Σημειώσεις Κεφαλαίου 15

[←1]

Massarelli, Diarium septimum, επιμ. Sebastian Merkle, Concilium Tridentinum, ii (1911), 262. Όσο για τα χρήματα που εξοικονομήθηκαν με την άμεση και απλή στέψη τού Μάρκελλου Β΄, σημειώστε την επιστολή τού Γάλλου πρεσβευτή Ζαν ντ’ Αβανσόν στις 13 Απριλίου 1555 από τη Ρώμη προς τον Ερρίκο Β΄ στο Guillaume Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, 2 τόμοι, Παρίσι, 1666, ii, 606:

«Μεγαλειότατε, την περασμένη Τρίτη ο κ. καρδινάλιος τού Τιμίου Σταυρού έγινε πάπας. Χτες το πρωί ήθελε να στεφθεί με τις συνηθισμένες τελετές, και κατά την επιστροφή του από τη στέψη, ενώ τον μετέφεραν σε καρέκλα πάνω στους ώμους δώδεκα πεζών, τούς σταμάτησε, έβαλαν κάτω την καρέκλα του και φώναξε τον πρεσβευτή τού αυτοκράτορα [Ζαν Μανρίκ, για τον οποίο πρβλ. Druffel, Briefe u. Akten, iv, αριθ. 609, 626, σελ. 652 και εξής] και μένα. Και αφού μάς ευχαρίστησε για τη συνοδεία και την υποστήριξη που είχαμε προσφέρει στη στέψη του, μάς ζήτησε να ενημερώσουμε κάθε ηγεμόνα για την επιτυχία τής εκλογής του, και ότι ήθελε να στεφθεί σήμερα το πρωί για δύο λόγους: ο πρώτος από αυτούς, όπως εκτιμούσε, ήταν η εξοικονόμηση εικοσιπέντε ή τριάντα χιλιάδων σκούδων που συνηθίζεται να δαπανώνται σε τέτοιες περιπτώσεις. Το μισό αυτής τής δαπάνης ήθελε να επιστραφεί στους φτωχούς και το άλλο προς όφελος τής Αγίας Αποστολικής Έδρας, που πρέπει να είναι πια πολύ φτωχή. Ο δεύτερος λόγος ήταν για να αποκτήσει μέσα άσκησης τού παπικού αξιώματος αυτές τις άγιες ημέρες και γιορτές τού Πάσχα, λέγοντάς μας μετά από αυτό ότι η μεγαλύτερη επιθυμία που είχε στον κόσμο ήταν να δει τη Μεγαλειότητά σας και εκείνη τού αυτοκράτορα σε ειρήνη……».

(Sire, Mardy dernier Mr. le cardinal de Saincte Croix a esté fait Pape; hier matin il voulut estre couronné avec les cérémonies acoustumées, et au retour de son couronnement porté dans sa chaire sur les épaules de douze estafiers, il les fit arrester, mettre sa chaire bas, appella l’ambassadeur de l’empereur et moy; et après nous avoir remercié de la compagnie et assistance que nous avions faite à son couronnement, il nous pria d’advertir chacun son prince du succez de son eslection, et comme il avoit voulu estre couronné ce matin pour deux raisons: la première desquelles il estimoit l’épargne de vingt-cinq ou trente mil écus qu’on a accoustumé de dépenser en semblables occasions—la moitié de laquelle dépense il vouloit qu’elle revînt aux pauvres, l’autre au profit du S. Siège Apostolique qu’il disoit estre grandement appauvry. La seconde raison estoit pour avoir moyen de faire l’office pontifical ces saints iours et festes de Pasques, nous disant après cela que le plus grand désir qu’il eust au monde estoit de voir vostre Majesté et celle de l’empereur en paix…)

[←2]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 64.

[←3]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 164-65, που λέει ότι το κογκλάβιο άρχισε την «Παρασκευή 15 Mαΐου», αλλά η μέρα ήταν Τετάρτη. Ο Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, σελ. 508-9 τοποθετεί τη λειτουργία από τον Κάρπι, την ομιλία τού Φολιέττα και την είσοδο των καρδινάλιων στο κογκλάβιο στις 14 Μαΐου, που είναι προφανώς λάθος.

Ο Γάλλος πρεσβευτής ντ’ Αβανσόν αποδείχτηκε προφήτης. Στις 4 Μαΐου είχε γράψει στον Ερρίκο Β΄ από τη Ρώμη [Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 609]:

«…πιστεύω ότι καθώς αγωνίζονται από τη μία πλευρά και την άλλη, η τύχη θα πέσει στο τέλος στον Θεατικό καρδινάλιο [δηλαδή τον Καράφα, καρδινάλιο τού Κιέτι, αν και συνήθως ήταν γνωστός ως καρδινάλιος τής Νάπολης], αρχιμανδρίτη τού Κολλέγιου, γιατί οι φιλο-αυτοκρατορικοί είναι εντελώς αποφασισμένοι να αντιταχθούν στον κ. καρδινάλιο τής Φερράρα [Ιππόλιτο ντ’ Έστε] και έχουν τον επαρκή αριθμό για να εμποδίσουν την εκλογή του. Πρέπει να καταλήξουν τελικά σε εκείνον, που φαίνεται ότι πλησιάζει περισσότερο τα προτερήματα τού παπικού αξιώματος, που φαίνεται καλά ότι είναι αυτός, όντας ο παλαιότερος τού Κολλέγιου και θεωρούμενος καλής και άγιας ζωής…».

(…le crois qu’en débattant d’un costé et d’autre le sort est pour tomber à la fin sur le cardinal Theatin, doyen du Collège, parce qu’estant les Impériaux du tout résolus de contredire à Mr. le Cardinal de Ferrare, et nombre suffisant pour empescher sa promotion, il se faudra enfin résoudre à celuy qui semblera plus approchant en mérites du Papat, qui paroist bien estre celuy-cy pour estre le plus vieil du Collège, et estimé de bonne et sainte vie…)

[←4]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 266 και βλέπε Giulio Coggiola, «I Farnesi ed il conclavio di Paolo IV» στο Πιζάνικο περιοδικό Studi storici, ix (1900), 457-59.

[←5]

Όσον αφορά τον Πολ, ο ντ’ Αβανσόν έγραφε στον Ερρίκο Β΄ από τη Ρώμη στις 8 Mαΐου (1555) ότι πέρα από την απουσία τού Πολ στην Αγγλία και το ενδιαφέρον του για τις αγγλικές υποθέσεις,

«…φαίνεται ακόμη ότι αυτό θα είναι πιο δύσκολο από τις άλλες φορές, κάτω από τη σκιά κάποιας κατηγορίας για αίρεση η οποία έχει σχηματιστεί σε βάρος του και η οποία βρίσκεται ακόμη στα χέρια των καρδιναλίων τής Ιεράς Εξέτασης, καθένας από τούς οποίους φιλοδοξεί να γίνει πάπας [ιδιαίτερα οι Καράφα, Κάρπι και Αλβάρεζ ντε Τολέδο] και οι οποίοι είναι βέβαιο ότι θα συνεργαστούν εναντίον του!» [Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 610].

(…il semble mesme qu’il sera pour y avoir plus de difficulté que l’autre fois, sous ombre de quelque procez d’ hérésie, qui a esté formé a l’encontre de luy, et qui encores de présent se trouve entre les mains des Cardinaux de l’ Inquisition, chacun desquels aspirant au Papat, ils ne manqueront pas à s’en ayder contre luy!)

Σημειώστε επίσης το πολύτιμο άρθρο τού C. Coggiola, «I Farnesi ed il conclavio di Paolo IV», Studi storici, ix (1900), 72, 212-14.

