesi, non havendo in ciò errato o peccato nostri frati o peregrini, che impetri la loro liberatione di carcer’: Il vicario nostro con il suo compagno è pregione per questo in Constantinopoli, li peregrini et altri fratri sono pur carcerati per simile causa in Gaza…).

Σύμφωνα με άλλο κείμενο, η σύλληψη των Φραγκισκανών και των προσκυνητών διατάχθηκε από τον Μεγάλο Τούρκο

«υπό το πρόσχημα ότι ορισμένοι Μαλτέζοι έχουν προκαλέσει κάποιες ζημιές σε Τούρκους ή μάλλον σε άλλους ανθρώπους, υπηκόους αυτού τού άρχοντα, πράγμα που είναι κάτι πολύ άδικο, γιατί αυτοί οι δυστυχείς, οι οποίοι δεν ασχολούνται με τίποτε άλλο εκτός από το να υπηρετούν τον Θεό και να προσεύχονται για τον χριστιανικό λαό, ενώ οι προσκυνητές, που πηγαίνουν εκεί για την αφοσίωση και για να επισκεφθούν τούς ιερούς τόπους, κάνουν τη μετάνοια και τιμωρούνται για τα εγκλήματα άλλων…»

(sotto pretesto che alcuni Maltesi habbino dati alcuni danni a Turchi overo altre persone suddite a quel signore, il che è cosa molto ingiusta, chè questi poveretti, li quali non attendono ad altro che a servir a Dio et pregar per il populo Christiano, et li peregrini che lì vanno per devotione et per visitare quei santi luoghi fazzino la penitentia et siano puniti per il delitto d’altri…)

[στο ίδιο, φύλλο 117, έγγραφο με ημερομηνία 14 Δεκεμβρίου 1557].

[←191]

Busbecq, Opera omnia, σελ. 300-1: «Λένε ότι μού έστειλε δώρο ως εκπρόσωπο τού χριστιανικότατου βασιλιά: τα έργα του οδήγησαν στην απελευθέρωσή τους» (Αiunt se mihi dono missos ab oratore Christianissimi regis: eius opera se libertatem consequutos).

[←192]

Η αναφορά τού ντε λα Βίνιε προς τον Ερρίκο Β΄ με τίτλο «Eπί των απαιτήσεων που τίθενται από εκείνον προς την πλευρά σας» (Des Demandes que je luy feis de vostre part), με τις απαντήσεις τού σουλτάνου στα διάφορα αιτήματα, το κείμενο τής οποίας στάλθηκε με την επιστολή τού πρεσβευτή στις 21 Ιουνίου 1559, παρέχεται στον Charrière, Négociations, ii, 583-84, σημείωση. Αφήνοντας κατά μέρος τις συκοφαντίες που διατύπωνε ο ντε λα Βίνιε κατά τού Καβάλλι, αυτός έγραφε:

«Όσο για τούς σκλάβους προσκυνητές, Φλαμανδούς, Ελβετούς, Γερμανούς, από το Αινώ, Ενετούς, Γάλλους, πριν από δύο χρόνια [δηλαδή περί τον Ιούνιο τού 1557], καθώς φιλούσα το χέρι του πριν από πέντε ημέρες [πιθανώς στις 16 Ιουνίου 1559]… ξαφνικά έβαλε να τούς παραδώσουν σε μένα και μάλιστα στο σπίτι μου, έχοντας δώσει για καθέναν από αυτούς εντολή απελευθέρωσης κατόπιν αιτήματός σας…».

(Quant aux esclaves pellerins flamans, suisses, allemans, hennuyers, vénitiens, françoys, prins il y a deux ans, comme je fus baiser la main il y a cinq jours,… il me les a soudainement faict délivrer et mesme defférer en mon logis, donnant à ung chascun ung commandement de liberté a vostre requeste…)

Σε επιστολή προς τον Ερρίκο Β΄ γραμμένη στο Σκούταρι (Usküdar) στις 17 Ιουνίου 1559, ο Σουλεϊμάν ανέφερε επί τροχάδην ότι «σύμφωνα με την επιθυμία σας απελευθερώθηκαν οι αιχμάλωτοι» (iuxta desiderium vestrum illi captivi liberati sunt) [Charrière, ii, 588, σημείωση].

[←193]

Η τελευταία επιστολή τού ντε λα Βίνιε από την Ισταμπούλ απευθυνόταν στον Φρανσουά ντε Νοαίγ, επίσκοπο τού Νταξ και Γάλλο πρεσβευτή στη Βενετία [Charrière, Négociations, ii, 603].

Πρέπει ίσως να σημειωθεί ότι στην τέταρτη τουρκική επιστολή του, που υποτίθεται ότι γράφτηκε στη Φρανκφούρτη επί τού Μάιν στις 16 Δεκεμβρίου 1562, ο Μπουσμπέκ παρουσιάζει τον Σουλεϊμάν να αφήνει ελεύθερους τούς προσκυνητές (πράγμα που έγινε, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, τον Ιούνιο τού 1559) ταυτόχρονα με την εισβολή στη Μολδαβία τού Γιάκομπ Μπασίλικους με το ψευδώνυμο Ηρακλείδης στα τέλη φθινοπώρου τού 1561 [πρβλ. Charrière, Négociations, II, 680-82, 685-87, 694-95, 745-46 και αλλού]. Ο Μπουσμπέκ παρουσιάζει επίσης την απελευθέρωση των προσκυνητών ως ταυτόχρονη επίσης με τα τελευταία στάδια των διαπραγματεύσεών του για ειρήνη με τον Αλή πασά, τον διάδοχο τού Ρουστέμ (που πέθανε τον Ιούλιο τού 1561) ως μεγάλο βεζύρη, η οποία ειρήνη υπογράφτηκε από τον Φερδινάνδο στην Πράγα την 1^η Ιουνίου 1562. Ο μεγάλος δραγουμάνος Ιμπραήμ μπέης συνόδευσε τον Μπουσμπέκ στην Φρανκφούρτη με τον τερματισμό τής οκταετούς θητείας του ως πρέσβη στην Πύλη (1554-1562). Ο Ιμπραήμ παρουσίασε στον Φερδινάνδο στις 27 Νοεμβρίου 1562 την επικύρωση από τον Σουλεϊμάν τής προβλεπόμενης οκταετούς ειρήνης και ζήτησε από αυτόν να τοποθετήσει πάνω στο έγγραφο την σφραγίδα του, ως τελική πράξη επικύρωσης [βλέπε Busbecq, Opera omnia (1740, ανατυπ. 1968), σελ. 429-33, ιδιαίτερα σελ. 431 και βλέπε Charrière, Négociations, ii, 702 και εξής].