[←6]

Βλέπε την αναφορά τού Ονόφριο (Νόφρι) Καμαϊάνι, εκπροσώπου των Μεδίκων, τον οποίο ο Φλωρεντινός πρεσβευτής Ανεράρντο Σερριστόρι είχε διαδεχτεί εργαζόμενος στο κογκλάβιο, η οποία αναφορά γράφτηκε στις 7:00 μ.μ. (ad hore ΧΧΙΙ) στις 18 Μαΐου και παρέχεται στον Coggiola, «I Farnesi ed il conclavio di Paolo IV», Studi storici, ix, 455-56, σημείωση 1. Τόσο ο Μορόνε όσο και ο Κάρπι είχαν αρκετή υποστήριξη από τούς φιλο-αυτοκρατορικούς, αλλά βρίσκονταν ο ένας στον δρόμο τού άλλου και οι Γάλλοι ήσαν σε αντίθεση μαζί τους. Σύμφωνα με επιστολή κάποιου Λουκρέτσιο Τασσόνι, γραμμένη στη Ρώμη στις 26 Μαΐου 1555 προς τον Σιγκισμόντο ντ’ Έστε, άρχοντα τού Σαν Μαρτίνο,

«οι φιλο-αυτοκρατορικοί, αμέσως μόλις άρχισε το κογκλάβιο, έχουν κάνει οτιδήποτε είναι δυνατό για να κάνουν πάπα ή τον Μορόνε ή τον Κάρπι, και μέχρι την έβδομη μέρα συνεχίζουν σε αυτή την περίεργη άποψή τους με 26 ή 27 ψήφους…»,

(Gli imperiali subito entrati nel conclave han fatto sempre ogni sforzo possibile per far papa o Morone o Carpi, et sino al VII giorno persistettero con 26 o 27 voti in quella lor oppinione….)

ύστερα από το οποίο συγκέντρωσαν την υποστήριξή τους στον Τζάκοπο Πούτεο [Emilio Motta, «Otto pontificati del Cinquecento (1555-1591) illustrati da corrispondenze trivulziane», Archivio storico lombardo, XIX (ann. XXX, 1905), 348].

[←7]

Σύμφωνα με επιστολή στις 13 Mαΐου τού Αβεράρντο Σερριστόρι, πρεσβευτή τού Κόσιμο Α΄ στη Ρώμη,

«…Χτες το βράδυ ο Αγίου Κλήμεντος [Τζιανμπαττίστα Τσιτσάντα] μού είπε να γίνει κατανοητό ότι οι καρδινάλιοι ταμίας [Σφόρτσα], Τρεντ [Μαντρούτσο] και Μάντουα [Γκονζάγκα] ήθελαν να κάνουν πάπα τον καρδινάλιο τού Φάνο, πράγμα που στενοχωρούσε πολύ τον Σαν Ανιόλο [Ρανούτσιο Φαρνέζε] και τον Φαρνέζε…» [Coggiola, «I Farnesi ed il conclavio di Paolo IV», Studi storici, ix (1900), 220, σημείωση 1].

(…lersera S. Clemente mi disse essersi inteso come il card. camarlingo, Trento, et Mantova volevano far papa il card. di Fano, il che dispiaceva sopra modo a S. Agnolo et Farnese…)

Ο Νόφρι Καμαϊάνι, αδελφός τού Πιέτρο Καμαϊάνι (τον οποίο έχουμε συναντήσει ως παπικό νούντσιο στην αυτοκρατορική αυλή), έγραφε στον Κόσιμο από τη Ρώμη στις 24 Mαΐου ότι οι φιλο-αυτοκρατορικοί στρέφονταν προς τον Πούτεο, «απελπισμένοι ότι θα μπορούσε να γίνει ο Φάνο, στο οποίο πολλοί από αυτούς δεν θέλουν να συμφωνήσουν, ο Μοντεπουλκιάνο και πολλοί άλλοι, εκτός από τον πόλεμο που τούς κάνει ο Φαρνέζε…» (desperati di poter far Fano, al qual non volevano acconsentir molti di loro et Montepulciano et molti altri, oltra la guerra che li facea Farnese…) [Antonio Santosuosso, «An Account of the Election of Paul IV to the Pontificate», Renaissance Quarterly, XXXI (1978), 488-89, 493].

[←8]

Ως συνήθως οι πηγές διαφέρουν μεταξύ τους στις λεπτομέρειες. Ο Πανβίνιο βρισκόταν στη Ρώμη κατά τη διάρκεια τού κογκλάβιου. Συγκέντρωσε το υλικό του με την ησυχία του από τούς συμμετέχοντες. Ο Νόφρι Καμαϊάνι ήταν αυτόπτης μάρτυρας ραγδαία μεταβαλλομένων γεγονότων, που προκαλούσαν σύγχυση. Εν πάση περιπτώσει, ο Καμαϊάνι δίνει στον Καράφα εικοσιεπτά ψήφους, όχι εικοσιοκτώ, και στον Πούτεο δεκαοκτώ, όχι δεκαεπτά. Ο Καμαϊάνι αναφέρει επίσης ότι οι φιλο-αυτοκρατορικοί

«…επέμεναν από την 18η ώρα τής Τετάρτης μέχρι τον εσπερινό τής Πέμπτης [δηλαδή από τις 3:00 μ.μ. τής Τετάρτης 22 Μαΐου μέχρι το απόγευμα τής επόμενης ημέρας] να μη συμμετέχουν, κατά τον οποίο χρόνο δεν έκαναν τίποτε άλλο, πέρα από το να προσπαθούν να κερδίσουν τις ψήφους τής μιας πλευράς από την άλλη. Την Πέμπτη ο Μορόνα και ο Αουγκούστα [Τρούκσες] αποφάσισαν να ενωθούν με τις 27 ψήφους και, έχοντας η υπόθεση μειωθεί σε μία ψήφο, έκαναν τελικά συγκέντρωση και έστειλαν τρεις καρδινάλιους … στον καρδινάλιο τής Νάπολης, που ήδη στην Καπέλλα [Παολίνα] θεωρούνταν από τούς άλλους πάπας…»

(…stettero dal mercoredì a 18 hore sino a giovedì a vespro in ostinatione di non viconcorrere, nel qual tempo non si fece altro che adoprarsi di guadagnare di voti l’una parte dell’altra: Il giovedì Morone et Augusta se risolverno di accostarsi alli 27 voti et, essendo la cosa redutta a un voto, finalmente feciono una congregatione et mandorno tre cardinali… al Cardinale di Napoli, che di già in Capella era tenuto dalli altri per Papa…)

[Santosuosso, «An Account of the Election of Paul IV to the Pontificate», Renaissance Quarterly, XXXI (1978), 496, από επιστολή τού Καμαϊάνι προς τον Κόσιμο Α΄ με ημερομηνία 24 Μαΐου, τη μέρα μετά την εκλογή]. Με άλλα λόγια οι Μορόνε και Τρούκσες δεν έδωσαν τις ψήφους τους στον Καράφα μέχρι τις 23 Μαΐου.

[←9]

Ο Καράφα σχετιζόταν επίσης με τούς αδελφούς Φαρνέζε, των οποίων η μητέρα Τζιρολάμα ήταν κόρη τού Λουίτζι Ορσίνι, κόμη τού Πιτιλιάνο και τής Βιττόρια ντέλλα Τόλφα, ανηψιάς τής Ελιζαμπέττα Καράφα, αδελφής τού Παύλου Δ΄ [Coggiola, στο Studi storici, ix (1900), 215, σημείωση 1]. O Panvinio, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 267b] αναφέρεται στη σχέση τού Καράφα με τον Αλεσσάντρο (affinitate sibi coniunctus).