Η τέταρτη τουρκική επιστολή έχει λοιπόν σωστά ημερομηνία «Φρανκφούρτη, 16 Δεκεμβρίου 1562» (Francofordiae die 16 Decembris, 1562), αλλά δεδομένου ότι εκτυπώθηκε εικοσιεπτά χρόνια αργότερα (Παρίσι, 1589), αναμφίβολα αναθεωρήθηκε περισσότερες από μία φορά και καθώς η μνήμη τού Μπουσμπέκ για τις λεπτομέρειες γινόταν λιγότερο βέβαιη, η χρονολογική σύγχυση έγινε αναπόφευκτη.

[←194]

Ribier, IΙ, 780-83, «από την Κωνσταντινούπολη στις 11 Φεβρουαρίου (1559)» [de Constantinople, 11 Fevrier (1559)]. O Σουλεϊμάν όντως έγραψε προς τούς Γερμανούς εκλέκτορες, όπως είχε ζητήσει ο Ερρίκος Β΄ [Charrière, Négociations, ii, 544-45, με λατινική εκδοχή τής επιστολής τού Σουλεϊμάν, στο ίδιο, σελ. 546-47, σημείωση].

[←195]

Για τις χωρίς αποτέλεσμα διαπραγματεύσεις τού Μπουσμπέκ με τον Ρουστέμ πασά και τον πόλεμο μεταξύ των γιών τού σουλτάνου, των Σελήμ και Βαγιαζήτ, πρβλ. Busbecq, Opera omnia, ιδιαίτερα σελ. 205 και εξής. 245 και εξής και σημειώστε von Hammer- Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 302-63, μεταφρ. Hellert, vi, 115-17, που αναφέρθηκε πιο πάνω.

[←196]

Με επιστολή γραμμένη στο Κουσύ-λε-Σατώ (Coucy-le-Chateau), δέκα μίλια βόρεια τού Σουασσόν, στις 8 Απριλίου (1559), ο Ερρίκος Β΄ πληροφορούσε τον ντε λα Βίνιε για την ειρήνη που είχαν μόλις κάνει οι εκπρόσωποί τού με τον Φίλιππο Β΄ και σκιαγραφούσε τούς βασικούς όρους τής συνθήκης [Charrière, Négociations, ii, 578-82. Ο Ερρίκος είχε παραλάβει στις 5 Απριλίου επιστολή τού ντε λα Βίνιε τής 26^ης Φεβρουαρίου [στο ίδιο, σελ. 580-81], δηλαδή χρειάζονταν τριανταοκτώ ημέρες για τη μεταφορά επιστολή από τον Βόσπορο στη βόρεια Γαλλία.

[←197]

Το κείμενο τής συνθήκης τού Κατώ-Καμπρεσί (Cateau-Cambresis), με διάφορα παραρτήματα, υπάρχει στον Jean Dumont, Corps universel diplomatique, V-1 (Άμστερνταμ και Χάγη, 1728), αριθ. xxiii-xxiv, σελ. 34-46 και βλέπε στο ίδιο, αριθ. xxvi, xxviii-xxix, σελ. 47-49, 50-57. Όσον αφορά την πρόβλεψη για σύγκληση «οικουμενικής συνόδου» (concile universel), ο Dumont, ο οποίος δεν ήταν συνήγορος τού αυταρχισμού στην εκκλησία ή στο κράτος, έγραφε: «Αυτό το άρθρο συγκλόνισε τόσο πολύ τον πάπα Παύλο Δ΄, που πέθανε από δυσαρέσκεια!» (Cet article choqua si fort le Pape Paul IV qu’il en mourut de déplaisir!)

Στην πραγματικότητα υπήρχαν δύο συνθήκες τού Κατώ-Καμπρεσί, που υπογράφηκαν και οι δύο στις 3 Απριλίου 1559, μια «συνθήκη γενικής ειρήνης» (traité de paix général) και μια «ιδιαίτερη ειρήνη» (traité particulier) μεταξύ Ερρίκου Β΄ και Φιλίππου Β΄.

Με αναφορά στην «καλή κουβέντα» (bon mot) τού Ντυμόν, που προφανώς δεν πρέπει να ληφθεί κυριολεκτικά, είναι αλήθεια ότι ο Παύλος Δ΄ δεν είχε πρόθεση συνέχισης τής συνόδου τού Τρεντ «εν μέσω των Λουθηρανών». Η Ρώμη, η έδρα πέντε Συνόδων Λατερανού, θα ήταν ο τόπος για γενική σύνοδο και υπό την προεδρία τού πάπα. Ύστερα από τις συνόδους τού 15^ου αιώνα στην Πίζα, την Κωνσταντία και τη Βασιλεία, για να μη μιλήσουμε για την εναντίον τού Ιουλίου σύνοδο τής Πίζας στις αρχές τού 16^ου αιώνα, οι πάπες φοβούνταν πάντοτε τις συνόδους και επιδίωκαν να τις ελέγξουν.

Ο Παύλος ήταν σίγουρα φλογερός και αδιάλλακτος μεταρρυθμιστής, αλλά όπως έγραφε ο Ναβαγκέρο στον δόγη και τη Γερουσία στις 7 Δεκεμβρίου 1555,

«Αυτός ο ποντίφικας έχει αφήσει να εννοηθεί ότι για τη μεταρρύθμιση των καταχρήσεων ολόκληρης τής Εκκλησίας πιστεύει ότι λίγο αναγκαία θα είναι μια σύνοδος, για την οποία βρίσκουν πάντοτε μεγάλη δυσκολία και πολύ καθυστέρηση, αλλά πρέπει σταδιακά να διορθωθούν τα λάθη και οι επικρατούσες καταχρήσεις, και να πραγματοποιείται αυτό που θα παραγγέλεται».

(Esso Pontefice s’ha lasciato intendere che, per la riforma degli abusi della Chiesa universale, crede che sia poco necessario un concilio, nel qual si ritrovano sempre molte difficultà e molta lunghezza, ma che bisogna a poco a poco corregger gli errori et abusi introdotti, e dar essecutione a quel che sarà ordinato)

Oι Σύνοδοι αποτελούσαν χρονοβόρα απόσπαση τής προσοχής, δημιουργώντας τόσες δυσκολίες, όσες έλυναν, τουλάχιστον κατά τη γνώμη τού Παύλου.

Οι Σύνοδοι άνοιγαν επίσης την πόρτα για παρέμβαση ηγεμόνων και κοσμικών αρχών στις υποθέσεις τής Εκκλησίας. Μετά την ειρήνη τού Κάβε (τον Σεπτέμβριο τού 1557) ο Παύλος αφιερώθηκε σχεδόν αποκλειστικά στη μεταρρύθμιση, επιβάλλοντας την παλαιά και παρέχοντας νέα νομοθεσία, για το οποίο βλέπε René Ancel, «Paul IV et le Concile», Revue d’ histoire ecclesiastique, VIII (1907), 716-41. Για τις συνέπειες τού Κατώ-Καμπρεσί βλέπε τον παλαιό αλλά πολύτιμο (και κατεξοχήν ευανάγνωστο) τόμο τού Alphonse de Ruble, Le Traite de Cateau-Cambresis, Παρίσι, 1889.

[←198]

Πρβλ. τις επιστολές τού Ανν ντε Μονμορενσύ, τού Σαρλ ντε Μπρισσάκ και τού Ερρίκου Β΄ στο Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii (1666), 794 και εξής. Αν και δεν χρειάζονταν περισσότερα από μια συνθήκη ειρήνης για την επίλυση των προβλημάτων που μοιράζονταν η Γαλλία και η Ισπανία, το Κατώ-Καμπρεσί ήταν ορόσημο στην ιστορία τής Ευρώπης τού 16^ου αιώνα. Οι άνθρωποι τής εποχής το αναγνώριζαν ως τέτοιο. Οι Ενετοί ήσαν ανακουφισμένοι καθώς και ευχαριστημένοι με το τέλος τού πολέμου στην Φλάνδρα-Αρτουά και με τις πιο ευοίωνες προοπτικές για την Ιταλία [Sen. Secreta, Reg. 71, φύλλα 86-92 (106^–112)]. Όμως Γάλλοι πατριώτες όπως ο Μπλαιζ ντε Μονλύκ ήσαν πολύ λυπημένοι από το Κατώ-Καμπρεσί, «γιατί αυτή η ειρήνη οφειλόταν στην παράδοση όλων των εδαφών και κατακτήσεων, που είχαν γίνει από τούς βασιλείς Φραγκίσκο και Ερρίκο» (car ceste paix fut cause de la reddition de tous les pays et conquestes qu’avoient fait les roys François et Henry) [Commentaires, επιμ. Courteault (1964), βιβλίο IV, σελ. 461-63].

Στις 15 Απριλίου 1559 ο δόγης και η Γερουσία έγραφαν στον Αλβίζε Μοτσενίγκο, τον πρεσβευτή τους στην παπική κούρτη:

«Καθώς θέλουμε η Αγιότητά του ο πάπας και οι άλλοι πρεσβευτές που βρίσκονται σε αυτή την αυλή να δείξουν σημάδια χαράς στην πόλη αυτή για τη σύναψη τής ειρήνης που ακολούθησε μεταξύ των γαληνοτάτων Χριστανικότατου και Καθολικού βασιλιά, όπως ενημερωνόμαστε από επιστολές των πρεσβευτών που βρίσκονται κάτω από τη μεγαλειότητά του, και καθώς ούτε εμείς μπορούμε να αποτύχουμε να δείξουμε σημάδια ότι αυτή η ειρήνη γίνεται κατανοητή από εμάς με ικανοποίηση, σάς αναθέτουμε μαζί με τη Γερουσία, ώστε ο Μακαριότατος και αυτοί οι πρεσβευτές να δείξουν για την εν λόγω υπόθεση τη χαρά που πρέπει να δείξουν, όπως κι εσείς, με τούς τρόπους που συνηθίζονται σε παρόμοιες περιπτώσεις»,

(Volendo noi che se la Sanctità del Pontefice et li altri ambassatori che si trovano a quella corte farano far segni di allegrezza in quella città per la conclusione della pace seguita tra li serenissimi re Christianissimo et Catholico, come siamo avisati per lettere delli ambassatori che sono appresso la Maestà sue, che nè anco voi manchiate di farle in segno che sia stata intesa da noi con satisfattione, vi commettemo col Senato che come sua Beatitudine et detti ambassatori farano per tal cosa far allegrezza la debbiate far anchor voi con quei modi che si costuma in simil casi)

στο οποίο προστίθεται η σημείωση «Παρόμοιοι πάνω-κάτω απεσταλμένοι να εκλεγούν για τον αυτοκράτορα» (Similes mutatis mutandis oratori apud Caesarem electum), μαζί με το αποτέλεσμα τής ψηφοφορίας: «Υπέρ 179, κατά 1, λευκά 0» (De litteris 179, de non 1, non synceri 0) [Sen. Secreta, Reg. 71, φύλλο 87 (107)].