[←10]

Panvinio, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 267-70, από το Cod. lat. Monacensis 152, φύλλα 294-300. Πρβλ. Massarelli, στο ίδιο και Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, σελ. 509-11, ο οποίος παρέχει περιγραφή τής τυπικής, «ομόφωνης» εκλογής (scrutinium), την οποία ο Panvinio δεν αναφέρει. Η συνοπτική, προσωπική περιγραφή τού Firmanus είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Πρβλ. Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 612, βιαστικά σημειώματα των καρδιναλίων Ζωρζ ντ’ Αρμανιάκ και ντ’ Αβανσόν προς τον Ερρίκο Β΄, γραμμένα στη Ρώμη στις 23 Μαΐου 1555 και σημειώστε τα σημειώματα με ημερομηνία 24 και 26-27 Mαΐου (1555) στo Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 4, φύλλα 60 και εξής.

Για την εκλογή βλέπε γενικά Sägmüller, Die Papstwahlen (1890, ανατυπ. 1967), σελ. 210-19, το προαναφερθέν σημαντικό άρθρο τού Giulio Coggiola, «I Farnesi ed il conclavio di Paolo IV», Studi storici, ix (Πίζα, 1900), 61-91, 203-27, 449-79, με τα κείμενα πέντε εγγράφων και εκτεταμένη χρήση των Αρχείων τής Πάρμας και τής Φλωρεντίας, Emilio Motta, «Otto pontificati del Cinquecento (1555-1591) illustrati da corrispondenze trivulziane», Arch. storico lombardo, 3η σειρά, XIX (ann. XXX, 1903), 348-52, με την επιστολή τού Λουκρέτσιο Τασσόνι προς τον Σιγκισμόντο ντ’ Έστε, άρχοντα τού Σαν Μαρτίνο, γραμμένη στη Ρώμη στις 26 Μαΐου 1555, Pastor, Hist. Popes, XIV, 56-64, 73 και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 357-63, 369-70 και Antonio Santosuosso, «An Account of the Election of Paul IV to the Pontificate», Renaissance Quarterly, XXXI (1978), 486-97.

Στις 24 Μαΐου, τη μέρα μετά την εκλογή του, ο Παύλος Δ΄ έδωσε στον καρδινάλιο Πέδρο Πατσέκο πλήρη διαβεβαίωση για τη φιλία του για τον Κάρολο Ε’, στον οποίο ήθελε να γράψει ο Πατσέκο, «και επειδή τού είπα ότι θα γράψω στη μεγαλειότητά του, γι’ αυτό γράφω, αλλά δεν τον πιστεύω και ήθελε να με ξεγελάσει. Εκείνοι οι οποίοι μάς έχουν προκαλέσει τη μεγαλύτερη ζημιά είναι οι Μορόνε και Άουγκσμπουργκ [φον Τρούκσες], Σαντιάγκο [Αλβάρεζ ντε Τολέδο] και Κάρπι». [Druffel, Briefe u. Akten, iv, αριθ. 629, σελ. 677-78]. Ο Πατσέκο κατέγραφε τούς επιφανείς φιλο-αυτοκρατορικούς, οι οποίοι είχαν περάσει στον Καράφα. O Σεριπάντο ήταν φανερά ικανοποιημένος με την εκλογή τού τελευταίου, «…ένας τέτοιος πάπας, που δεν ξέρω αν θα μπορούσαμε να θέλουμε καλύτερο» (…un tal papa che non so se si fusse possuto desiderar meglio) [στο ίδιο, iv, αριθ. 630, σελ. 678].

Μπορούμε να παραβλέψουμε αναφορά σε περαιτέρω πηγές σχετικές με την εκλογή τού Παύλου Δ’ και να καταλήξουμε με το Arch. Segreto Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 9 (από to Archivum Consistoriale), φύλλα 371-372:

«Στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, την Πέμπτη 23 Μαΐου 1555, αφού γιορτάστηκε η γιορτή τής Αναλήψεως τού Κυρίου μας Ιησού Χριστού, περί την 20ή ώρα [περίπου 17:00] αναγορεύτηκε σε ποντίφηκα ο σεβασμιότατος κύριος Ιωάννης Πέτρος, καρδινάλιος τής Όστια, πήρε το όνομα Παύλος Δ΄ και τον έφεραν στην αρχιερατική έδρα, στον Άγιο Πέτρο, προχωρώντας με τον σταυρό και ψάλλοντας οι ψάλτες τούς συνήθεις ύμνους, ενώ εκεί στον βωμό τής Θείας Ευχαριστίας γονάτισε στο έδαφος και προσευχήθηκε και στη συνέχεια μεταφέρθηκε από πολλούς στον βωμό τού Αγίου Πέτρου, όπου προσευχήθηκε ξανά, κι όταν έγινε αυτό, τον μετέφεραν πίσω στο ανάκτορο τού αρχιερέα με τις συνήθεις στάσεις. Τον ποντίφηκα συνόδευαν κάποιοι αιδεσιμότατοι με τούς οποίους συνδεόταν, άλλοι όμως, παίρνοντας άδεια από την Αγιότητά του στην πύλη τού Αγίου Πέτρου χώρισαν και πήγαν στα σπίτια τους, ενώ εκείνη την ημέρα τίποτε άλλο δεν έγινε» [επίσης στα Acta Vicecancellarii, Reg. 7, φύλλο 255].

(Apud Sanctum Petrum Rome die Iovis XXIII Maii 1555, qua celebratur festus Ascensionis domini nostri Jesu Christi, hora XX aut circa fuit publicatus pontifex reverendissimus dominus Ioannes Petrus cardinalis Ostiensis et nominatus Paulus IIII, et delatus est in sede pontificali ad Sanctum Petrum, cruce et cantoribus hymnos de more cantari solitos cantantibus precedentibus, et apud altare ubi iacet sacrosancta eucharistia humi positus genibus flexis oravit, et deinde perlatus ad maius altare Sancti Petri ubi iterum oravit, quo facto reportatus ad palatium et solitas stationes pontificis nonnullis reverendissimis hucusque associantibus, aliis vero capta prius in porta Sancti Petri a Sanctitate sua licentia ad suas domus divertentibus, et ista die nihil aliud actum est.)

[←11]

Πρβλ. τις παρατηρήσεις τού Ενετού πολιτικού και διπλωμάτη Μπερνάρντο Ναβαγκέρο, «Relazione di Roma (1558)», στο Eugenio Alberi (επιμ.), Relazioni degli Ambasciatori veneti al Senato, σειρά II, τομ. IΙΙ (Φλωρεντία, 1846), σελ. 372-73:

«Εκλέγουν τον πάπα δια λατρείας, όταν οι καρδινάλιοι (όπως λένε) οδηγημένοι από το Άγιο Πνεύμα, στο οποίο δεν μπορούν να αντισταθούν, πηγαίνουν να προσκυνήσουν ως πάπα εκείνον που τούς φαίνεται. Αυτό το είδος δημιουργίας ίσως συμβαίει ορισμένες φορές να είναι καλό, όταν οι άνθρωποι ήσαν καλύτεροι. Αλλά τώρα καθοδηγούνται από καρδινάλιους νεαρούς και μεροληπτικούς, που θεωρείται ότι είναι πολύ βίαιοι. Επειδή οι πιο ασθενικοί έλκονται από τούς πιο ισχυρούς και οι πιο δειλοί από τούς πιο θαρραλέους…. Σε αυτή τη λατρεία αντιστάθηκε ο καρδινάλιος Πόλ, από τον οποίο έλειπε μία ψήφος για να διαθέτει τα δύο τρίτα των καρδιναλίων. Και αν άφηνε τη λατρεία, όλοι θα συμμετείχαν…. Είπε η σεβασμιώτατη εξοχότητά του [ο Πολ] ότι ήθελε να μπει από την πόρτα και όχι από το παράθυρο. Ακολούθησαν ύστερα αυτά που ξέρετε, ότι εξελέγη μετά από πολλές ημέρες ο Ιούλιος Γ’. Με αυτόν τον τρόπο τής λατρείας έγιναν οι δύο τελευταίοι πάπες, ο Μάρκελλος Β΄ και ο Παύλος Δ΄, ο Μάρκελλος με καθολική συναίνεση όλων και ο σημερινός πάπας [Παύλος Δ΄] με διαίρεση και σχεδόν σχίσμα μεταξύ των καρδιναλίων, γιατί δεκαεπτά είχαν αποσυρθεί με τον αιδεσιμότατο Πουτέο, που ήταν με τούς υπόλοιπους στο παρεκκλήσι [Παολίνα], όπου κατέβαιναν οι πάπες όταν εκλέγονταν».

(Per adoradone si elegge il pontefice, quando li cardinali (com’essi dicono) tratti dallo Spirito Santo, al quale non si può resistere, vanno ad adorare per papa quello che a loro pare. Questa sorta di creazione potria essere che alcune volte fusse stata buona, quando gli uomini erano migliori; ma al presente essendo guidata da cardinali giovani e parziali, si crede che abbia del violento assai; perchè i più deboli sono tirati dai più potenti, e i più timidi dai più animosi…. A questa adorazione fece resistenza il cardinal Polo, al quale mancava un sol voto per avere i due terzi dei cardinali; e se si lasciava adorare, tutti sariano concorsi…. Diceva sua Signoria reverendissima (Polo) che voleva ingredi per ostium et non per fenestram. Seguì poi quello che si sa, che fu eletto dopo tanti giorni Giulio III. Per questa via d’adorazione sono stati fatti li due ultimi pontefici, Marcello II e Paolo IV, Marcello con universale consenso di tutti, il presente pontefice (Paolo IV) con divisione e quasi scisma tra’ cardinali, perchè diciassette si erano ritirati col reverendissimo Puteo, ed esso con il resto nella Cappella, ove sogliono ridursi i pontefici da poi che sono stati eletti.)

[←12]

Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλο 118, επιστολή τής Γερουσίας προς τον Μοροζίνι, με ημερομηνία 27 Μαΐου 1555: «Το Σάββατο στις 25 τού τρέχοντος, την Τρίτη ώρα τής νύχτας [που είναι μεσάνυχτα τον Μάιο] παραλάβαμε την επιστολή σας τής 23ης [για την δύο ημερών διαδρομή αγγελιοφόρου από τη Ρώμη στη Βενετία, πρβλ. πιο πάνω, Τόμο III, Κεφ. 7, περιοχή σημ. 150-152], από την οποία μαθαίνουμε για την εκλογή τού αιδεσιμότατου καρδινάλιου αρχιμανδρίτη ως ανώτατου ποντίφηκα, πράγμα το οποίο… προκαλεί μεγάλη ικανοποίηση και είναι σύμφωνο με την επιθυμία μας…» (Sabbato XXV dell’instante alle tre hore di notte recevessemo le vostre de 23, per le quali havemo inteso l’elettione del reverendissimo cardinale decano in summo pontifice, la qual… n’è stata di grandissima satisfattione et conforme al desiderio nostro…) [και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 124].

[←13]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλα 119 και εξής.

[←14]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλο 121.

[←15]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλα 141-143 (150-152).

[←16]

Στις 21 Μαΐου 1555 η Γερουσία είχε εξετάσει το προτεινόμενο κείμενο τής επιστολής που έπρεπε να σταλεί στον επόπτη (provveditore) τού ενετικού στόλου, πληροφορώντας τον ότι επιστολές από τον βαΐλο στην Ισταμπούλ (μέχρι τις 23 Απριλίου) έδειχναν

«ότι συνεχίζεται με επιμέλεια η συγκρότηση τού στόλου αυτού τού γαληνότατου Άρχοντα [Σουλεϊμάν], που θα αποτελείται από 60 συνολικά γαλέρες και θα βγει υπό τη διοίκηση τού υπέροχου ναυτικού διοικητή που διορίστηκε πρόσφατα, μαζί με τέσσερις σαντζακμπέηδες, μεταξύ των οποίων είναι και ο μεγαλοπρεπής Ντραγκούτ μπέης, καθώς και με χίλιους γενίτσαρους, πέρα από μεγάλο αριθμό σπαχήδων και άλλων ανυπότακτων…»,

(che ivi si continuava con diligentia a preparar l’armata di quel serenissimo Signor, la qual saria di galie 60 in su, et usciria sotto ‘l governo del magnifico capitaneo del mare ultimamente creato con quattro sanzacchi, fra li quali vi è il magnifico Droguth Bey, et con mille janizzari oltra un buon numero de spachi et altri scapoli….),

αλλά ίσως οι Τούρκοι αποδεικνύονταν φιλικοί, όταν θα βρίσκονταν τελικά στη θάλασσα (περισσότερο απ’ όσο ήταν ο Ντραγκούτ τον προηγούμενο χρόνο), αν όμως δεν ήσαν, τότε ο επόπτης έπρεπε να είναι έτοιμος να υπερασπιστεί τα συμφέροντα τής Δημοκρατίας [Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλα 117-118].

Όμως η επιστολή αυτή προφανώς δεν στάλθηκε για οποιονδήποτε λόγο και όταν στις 30 Mαΐου (1555) ο Κριστόφορο ντα Κανάλε παρέλαβε την αποστολή του ως νέος επόπτης, πήρε εντολή να τηρεί κάθε άρθρο τής ειρήνης μεταξύ Βενετίας και Πύλης, που προέβλεπε δράση εναντίον μουσουλμάνων κουρσάρων. Ο Κανάλε έπρεπε ασφαλώς να εξασφαλίζει την τιμή τού κράτους, πράγμα που σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης σήμαινε αντίσταση στους Τούρκους [στο ίδιο, φύλλα 121 και εξής]. O νεοδιορισμένος ναύαρχος (il magnifico capitaneo del mare) ήταν ευνοούμενος τής εξυψωμένης σουλτάνας Ροξελάνα και θα χρειαζόταν την εμπειρία τού Ντραγκούτ «γιατί ήταν νεαρός χωρίς εμπειρία» (per essere giovane inesperto) [βλέπε πιο κάτω, σημείωση 21].

[←17]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλα 124-125.

[←18]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλο 129, έγγραφο με ημερομηνία 11 Ιουλίου 1555.

[←19]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλο 130.

[←20]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XV, φύλλο 162, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, «από την Κωνσταντινούπολη στις 23 Μαρτίου (1555)…» (di Costantinopoli de XXIII Marzo…).