Στις 4 Απριλίου ο δόγης και η Γερουσία είχαν γράψει στον Τζιοβάννι Μιτσιέλ, τον πρεσβευτή τους στη Γαλλία και με παρόμοιο τρόπο στον Μιτσιέλ Σουριάν, τον πρεσβευτή τους στoν Φίλιππο Β΄ [στο ίδιο, φύλλο 86 (106)]:

«…Χρειάζεστε με αυτή την ευκαιρία, την οποία θεωρούμε κατάλληλη, να καταλήξετε με τη Μεγαλειότητά του ή μάλλον με κάποιον από τούς κύριους υπουργούς του, που θα κρίνετε από την πλευρά σας και αφού μιλήσετε γι’ άλλα, να μπείτε σε εκείνη τη μορφή συζήτησης που θα σάς φανεί κατάλληλη, για να εκφράσετε τη χαρά για τούς καλούς όρους, με τούς οποίους θα είναι επιθυμητή και θα τηρείται εκ μέρους μας η ειρήνη, όπως γνωρίζουν όλοι, προσθέτοντας ότι κρίνετε και εσείς ότι η χριστιανικότατη μεγαλειότητά του, χωρίς καμία επίσημη εντολή προς εσάς να το κάνετε, να κατονομάσει τη Σινιορία μας από την πλευρά του στην εν λόγω διομολόγηση, σύμφωνα με ό,τι έχει κάνει στο παρελθόν και ότι επιδιώκει την αληθινή φιλία που διατηρούμε με την Μεγαλειότητά του…».

(…Dobbiate con quella occasione che vi parerà opportuna ritrovarvi con sua Maestà overo con alcuno delli principali ministri suoi che giudicaste a proposito et dapoi l’haver raggionato d’altro entrar come da voi con quella forma di parole che vi parerà conveniente a rallegrarvi delli buoni termini, nelliquali serà la trattatione della pace da noi desiderata et procurata, come sa ciascuno, aggiongendo che anchora che giudichiate che sua Maestà Christianissima senza alcun officio vostro daria ordine di far denominar la Signoria nostra dal conto suo nella prefata capitolatione, secondo che s’è fatto per il passato, et che ricerca la vera amicitia che tenemo con la Maestà sua…)

Η Βενετία, όπως και η Αγία Έδρα, περιλήφθηκαν στη συνθήκη.

Άλλη επιστολή έφυγε στις 22 Απριλίου ή λίγο μετά προς τον Ενετό πρεσβευτή στον Φίλιππο Β΄ [στο ίδιο, φύλλο 88 (108)]:

«Μάθαμε αυτές τις τελευταίες ημέρες με μεγάλη ικανοποίηση από τις επιστολές σας τη σύναψη τής ειρήνης ανάμεσα στη Καθολική του Μεγαλειότητα και τον χριστιανικότατο βασιλιά, με εκείνες τις λεπτομέρειες που επισημαίνετε με τη συνήθη επιμέλειά σας. Στη συνέχεια ήρθε επιστολή τής ίδιας Μεγαλειότητας και παρουσιάστηκε από τον γραμματέα του που είναι εγκατεστημένος εδώ, με την οποία γίνεται ενημέρωση γι’ αυτή τη σύναψη ειρήνης, συμμετέχοντας μαζί μας, όπως με πραγματικούς και ειλικρινείς φίλους του, σε τόσο καλά και ευπρόσδεκτα νέα και στην τόση ικανοποίησή του…».

(Intendessemo questi dì passati per lettere vostre con molta nostra contentezza la conclusione della pace fra sua Maestà Catholica et il Re Christianissimo con quei particolari che ne havete significato con la consueta diligentia vostra. Dapoi è venuto a presentarne lettere della medesima Maestà il secretario suo qui residente, collequali ella ne avisa essa conclusione, participando con noi come con veri et sinceri amici sui di così buona et salutar nuova et di questo suo contento…)

Ο δόγης και η Γερουσία έγραψαν ύστερα απευθείας στον Φίλιππο Β΄ στις 29 Απριλίου [στο ίδιο, φύλλο 89 (109)]:

«Τα νέα για τη σύναψη τής ειρήνης… έχουν σίγουρα φέρει τόση χαρά και ανακούφιση, όση έπρεπε να αναμένεται ότι θα έφερναν, γιατί ήταν εκείνο το οποίο τόσο συχνά επιθυμούσαμε και αναζητούσαμε. Έτσι χαιρόμαστε, όσο περισσότερο μπορούμε, για το γενικό όφελος και τη σωτηρία τής Χριστιανοσύνης, καθώς και για το ιδιαίτερο όφελος και την τιμή που πρόκειται να εισπράξει η μεγαλειότητά σας…»,

(La nuova della conclusione della pace… ne ha certamente portato tanta contentezza et consolatione quanta è da stimare che habbi potuto far cosa, laqual fosse, come era questa, da noi summamente desiderata et procurata, onde se ne rallegramo quanto più dir potemo così per l’universal beneficio et salute della Christianità come per il particolar commodo et honore che ne viene a ricever la Maestà vostra…)

με άφθονους επαίνους για τη συνολική αρχοντιά τού Φιλίππου που έκανε ειρήνη «…για την καλοσύνη, για τη θρησκεία και για το μεγαλείο τής ψυχής του…» (… della bontà, della religione, et della grandezza dell’animo suo…).

Την ίδια μέρα (29 Απριλίου 1559) η Γερουσία ενέκρινε επιστολή τού δόγη προς τον Ερρίκο Β΄ [στο ίδιο, φύλλο 90 (110)]:

«Πολύ μεγάλη ήταν πραγματικά η επιθυμία μας να δούμε τη Χριστιανοσύνη απαλλαγμένη από αυτά τα βάσανα και τις δυσκολίες που προέρχονται από τόσο μακροχρόνιο και δαπανηρό πόλεμο, επομένως πολύ μεγάλη είναι η ικανοποίηση που αισθανόμαστε από τη σύναψη τής ειρήνης και φιλίας ανάμεσα στη χριστιανικότατη Μεγαλειότητά σας και τον γαληνότατο Καθολικό βασιλιά, που υπογράφηκε με τόσο στενούς δεσμούς συγγένειας, ώστε να μπορούμε να ελπίζουμε ότι πρέπει να είναι αιώνια…»,

(Grandissimo era veramente il desiderio nostro di veder la Christianità libera da quei travagli et incommodi che veniva a patire per così longa et dispendiosa guerra, onde grandissimo è il contento che sentimo della conclusione della pace et amicitia fra vostra Christianissima Maestà et il serenissimo re Catholico firmata con così stretto legame di parentado che si può sperar che debba esser perpetua…)

την οποία παρατήρηση ακολουθούσε η συνήθης υπερβολική κολακεία.