[←21]

Φαίνεται ότι αξίζει να δοθεί το κουτσομπολίστικο κείμενο των ειδοποιήσεων (avvisi) στις 8 Απριλίου 1555 [Lettere di principi, τομ. XV, φύλλο 224, «από την Κωνσταντινούπολη στις 8 Απριλίου» (da Constantinopoli di VIII Αprile)]:

«Ότι ο στόλος συγκροτείται με αργό ρυθμό, και ότι θα βγουν 70 γαλέρες ή λίγο περισσότερες, το νωρίτερο κατά τα μέσα Μαΐου. Ότι θα είναι διοικητής τού στόλου ο Ντραγκούτ Ρέις και εκείνος ο Πιαλή αγάς, ο οποίος έχει ήδη διοριστεί ναυτικός διοικητής, αλλά τώρα θα έχει μόνο τον τίτλο τού συντρόφου τού Ντραγκούτ, επειδή είναι άπειρος νεαρός, ενώ αργότερα θα φέρει το όνομα τού στρατηγού, επειδή είναι πολύ ευνοούμενος τής σουλτάνας [Χασεκί Χουρράμ, γνωστής ως Ροξελάνα] και τού Αχμέτ πασά, ενώ σχεδιάζεται να τού δώσουν ως γυναίκα μια κόρη τού Ρουστέμ πασά, γαμπρού τού Μεγάλου Τούρκου. Ότι στην Κωνσταντινούπολη και στο Πέρα υπάρχει πολύ μεγάλη πανούκλα.	(Che l’armata si metteva all’ordine lentamente, et che uscirebbono 70 gallere o poco piu, et al più presto dopo mezo Maggio. Che sarà capitano dell’armata Draguth Rays et quello Pialaga, che già fu dessignato capitano del mare, ma hora sarà solo con titolo di compagno con Draguth per essere giovane inesperto, et portandosi bene haurà poi nome di generale per essere molto favorito dalla soltana et da Amath Bassà, et si dissegna dargli per moglie una figlia di Rusten Bassà, genero del Gran Turco. Che in Constantinopoli et in Pera vi è la peste assai grande.
Σε επιστολές από την Αμάσεια, γραμμένες από τον Ζανεσίνο προς τον λαμπρότατο βαΐλο στην Κωνσταντινούπολη, μεταφρασμένες από αυτούς τούς επιφανείς κυρίους, ειδοποιούμαστε ότι ο Τούρκος πρόκειται να πάει στο Χαλέπι και να μην έρθει στην Κωνσταντινούπολη. Ότι οι πρεσβευτές τού Σούφι βρίσκονταν σε απόσταση έξι ημερών από την Αμάσεια, έρχονταν για να συνάψουν ειρήνη ή ανακωχή και έφερναν τιμητικά δώρα στον Τούρκο, μεταξύ των οποίων πενήντα κόρες και πολλούς όμορφους νέους, καθώς και ένα περίπτερο εκστρατείας για στέγαση πενήντα ατόμων, ανεκτίμητης μαεστρίας. Επίσης ένα χαλί φτιαγμένο με χρόνο εργασίας επτά ετών.	Per lettere di Amasia scritte al clarissimo bailo in Constantinopoli da Zanesino, interprete di questi illustrissimi signori, si avisa che il Turco era per andare in Allepo et non per venire a Constantinopoli. Che gli ambasciatori del Sophi erano lontani sei giornate d’Amasia, et venivano per trattar pace o tregua, et portavano honorato presente al Turco, et tra l’altre cose cinquanta donzelle et altrettanti giovani bellissimi et un padiglione da campagna di 50 alloggiamenti di inestimabil maestria. Item un tappeto con opera di tempo di sette anni.
Μέσω κάποιου φίλου που έχει καλή πληροφόρηση στην Κωνσταντινούπολη, πήρα επίσης αυτή την ενημέρωση: Από επιστολή τής 6ης Απριλίου ότι η αρμάδα θα βγεί από την Κωνσταντινούπολη με 60 γαλέρες, μαζί με τις οποίες θα είναι και οι φούστες που διαχείμασαν έξω και θα είναι περίπου 40. Ότι τον χρόνο κατά τον οποίο θα βγουν δεν μπορώ να τον επιβεβαιώσω, αλλά από αυτό που μπορώ να δω δεν θα είναι τόσο σύντομα. Ότι ο ερχομός τού Τούρκου δεν μπορεί να πει κανείς πότε θα είναι, γιατί κανένας δεν ξέρει, ούτε μπορεί να ξέρει ακόμη. Ότι μερικοί άνθρωποι πρακτικοί, μέσω υποθέσεων, πιστεύουν ότι ο Τούρκος είναι πολύ αποξενωμένος στο μυαλό, λόγω τού μεγάλου πόνου για τον θάνατο τού γιου του και άλλων δικών του κακοτυχιών, και ότι λίγο είναι διατεθειμενος για επιχειρήσεις.	Per mezo d’uno amico quale ha buona intelligenza in Constantinopoli anchora sono avisato in questo modo: Che per lettere di sei d’Aprile uscirà l’armata di Constantinopoli al numero di 60 gallere presso le quali saranno le fuste che rimasero fuori questa invernata al numero di 40 in circa. Che del tempo che hauranno a uscire non sì può affermare, ma per quello che si puo vedere non saranno così presto. Che della venuta del Turco non si puol affermare quello habbia da essere, perchè nissuno lo sa, nè in puol sapere lui anchora. Che alcune persone pratiche per via di conietture credono che il Turco sia assai allienato della mente per i molti dolori della morte del figlio et altri inconvenienti suoi, et che poco sia disposto alli negotii.
Οι περισσότερες από αυτές τις επιστολές τής 8ης [Απριλίου] περιλαμβάνουν ότι οδηγήθηκε στην Κωνσταντινούπολη ένας από τα μέρη τής Προύσας, που προσποιούνταν ότι ήταν ο Μουσταφά, ο γιος τού Μεγάλου Τούρκου, δίνοντας στον απλό λαό να καταλάβει ότι εκείνος που ήταν νεκρός με το όνομά του, είχε σταλεί από τον ίδιο για να μπερδέψει τον πατέρα του, αλλά αυτός ήταν ο πραγματικός Μουσταφά, και είχε συντρόφους σε αυτή την απάτη, τούς οποίους άφησε απλά να δουν και πολλοί τον ακολούθησαν. Τώρα εκτελέστηκε στην Κωνσταντινούπολη και οι σύντροφοι, που είναι φυλακισμένοι, αναμένουν την εντολή τού εν λόγω Μεγάλου Τούρκου».	Di più nelle sudette lettere di VIII [Aprile] si contiene che era stato condotto in Constantinopoli uno che nelle parti di Bursia fingeva di essere Mustafa già figlio del Gran Turco, dando ad intendere al vulgo che quello che era stato morto sotto suo nome fu mandato da lui per dubio di suo padre, ma che lui era il vero Mustafa, et haveva compagni di questa fraude, alli quali soli si lasciava vedere, et molti lo seguivano. Hora è stato giustiziato in Constantinopoli, et delli compagni, che sono prigioni, si aspetta ordine dal detto Gran Turco.)

Για τον Πιαλή αγά, «που έχει διοριστεί ναύαρχος» (che già fu dessignato capitano del mare), όπως σημειώνεται στις ανακοινώσεις (avvisi) τής 8^ης Απριλίου 1555, που αναφέρθηκαν πιο πάνω), για τον Ντραγκούτ Ρέις και για επιπλέον νέα από την Ισταμπούλ, βλέπε τη μακροσκελή επιστολή τής 20^ης Μαΐου (1555) από τον κύριο ντε Κοντινιάκ, τον Γάλλο πρεσβευτή στην Πύλη, προς τον Ερρίκο Β΄, στον E. Charrière, Négociations de la France dans la Levant, 4 τόμοι. Παρίσι, 1848-60, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1965, ii, 329-46. Αμέσως μετά την παραλαβή τής επιστολής τού Κοντινιάκ, με τα νέα ότι η τουρκική αρμάδα είχε αναχωρήσει από τον Βόσπορο στις 18 Μαΐου, ο Ερρίκος Β΄ έγραψε επιστολή άφθονων ευχαριστιών προς τον σουλτάνο Σουλεϊμάν, περιγράφοντας σχέδια για τις κοινές γαλλο-τουρκικές ναυτικές επιχειρήσεις, «για να εκτελέσουμε τις επιχειρήσεις που προσφέρονται… στον τομέα τού κοινού εχθρού και των οπαδών του» (faire exécuter les entreprises qui s’offrent… au dommaige du commun ennemy et de ses adhérens).

Από επιστολές που είχαν κατασχεθεί και είχαν έρθει σε γαλλικά χέρια από εκπροσώπους των Αψβούργων «στην Ιταλία, τη Νάπολη, τη Σικελία, τις Ισπανίες, τη Φλάνδρα και άλλα κράτη [του εχθρού], ακόμη και από εκείνα που κατέχει στην Ινδία», οι Γάλλοι είχαν μάθει ότι οι φιλο-αυτοκρατορικές δυνάμεις δεν διέθεταν κεφάλαια, οι υπήκοοι των Αψβούργων ήσαν δυσαρεστημένοι και στρατεύματά τους στασίαζαν. Ήταν προφανώς πολύ κατάλληλη στιγμή για κοινή τουρκική και γαλλική εκστρατεία, για να χτυπήσουν τον κοινό εχθρό [στο ίδιο, ii, 346-51, «γραμμένη στο Σαιν Ζερμαίν αν Λαι στις 8 Ιουλίου 1555» (escript à St.-Germain en Laye, le VIIIe jour de juillet MVLV)].

[←22]

Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλο 136 και πρβλ. Heinrich Lutz (επιμ.), Nuntiaturberichte, Ι-14 (Τύμπινγκεν, 1971), αριθ. 114, 120, σελ. 280, 294-97, επιστολές τού παπικού νούντσιου Τζιρολάμο Μουτσαρέλλι, γραμμένες στις Βρυξέλλες στις 21 Ιουλίου και 26 Αυγούστου 1555. Βλέπε γενικά Cesare Riccomanni, Francesco Grottanelli και Pompeo Banchi, Relatione della Guerra di Siena di Don Antonio di Montalvo, dallo Spagnolo da Don Garzia di Montalvo suo figlio, Τορίνο, 1863, σελ. 169, 178-82 και ιδιαίτερα Charrière, Négociations, ii, 351 και εξής.

O Vasari έχει απεικονίσει την ήττα των Τούρκων στο Πιομπίνο το 1555, στη Sala del Cinquecento τού Palazzo Vecchio στη Φλωρεντία [T.S.R. Boase, Giorgio Vasari, the Man and the Book, Princeton Univ. Press, 1979, σελ. 303, εικόνα 198 (Bollingen Series, XXXV)] και αναπτύσσει το γεγονός στο δικό του Ragionamenti [Gaetano Milanesi, Le Opere di Giorgio Vasari, 9 τόμοι, Φλωρεντία, 1875-85, viii, 196, 218, παραπομπές από τον φίλο μου Rensselaer W. Lee].

Βρίσκουμε τούς Τούρκους στο Πιομπίνο στις 12 Ιουλίου (1555) και σύμφωνα με επιστολές από Ρώμη στις 13 Ιουλίου «ο τουρκικός στόλος την τέταρτη ώρα τής νύχτας τής Δευτέρας πέρασε από την Όστια χωρίς καμμία βλάβη αυτής τής ακτής…» (L’armata Turchesca lunedì notte alle 4 hore passò da Ostia senza alchuna lesione di quelle riviere…) [Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Urb. lat. 1038 (1554-1558), φύλλα 76-77 και σημειώστε φύλλα 78, 82, 85, 85-86, 88].

Στις 26 Ιουλίου (1555) ο καρδινάλιος Ζαν ντυ Μπελλαί έγραφε στον Ανν ντε Μονμορενσύ από τη Ρώμη ότι ενώ οι γαλλόφιλοι ήσαν περισσότερο από ευτυχείς με τη σκέψη ότι οι Τούρκοι θα ξεχειμώνιαζαν στα ανοιχτά των ακτών τής Ιταλίας, ο Παύλος Δ΄ θα διαμαρτυρόταν, αλλά αν ο ντυ Μπελλαί και ο Γάλλος πρεσβευτής ενημερώνονταν έγκαιρα, θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν το ζήτημα:

«Είναι αλήθεια ότι αν αναχωρήσει από εκεί, ο τουρκικός στόλος θα έρθει να διαχειμάσει σε αυτές τις θάλασσες, όπως προσεύχονται στον Θεό στους αγκώνες και τα γόνατα όλοι όσοι αγαπούν το βέβαιο μεγαλείο τού βασιλιά και την αναπόφευκτη καταστροφή τού αυτοκράτορα. Η Αγιότητά του θα φωνάξει, αλλά αν από αυτή τη συζήτηση προειδοποιηθούμε εγκαίρως, θα διορθωθούν όλα…» [Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii (1666), 613].

(Il est vray que si au partir de là, l’armée Turquesque vient hyverner en ces mers, comme tous ceux qui ayment la grandeur certaine du Roy et la ruine infaillible de l’Empereur, en prient Dieu à coudes et à genoux, sa Sainteté criera, mais si de cette déliberation nous sommes advertis à bonne heure, il se remediera à tout…)

Από το 1949 το Πόρτο Λονγκόνε ονομάζεται Πόρτο Ατζούρο.

[←23]

Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλο 139. Το Κάλβι, στη βορειοδυτική ακτή τής Κορσικής, ήταν πιθανώς το κύριο γενουάτικο οχυρό στο νησί. Το Μπαστιά στη βορειοανατολική ακτή (στη βάση τού Ακρωτηρίου Κορς), ήταν και παραμένει ακόμη το σημαντικότερο μέρος στην Κορσική. Μια γερμανική αναφορά από τη Ρώμη, με ημερομηνία 10 Αυγούστου (1555), είχε αναφέρει, «Και οι δύο στόλοι [δηλαδή ο τουρκικός και ο γαλλικός] επιτέθηκαν στην Κορσική στην πόλη Κάλβα, την οποία, αν κέρδιζαν, στο νησί αυτό δεν θα απέμενε τίποτε στους Γενουάτες» (Utraque classis in Corsica oppugnat oppidum Calva, quod si expugnaverint, nihil reliquum est Genuensibus in illa insula) [August von Druffel, Briefe und Akten zur Geschichte des sechzehnten Jahrhunderts, IV (Μόναχο, 1896), αριθ. 659, σελ. 705].

[←24]

Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλο 147.

[←25]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλο 149, έγγραφο με ημερομηνία 7 Οκτωβρίου 1555. Στις 22 Σεπτεμβρίου είχε ήδη αναφερθεί από Κέρκυρα,

«ότι ο τουρκικός στόλος πέρασε την ίδια μέρα από εκείνο το νησί για να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη, έχοντας πυρπολήσει πέντε γαλέρες στη θάλασσα, οι οποίες, λόγω έλλειψης ανδρών, δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν τον στόλο, και έχοντας βγάλει από αυτές τα κομμάτια πυροβολικού και τούς λίγους ανθρώπους που υπήρχαν πάνω τους, που ανέβασαν στις άλλες γαλέρες. Ότι αυτός ο στόλος καταστράφηκε πολύ και απογυμνώθηκε από άνδρες, αφού σκοτώθηκαν πολλοί Τούρκοι και συγκεκριμένα 1.000 γενίτσαροι, από τούς οποίους 700 σκοτώθηκαν κάτω από το Πιομπίνο και 300 κάτω από το Κάλβι» [Cod. Urb. lat. 1038, φύλλο 91].