Για το υπόβαθρο τού Κατώ-Καμπρεσί (Cateau-Cambresis) και τη σημασία τής συνθήκης βλέπε Lucien Romier, Les Origines politiques des guerres de religion, 2 τόμοι, Παρίσι, 1913-14, ii, 297 347, Fernand Βraudel, La Méditerranée et le Monde Méditerranéen à l’Epoque de Philippe II, 2 τόμοι, Παρίσι, 1966, ii, 261-64, Ruggiero Romano, «La pace di Cateau-Cambresis e l’ equilibrio europeo a meta del secolo XVI», Rivista storica italiana, lxi-4 (1949), 526-50, J. Lestocquoy, «De la Prise de Calais, au traité du Cateau-Cambrésis…», Revue du Nord, xl (Λιλ, 1958), 39-47, επικριτικό για τον Romier και Manuel Fernandez Alvarez, «La Paz de Cateau-Cambresis», Hispania, xix (Μαδρίτη, 1959), 530-44.

[←199]

René Ancel, «Paul IV et le Concile», Revue d’ histoire ecclesiastique, viii (1907), ιδιαίτερα σελ. 724-40. Pastor, Hist. Popes, xiv, 185-221 και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 452-78. Πρβλ. Bromato, Storia di Paolo IV, ii (1753), βιβλίο XI, σελ. 453-504, ιδιαίτερα σελ. 488 και εξής. Για τη σταδιοδρομία τού Παύλου Δ΄ ως μεταρρυθμιστή πριν την εκλογή του ως πάπα βλέπε Gennaro Maria Monti, Ricerche su Papa Paolo IV Carafa, Μπενεβέντο, 1923.

[←200]

Ancel, «Paul IV et le Concile», σελ. 731, 737, με αναφορές στις επιστολές τού Ναβαγκέρο με ημερομηνία 18 Ιανουαρίου και 11 Ιουλίου 1556.

[←201]

Ancel, «L’Activite reformatrice de Paul IV: Le Choix des cardinaux», Revue des questions historiques, LXXXVI (νέα σειρά, XLII, 1909), 67-103.

[←202]

Για την επιμονή τού Παύλου Δ΄ ότι οι επίσκοποι έπρεπε να κατοικούν μέσα στα όρια τής επισκοπής τους πρβλ. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο XI, σελ. 543-46.

[←203]

Πρβλ. Ancel, «Paul IV et le Concile», σελ. 739 και Cal. State Papers…, Venice, VI-3 (1884), αριθ. 1162, σελ. 1447, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνία 8 Φεβρουαρίου 1558.

[←204]

Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο XI, σελ. 490 92. Ancel, «Paul IV et le Concile», σελ. 739. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 475-77.

[←205]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 2, φύλλα 177-78.

[←206]

Στις 24 Φεβρουαρίου 1559 ο Τζιοβάννι Καράφα, ο δούκας τού Παλιάνο, έγραφε στον αδελφό του καρδινάλιο Κάρλο από το Γκαλλέζε ότι «η αγανάκτηση τού πάπα εναντίον μας προκλήθηκε από τη μυστική συνθηκολόγηση…» (l’indignazione del Papa contro di noi è stata la capitolazione segreta…) [Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο XI, σελ. 518].

[←207]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 256. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο XI, σελ. 506. Duruy, Le Cardinal Carlo Carafa, σελ. 295-96.

[←208]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 721-22. Δεν χρειάζεται να πιστέψει κανείς όλες τις κατηγορίες που απευθύνθηκαν εναντίον των Καράφα από τούς εχθρούς τους, αλλά κατά τη διάρκεια τής δίκης τους, ή μάλλον τής ανάκρισης για τα υποτιθέμενα εγκλήματα και πλημμελήματά τους, ο Τζιρολάμο ντε Φεντερίτσι, επίσκοπος τής Σαγκόνα στην Κορσική και κυβερνήτης τής Ρώμης (και αρχιδικαστής στη δίκη), ζήτησε να εξεταστεί ένα δωδεκάχρονο κορίτσι που είχε αναφέρει «ότι ο δούκας τού Παλιάνο… με τη βία την έκανε να γνωρίσει τη σαρκική επαφή και το ξεπαρθένεμα…» (che il Duca di Palliano… per forza l’haveva cognosciuta carnalmente et svirginata…). Από το Liber Jurium ή επιτομή εγγράφων σχετικών με την δίκη των Καράφα, τώρα στη Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Vat. lat. 12.086, φύλλο 11, πριν στο Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, Ann. X, τομ. 197, αναφερόμενο στο Ancel, «La disgrâce et le procès des Carafa», Revue Benedictine, XXIV (1907), 239, σημείωση 5. Για το Liber Jurium βλέπε στο ίδιο, xxii (1905), 530-32 και σημειώστε το άρθρο τού Ancel, «La Secretairerie pontificale sous Paul IV», Revue des questions historiques, LXXIX (νέα σειρά XXXV, 1906), 446 και εξής.

[←209]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 329. Ο χρονικογράφος έγινε επίσκοπος τού Τελέζε στις 15 Δεκεμβρίου 1357 [στο ίδιο, ii, 319]. Για το εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 27^ης Ιανουαρίου βλέπε επίσης Max Lossen, Briefe von Andreas Masius, Λειψία, 1886, σελ. 315, αναφορά (zeitung) από τη Ρώμη με ημερομηνία 28 τού μηνός, Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ΙΙ, 513-14, Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 262-68 και το άρθρο τού Ancel που αναφέρεται στη σημείωση 211 πιο κάτω.