(che l’armata Turchescha l’istesso giorno passò fuori di quell’isola per ritornare in Constantinopoli, la quale haveva abbrucciato 5 gallere nel mare per mancamento d’huomini che non potevano seguitare l’armata, et havevano cavato fuori l’artigliaria, et quelle poche gente che v’erano et interzzate sopra l’altre galere, che detta armata era molto ruinata et priva di gente per essere morti molti Turchi et in particulare da 1.000 gianiceri, che da 700 ne morirno sotto Piombinο et da 300 sotto Calvi.)

[←26]

Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλο 132, έγγραφο με ημερομηνία 19 Οκτωβρίου.

[←27]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλο 156, έγγραφο με ημερομηνία 7 Νοεμβρίου 1555 και σημειώστε φύλλα 158-164.

[←28]

Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 33, φύλλο 195. Με βούλλα στις 13 Ιουνίου (1555) δόθηκε στον Καράφα απαλλαγή για τα εγκλήματα που είχε διαπράξει κατά τη διάρκεια ενός μάλλον ανούσιου στρατιωτικού παρελθόντος. Υπάρχει εξαιρετική συνοπτική περιγραφή τής σταδιοδρομίας του από τον A. Prosperi, «Carlo Carafa», στο Dizionario biografico degli italiani, XIX (1976), 497-509. Ανάμεσα στις διάφορες κατηγορίες που απαγγέλθηκαν εναντίον τού Καράφα στη δίκη του, υπό τον Πίο Δ΄, ήταν και εκείνη τής βλάσφημης αίρεσης [Heinrich Lutz, επιμ., Νuntiaturberichte, Ι-14 (Τύμπινγκεν, 1971), παραρτ. αριθ. 13, σελ. 420-21].

[←29]

Panvinio, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 271a, από Cod. lat. Monacensis 152, φύλλο 300 και Massarelli, Diarium septimum, στο ίδιο, σελ. 273.

[←30]

Τον Νοέμβριο τού 1555 ο καρδινάλιος Κάρλο Καράφα είχε την ευκαιρία να πει στον Ενετό πρεσβευτή Μπερνάρντο Ναβαγκέρο ότι οι Ισπανοί τού είχαν μόλις προσφέρει σύνταξη 4.000 δουκάτων «αν υπηρετούσα τον Αυτοκράτορα και τον βασιλιά τής Αγγλίας [Φίλιππο] στην ανάγκη τους». Ο Καράφα αρνήθηκε την προσφορά με κάποια αγανάκτηση (έλεγε), «γιατί ενώ έχω υπηρετήσει τον αυτοκράτορα κατά τη διάρκεια δεκαεπτά ετών και μάλιστα καλά,… δεν έχω ανταμειφθεί σωστά» [Rawdon Brown, επιμ., Calendar of State Papers… Venice, VIΙ (Λονδίνο, 1877), αριθ. 279, σελ. 249].

[←31]

Rawdon Brown (επιμ.), Calendar of State Papers… Venice, VI-1 (1877), αριθ. 117, σελ. 94.

[←32]

Η πιο παλιά «δευτερεύουσα» εργασία για την ταραγμένη παπική θητεία τού Παύλου Δ΄ είναι εκείνη τού Pietro Nores, Storia Della Guerra di Paolo IV, Sommo Pontefice Contro Gli Spagnuoli, επιμ. Pompeo Scarabelli, στο Archivio storico italiano, XII (Φλωρεντία, 1847), για την οποία πρβλ. πιο κάτω, σημείωση 63. Μετά τον Nores έρχεται ο Carlo Bromato, Storia di Paolo IV, pontefice massimo, 12 βιβλία σε 2 τόμους, Ραβέννα: Anton-Μaria Landi, 1748-1753, βιβλία IX-XΙΙ, ii, 215 και εξής, που καλύπτει τα έτη τής παπικής θητείας τού Παύλου. Carlo Bromato είναι ψευδώνυμο (nom de guerre) τού Bartolommeo Carrara, ενός Θεατινού. Η εργασία του είναι λεπτομερής και σε γενικές γραμμές αξιόπιστη, αλλά υπερασπίζεται υπερβολικά τον Παύλο Δ’, έναν από τούς ιδρυτές τού Τάγματος των Θεατινών. Bλέπε γενικά Luigi Volpicella, «Della Guerra Carafesca di Roma sotto Paolo IV e del suo esito infelice», Arch. stor. per le province napoletane, XXXV (1910), 553-68 και ιδιαίτερα Fabio Cori, «Papa Paolo IV ed i Carafa suoi nepoti giudicati con nuovi documenti», στο Archivio storico, artistico, archeologico e letterariο della città e provincia di Roma (με ιδρυτή και επιμελητή τον Gori), 5 τόμοι, Ρώμη και Σπολέτο, 1875-83, i, 23-30, 193-256, ii, 47-63, 170-206, 257-65, 302-21. Η εργασία τού George Duruy, Le Cardinal Carlo Carafa (1519-1561): étude sur le pontificat de Paul IV, Παρίσι, 1882 ήταν καλό βιβλίο την εποχή του, που παρείχε στον αναγνώστη περισσότερα από εκατό αποσπάσματα από χειρόγραφες πηγές.

Όμως οι πιο πολύτιμες μελέτες για τον Παύλο Δ΄ είναι εκείνες τού Βενεδικτίνου λογίου Dom René Ancel, από τις οποίες οι πιο σημαντικές για τον παρόντα σκοπό μας είναι η «La Question de Sienne et la politique du cardinal Carlo Carafa (1556-1557)», Revue Benedictine, xxii (1905), 15-49, 206-31, 398-428 και η «La Disgrace et le proces des Carafa», στο ίδιο, xxii (1905), 225-35, XXIV (1907), 224-53, 479-509, XXV (1908), 194-224 και XXVI (1909), 52-80, 189-220 και 301-24, όπου ο τίτλος τής δεύτερης άλλαξε σε «La disgrâce et le procès des Carafa» στα τελευταία τρία τμήματα στη Revue Benedictine, τομ. XXVI. Σημειώστε επίσης Ancel, «Nonciatures de France: Nonciatures de Paul IV (avec la dernière année de Jules III et Marcel II), I: Nonciatures de Sébastiano Gualterio et de Cesare Brancatio», μέρη 1-2, Παρίσι, 1909-11. «Paul IV et le Concile», Revue d’ histoire ecclesiastique, VIII (1907), 716-41. <«Le Vatican sous Paul IV: Contribution a l’ histoire du palais pontifical», Revue Benedictine, XXV (1908), 48-71 και «Notes a propos d’Etudes sur la diplomatic pontificate au XVI siecle», στο ίδιο, XXIV (1907), 111-14. Το τελευταίο κομμάτι είναι μικρό βέβαια, αλλά ενδιαφέρον, ενώ πρέπει να γίνει αναφορά και σε δύο άλλα έργα τού Ancel, «La Secretairerie pontificale sous Paul IV», Revue des questions historiques, LXXIX (νέα σειρά XXXV, 1906), 408-70 και «L’Activite reformatrice de Paul IV: Le Choix des cardinaux», στο ίδιο, LXXXVI (νέα σειρά XLII, 1909), 67-103.

Οι μελέτες τού Ancel έκαναν το βιβλίο τού George Duruy κάπως απαρχαιωμένο. Η εκτεταμένη μονογραφία τού Ludwig Riess, Die Politik Pauls IV. und seiner Nepoten: eine weltgeschichtliche Krisis des 16. Jahrhunderts, Βερολίνο, 1909 έχει αποδειχτεί χρήσιμη, αν και αρκετά παράδοξα δεν χρησιμοποίησε καμμία από τις μελέτες τού Ancel. Για τον Παύλο Δ΄ (καθώς και για άλλους πάπες) ο αναγνώστης μπορεί να στραφεί με εμπιστοσύνη στον Pastor, Hist. Popes, XIV, κεφάλαια iii-xv, σελ. 56-424 και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), βιβλίο ii, κεφ. ii-vi, σελ. 357-626. O Pastor βασίζεται αρκετά στον Ancel.