[←210]

O Giuseppe Coggiola έτεινε λοιπόν να πιστεύει ότι ο Παύλος Δ΄ «με την τιμωρία των ανηψιών υπερβαίνει τα κατάλληλα όρια από υπερβολική αγάπη για τη φήμη του» (nella punizione dei nipoti eccedesse dai giusti confini per soverchio amore della propria reputazione) [Paolo IV e la capitolazione segreta di Cavi, Πιστόϊα, 1900, σελ. 38 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 132 και εξής].

[←211]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 791-92. Για πολιτικούς λόγους ο καρδινάλιος Φρανσουά ντε Τουρνόν συμβούλευσε τον Ερρίκο Β΄ να παρέμβει στον πάπα για λογαριασμό των Καράφα [στο ίδιο, ii, 789-91 και πρβλ. M. François, Correspondance du Cardinal François de Tournon (1946), αριθ. 658-59, 665, σελ. 386-88].

Oι περιγραφές τής εποχής διαφέρουν κάπως όσον αφορά την πτώση των Καράφα, αλλά βλέπε ιδιαίτερα Ancel, «La disgrâce et le procès des Carafa», Revue Benedictine, XXIV (1907), 235-53, τού οποίου η περιγραφή των γεγονότων που οδήγησαν στο αξέχαστο εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 27^ης Ιανουαρίου 1559 (περιλαμβανομένων και των γεγονότων στο συμβούλιο αυτό), βασίζεται κυρίως σε αδημοσίευτες επιστολές τού Τζούλιο ντε Γκράντι, επίσκοπου Σάντα Μαρία ντ’ Ανγκλόνα και Τούρσι, προς τον Έρκολε Β΄ ντ’ Έστε και τού Ροντζιάννι Τζιανφιλιάτι προς τον Κόσιμο Α΄ Μέδικο. Πρβλ. Pietro Nores, Guerra di Paolo ΙV, σελ. 258-74, Bromato, Storia di Paolo IV, ΙΙ (1753), βιβλίο xi, σελ. 505-18, Duruy, Le Cardinal Carlo Carafa (1882), σελ. 296-304, Riess, Die Politik Pauls IV. und seiner Nepoten (1909), σελ. 363-70, Pastor, Hist. Popes, XIV, 222-29 και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 479-84.

[←212]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1 (1877), αριθ. 501, σελ. 468-69.

[←213]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2 (1881), αριθ. 684, 686, σελ. 751-52, 757.

[←214]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 695, σελ. 775-76.

[←215]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 781, σελ. 897-98.

[←216]

Cal. State Papers…, Venice, VI-3 (1884), αριθ. 1076, σελ. 1362.

[←217]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLΙV, τομ. 2, φύλλο 100, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, «εκδόθηκε στη Ρώμη, στο ναό τού Αγίου Πέτρου, στις 14 Νοεμβρίου 1557, κατά το τρίτο έτος (της παπικής μας θητείας)» (datum Romae apud Sanctum Petrum die 14 Novembris, 1557, anno tertio).

[←218]

Arm. XLIV, τομ. 2, φύλλα 107-108, σημείωμα με ημερομηνία 14 Νοεμβρίου 1557:

«…Με μεγάλη προσοχή και ανησυχία επηρεαζόμαστε από τα κακά σχέδια εκείνων που ακούσαμε ότι συγκεντρώθηκαν στη Βορμς για να αναταράξουν δυναμικά την κατάσταση τής Καθολικής Εκκλησίας και να διαδώσουν ευρέως τα ολέθρια λάθη τους. Δεν είναι εύκολο να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε την οργή τους με κάποια θεραπεία, κρατώντας όπως ο ελεήμων πατέρας και Θεός κάθε παρηγοριάς τις ψυχές μας ανάμεσά τους, γιατί, όπως ακούμε, αναπτύσσονται διαφωνίες και βρίσκονται σε αντίθεση ο ένας με τον άλλο, ενώ άρχισαν να διαφωνούν έντονα και να διαπληκτίζονται όχι με τούς Καθολικούς αλλά μεταξύ τους, υπερασπιζόμενοι άλλος άλλα δόγματα. Όταν προσφέρεται τόσο κατάλληλη ευκαιρία, όταν είναι στο χέρι σου, αγαπημένε μας γιε, να διαλύσεις αυτά τα πονηρά σχέδιά τους, δεν θα προσπαθήσεις άραγε για τη δική σου αέναη αφοσίωση στον Θεό και φροντίδα για την Καθολική θρησκεία, ώστε να ελευθερώσεις τη Γερμανία από αυτή την επιδημία, ιδαίτερα όταν έτσι θα φροντίσεις όχι μόνο για την ειρήνη τής Εκκλησίας, αλλά και για τα βασίλειά σου και για τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία;…»

(…Cum maxima cura et solicitudine afficeremur ex impiorum consiliis, quos Vormatiam confluxisse audiebamus ad turbandum vehementius Ecclesiae Catholicae statum suosque perniciosos errores latius disseminandos, nec facile eorum furori ullo remedio occurrere possemus, ipse misericordiarum pater et Deus totius consolationis animum nostrum erexit et eiusmodi inter eos, ut audivimus, dissidia excitavit ut non acrius cum Catholicis quam inter se certare et dissidere alia alii dogmata defendentes coeperint. Qua quidem tam idonea occasione oblata, cum in manu tua, charissime fili, sit impia eorum consilia dissipare, nonne pro tua perpetua in Deum pietate et Catholicae religionis studio enitere ut ea peste Germaniam liberes, praesertim cum in eo non solum Ecclesiae paci, sed regnis tuis et Romano Imperio consulturus sis?…)

To όνομα τού Γιάκομπους εμφανίζεται ως «Liurerius» στο Arm. XLIV, τομ. 4, φύλλο 192. Ο Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 571 τον αποκαλεί Linterius.

[←219]

Arm. XLIV, τομ. 2, φύλλο 96, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, σημείωμα προς Φερδινάνδο με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1557 και πρβλ. την επιστολή τού Παύλου στις 17 Δεκεμβρίου προς τον γιο τού Φερδινάνδου, τον Μαξιμιλιανό, βασιλιά τής Βοημίας, στο ίδιο, φύλλο 135 και βλέπε επίσης φύλλα 148-49, 161, 179 και αλλού. Κατά τη στιγμή τού διορισμού του ως νούντσιος στον Φερδινάνδο, ο Αντόνιο Αγκοστίνο διορίστηκε επίσης επίσκοπος τού Αλίφε, έδρας υπαγόμενης στο Μπενεβέντο (στις 15 Δεκεμβρίου 1557). Ο Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 571, τον ονομάζει ανάρμοστα επίσκοπο τής Λέριδα, στην οποία έδρα δεν διορίστηκε μέχρι τις 8 Αυγούστου 1561 [Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 212]. Αν και εμφανίζεται στις ιταλικές πηγές ως Αγκοστίνο, ο Αντόνιο Αγκουστίν ήταν Ισπανός.

[←220]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 236-37.

[←221]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii , 759 60.

[←222]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 326 και πρβλ. την αξιολόγηση τού Seripando για τα τελευταία χρόνια τού Κάρολου Ε’ στο De Tridentino Concilio Commentarii [στο ίδιο, ii, 457].

[←223]

Massarelli, στο ίδιο, ii, 328 και πρβλ. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 250-51, ο οποίος παραθέτει κείμενο τού Massarelli, Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 513, ο οποίος παρέχει λάθος ημερομηνίες τόσο για τον θάνατο τού Καρόλου όσο και για τη νεκρώσιμη λειτουργία (missa exequialis), Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 774-75, επιστολή τού Φιλμπέρ Μπαμπού, Γάλλου πρεσβευτή στη Ρώμη, προς τον Ερρίκο Β΄ με ημερομηνία 12 Δεκεμβρίου 1558.

[←224]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 777, επιστολή τού Μπαμπού προς τον Ερρίκο Β΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 25 Δεκεμβρίου 1558.

[←225]

Για την άρνηση τού Παύλου Δ΄ να αναγνωρίσει τον Φερδινάνδο ως εκλεγμένο αυτοκράτορα σημειώστε επίσης Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 236-54, Bromato, Storia di Paolo IV, ii (1753), βιβλίο xi, σελ. 437-44 και Pastor, Hist. Popes, XIV, 347-59 και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 570-79.

[←226]

Sen. Secreta, Reg. 71, φύλλο 74 (94), έγγραφο με ημερομηνία 21 Ιανουαρίου 1559 (ενετική χρονολόγηση 1558), «προς τον πρεσβευτή στη Ρώμη» (all’ ambassator a Roma).

[←227]

Ο Λορέντσο Πριούλι πέθανε στις 17 Αυγούστου 1559 και ο Παύλος Δ΄ την επόμενη μέρα, όπου τις κρατικές υποθέσεις ανέλαβαν το Κολλέγιο των καρδιναλίων στη Ρώμη και οι Σύμβουλοι και Επικεφαλής (Capi) των Σαράντα (Quarantia) στη Βενετία [Sen. Secreta, Reg. 71, φύλλα 111-112 (129-130)]. Ο Ενετός πρεσβευτής στη Ρώμη είχε ενημερώσει τη Γερουσία για τον θάνατο τού πάπα με επιστολή με ημερομηνία 18 Αυγούστου, που έφτασε στη Βενετία oτο βράδυ στις 20 τού μηνός. Στις 31 Αυγούστου η Σινιορία – οι Σύμβουλοι και Επικεφαλής (Capi) των Σαράντα – έγραφαν στο Ιερό Κολλέγιο [στο ίδιο, φύλλο 112 (130)]:

«Στο άκουσμα τής είδησης τού θανάτου τού ανώτατου ποντίφηκα, πρώτα από επιστολή τού απεσταλμένου μας και στη συνέχεια από εκείνη των σεβασμιωτάτων εξοχοτήτων σας, που παραδόθηκε σε εμάς, πράγματι, είμαστε πολύ θλιμμένοι. Έχουμε χάσει έναν ποιμένα, που διοικούσε τη χριστιανική κοινοπολιτεία με μοναδική στον Θεό ευσέβεια, θρησκευτικότηα και σοφία, ενώ επιπλέον συνόδευε πάντοτε με μεγάλη αγάπη και πατρική φιλανθρωπία τη δική μας δημοκρατία, ώστε να μάς καθοδηγούν πάντοτε ως εξαιρετικά επιχειρήματα τα συναισθήματά του προς εμάς. Ο θάνατός του υπήρξε φοβερό πρόβλημα για εμάς…».

(Audito eo nuntio qui de summi pontificis obitu ex oratoris nostri primum literis, deinde reverendissimarum dominationum vestrarum, ad nos proxime allatus est, magno sane dolore affecti sumus; eum enim pastorem amisimus, qui rempublicam Christianam singulari in Deum pietate, religione, ac prudentia administravit, nosque praeterea nostramque rempublicam summo amore ac paterna charitate ita semper est prosequutus ut eius erga nos animi egregia argumenta semper ostenderit. Quamobrem eius mors molestissima nobis profecto accidit…)

Για τον θάνατο τού Παύλου σημειώστε Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 332, ο οποίος σχολιάζει τούς μήνες τής αρρώστιας του και θρηνεί για τον χαμό του:

«Δυστυχής, πολύ δυστυχής η αγία εκκλησία τού Θεού, έχοντας χάσει τέτοιον ποιμένα! Είθε να χορηγήσει ο Θεός, ώστε αν όχι καλύτερο, τουλάχιστον παρόμοιο (αν μπορεί να βρεθεί) να βάλει στη θέση του!»

(Infelix, heu nimium infelix ecclesia sancta Dei tanto pastore orbata! Faxit Deus ut si non meliorem saltem similem (si is inveniri potest) ei restituat!).

Πρβλ. Seripando, De Tridentino Concilio Commentarii, στο ίδιο, ii, 458-59, Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ΙΙ, 516, Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 275-76, Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο XI, σελ. 571-73, Duruy, Le Cardinal Carlo Carafa (1882), σελ. 303-4, Pastor, Hist. Popes, xiv, 411-17 και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 617-22.

[←228]

Για τις ταραχές που συνόδευσαν τον θάνατο τού Παύλου Δ΄ βλέπε Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 332-34, Seripando, Commentarii, στο ίδιο, ii, 458-59, Firmanus, Diaria caerimonialia, επίσης στο ίδιο, ii, 515-18, Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 827-28, επιστολή τού Φιλμπέρ Μπαμπού προς τον Κάρολο τής Λωρραίνης, γραμμένη στη Ρώμη στις 18 Αυγούστου 1559, Diario di quanto avvenne nella malattia e dopo la morte di Paolo IV, scritto da un contemporaneo, επιμ. L. Scarabelli, στη δική του έκδοση τού Nores, Guerra di Paolo IV, παραρτ. αριθ. xli, ιδιαίτερα σελ. 451-53. Eπίσης Nores, στο ίδιο, σελ. 276-78, Αlvise (Luigi) Mocenigo, «Relatione di Roma (1560)», στο Eugenio Alberi (επιμ.), Relazioni degli Ambasciatori veneti al Senato, σειρά II, τομ. IV (1857), σελ. 36-39, Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο XΙΙ, σελ. 576-79, Duruy, Le Cardinal Carlo Carafa (1882), σελ. 304-5, Theodor Müller, Das Konklave Pius IV. (1559), Γκότα, 1889, σελ. 17-20, ο οποίος πιστεύει ότι οι στασιαστές Ρωμαίοι ελευθέρωσαν 4.000 φυλακισμένους, Pastor, Hist. Popes, XIV, 414-16 και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 620-21.

Αν και ο Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 517-18, εγγραφή στις 20 Αυγούστου (1559) παρέχει το διάταγμα που διατάσσει την καταστροφή των οικόσημων τής οικογένειας Καράφα «με εντολή τού Ρωμαϊκού λαού», το κείμενό του περιέχει πολλές παραλλαγές από εκείνο τής αφίσας που τυπώθηκε και διανεμήθηκε ευρέως στη Ρώμη. Ίσως λοιπόν δεν είναι άστοχο να δώσω εδώ το κείμενο που έχω μεταγράψει από αντίγραφο τής πρωτότυπης αφίσας:

«Απαγόρευση εναντίον εκείνων που διατηρούν το οικόσημο τού οίκου Καράφα: Με εντολή τού ρωμαϊκού λαού, απολύτως υπάκουου και πιστού στην Αγία Αποστολική Έδρα και στο Ιερό Κολλέγιο των επιφανών και αιδεσιμότατων καρδιναλίων. Αν ακουστεί ότι κάποιο άτομο έχει μπροστά από το σπίτι του ή σε χαρτί ή ζωγραφισμένο στον τοίχο ή ανάγλυφο το οικόσημο τού τόσο εχθρικού και τυραννικού γι’ αυτόν τον λαό οίκου των Καράφφα, πρέπει στη διάρκεια ολόκληρης τής σημερινής και αυριανής ημέρας να το σχίσει, να το σβήσει και να το σπάσει, επί ποινή ότι θα κατηγορηθεί ως προδότης αυτού τού λαού και κακόφημος, ενώ το σπίτι που θα βρεθεί ύστερα από αυτόν τον χρόνο με αυτό, θα λεηλατηθεί και θα πυρποληθεί, όπως είναι δυνατό, με όλους τούς πιθανούς τρόπους, ώστε να εξολοθρευτεί και να διαγραφεί αυτό το τόσο απεχθές όνομα. Γραμμένη στη Ρώμη, στις 20 Αυγούστου 1559».

(Bando contra quelli che terranno l’arme di casa Carafa: Per ordine del Popolo Romano obedientissimo et fedelissimo della santa Sede Apostolica et del sacro Collegio delli illustrissimi et Reverendissimi Cardinali. Si fa intendere a qualunche persona che habbia innanzi alla sua casa o di carta o dipinta in muro o di rilievo l’arme della tanto a questo Popolo inimica et Tirannica casa Caraffa, la debbia fra tutto il dì di hoggi et domani haverla stracciata, scanzellata, et spezzata sotto pena di essere tenuto traditore di questo Popolo et infame et di essere quella casa dove sarà truovata da questo tempo in là sacheggiata et brusciata [sic], acciò si possi per tutte le vie possibile [sic] anichilare et spengere questo tanto odioso nome. Dat. in Roma il dì XX di Agosto: 1559.)

Μετά τον θάνατο τού Παύλου Δ’ υπήρξε πλημμύρα από σατιρικούς και υβριστικούς στίχους στη μορφή «πασκουϊνάδων» (pasquinades), που τις κολλούσαν στο άγαλμα τού Πασκουΐνο, το οποίο στεκόταν δίπλα στο Παλάτσο Ορσίνι (κατεδαφίστηκε κατά τη διάρκεια τής παπικής θητείας τού Πίου ΣΤ’ Μπράσκι (1775-1799) και αντικαταστάθηκε από το τωρινό Παλάτσο Μπράσκι), για το οποίο βλέπε Fabio Gori, «Papa Paolo IV ed i Carafa…: Pasquinate contro la memoria di Paolo IV ed i Caraffeschi», στo Archivio storico, artistico, archeologico e letterario, ii (1877), 170-200.

[←229]

Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 517, εγγραφή στις 19 Αυγούστου 1559.

[←230]

Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 621. Reno U. Montini, Le Tombe dei Papi, Ρώμη: Istituto di Studi Romani, 1957, αριθ. 224, σελ. 327-29.

[←231]

Delumeau, Vie économique et sociale de Rome, ii (1959), 521-98 και αλλού.