H περίοδος τής βασιλείας τού Ερρίκου Β΄ (1547-1559), που περιλαμβάνει εκείνη τής παπικής θητείας τού Παύλου Δ΄ (1555-1559), καλύπτεται αξιοθαύμαστα από τον Lucien Romier, Les Origines politiques des guerres de religion, 2 τόμοι, Παρίσι, 1913-14. Σχετικό επίσης είναι το έργο τού Romeo de Maio, Alfonso Carafa, Cardinale di Napoli (1540-1565), Πόλη τού Βατικανού, 1961 για τη ζωή τού μικρανηψιού τού Παύλου Δ΄, τού γιου τού Αντόνιο Καράφα, μαρκήσιου τού Μοντεμπέλλο. Ο Antonio Veny Ballester, Paulo IV, cofundador de la clerecia religiosa (1476-1559), Πάλμα ντε Μαγιόρκα, 1976 ασχολείται κυρίως με τη θρησκευτικότητα τού πάπα και των Θεατινών, στην οποία προσθέτει λίγα ή τίποτε. Γενικού ενδιαφέροντος για την ιστορία τού παπισμού από τη δεκαετία τού 1550 είναι η γνωστή εργασία τού Jean Delumeau, Vie conomique et sociale de Rome dans la seconde moitié du XVIe siècle, 2 τόμοι, Παρίσι, 1957-59.

[←33]

Navagero, «Relazione di Roma (1558)», στο Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά II, τομ. ΙΙΙ (1846), σελ. 382.

Η περιγραφή τού Ναβαγκέρο, στο ίδιο, σελ. 377 και εξής, για τη σταδιοδρομία, τον χαρακτήρα, την προσωπικότητα και την εμφάνιση τού Παύλου Δ΄ είναι γνωστή. Ο Παύλος ήταν ανηψιός τού καρδινάλιου Ολιβιέρο Καράφα (για τον οποίο βλέπε Τόμο II τής παρούσας εργασίας, Κεφ. 10, περιοχή σημ. 8-12, και αλλού), με τον οποίο ζούσε για ένα διάστημα στη Ρώμη από το έτος 1496. Ο Παύλος είχε υπηρετήσει την Αγία Έδρα ως νούντσιος τόσο στην Αγγλία όσο και στην Ισπανία.

«Η όψη αυτού τού πάπα είναι οξύθυμη και ρυτιδιασμένη. Έχει απίστευτη σοβαρότητα και μεγαλείο σε όλες τις ενέργειές του, ενώ φαίνεται πραγματικά ότι γεννήθηκε για να κυριαρχήσει. Είναι πολύ υγιής και εύρωστος. Περπατώντας φαίνεται σαν να μην αγγίζει το έδαφος. Είναι όλο νεύρα με λίγη σάρκα….».

(La complessione di questo pontefice è collerica e adusta; ha una gravità incredibile e grandezza in tutte le sue azioni, e veramente par nato a signoreggiare. È molto sano e robusto; cammina che non pare che tocchi terra; è tutto nervo con poca carne….)

Ο Παύλος ήταν μορφωμένος και γλωσσομαθής:

«Είναι μορφωμένος σε όλα τα είδη των γραμμάτων. Μιλάει ιταλικά, λατινικά, ελληνικά και ισπανικά ακόμη, τόσο σωστά, που φαίνεται σαν να έχει γεννηθεί μισός στην Ελλάδα, μισός στην Ισπανία. Και εκείνοι που καταλαβαίνουν αυτές τις γλώσσες, ομολογούν ότι δεν θα μπορούσαν να θέλουν καλύτερο. Έχει τόσο επίμονη μνήμη, που θυμάται τι έχει διαβάσει, που είναι σχεδόν τα πάντα. Έχει ολόκληρη την Αγία Γραφή στο μυαλό, και τούς διερμηνείς ακόμη, αλλά κυρίως τον Άγιο Θωμά…. Η ζωή του, από εκείνα που μπορείς να γνωρίζεις και να βλέπεις, είναι καθαρή από κάθε λεκέ και ήταν πάντοτε τέτοια…».

(È letterato in ogni sorta di lettere; parla italiano, latino, greco, e spagnuolo ancora, così propriamente che par nato in mezzo di Grecia, in mezzo di Spagna; e chi intende quelle lingue, confessa che non si può desiderar meglio. Ha una memoria così tenace che si ricorda quanto ha letto, che è quasi ogni cosa. Ha tutta la Scrittura Sacra a mente, e gl’interpreti ancora, ma principalmente S. Tommaso…. La vita sua, per quello che si sa e si vede, è netta d’ogni macchia ed è stata sempre tale…)

Έκανε τις δουλειές του με σφοδρό τρόπο και εξυμνούσε τον παπισμό ως το πιο εξυψωμένο αξίωμα στον κόσμο: «…επί τού αξιώματος τού ποντίφηκα, ο οποίος, λέει, πρέπει να βάζει τούς βασιλείς και τούς αυτοκράτορες κάτω από τα πόδια του!…» (… oltre il grado del pontificato che dice essere per mettere i re e gl’imperatori sotto i piedi!..) [Alberi, ό. π., σελ. 479-80].

[←34]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, VI-2 (Λονδίνο, 1881), αριθ. 1024, σελ. 1299.

[←35]

Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 966, σελ. 1219-20.

[←36]

Seripando, De Tridentino Concilio Commentarii, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 405. Ούτε ο Leopold von Ranke ούτε ο Henry Chas. Lea έχουν δώσει πιο σαρωτικό κατηγορητήριο τής Ρωμαϊκής Ιεράς Εξέτασης.

[←37]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 272.

[←38]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia coram Ιulio ΙΙΙ … Marcello ΙΙ … Paulo IV (1550-1559), στα Acta Miscellanea, Reg. 33, φύλλο 19, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση:

«Στην εκκλησία τού Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, την Τετάρτη 29 Μαΐου 1555, έγινε το πρώτο εκκλησιαστικό συμβούλιο, στο οποίο ο αγιότατος κύριός μας πάπας Παύλος Δ΄ μίλησε ευχαριστώντας τούς αιδεισμώτατους κυρίους [καρδιναλίους] για την εκλογή του, ενώ διόρισε μερικούς αιδεισμώτατους [καρδιναλίους], που είχαν προηγουμένως οριστεί από τον ευτυχισμένης μνήμης πάπα Μάρκελλο Β΄, για εκείνα που έπρεπε να γίνουν για τη μεταρρύθμιση, ενώ σταδιακα έγινε λόγος για τη διασφάλιση τής ειρήνης μεταξύ των χριστιανών ηγεμόνων»

(Apud Sanctum Petrum Romae die Mercurii XXIX Maii 1555 fuit primum consistorium in quo sanctissimus dominus noster Paulus Papa IV habuit orationem qua egit gratias reverendissimis dominis de eius electione et deputavit nonnullos reverendissimos qui antea a felicis recordations Marcello Papa II ad id deputati fuerant super reformatione facienda, et successive fuit factum verbum de pace procuranda inter Christianos principes)

και πρβλ. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1555, αριθ. 22 και Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο IX, σελ. 224.

[←39]

Alvise (Luigi) Mocenigo, «Relazione di Roma (1560)», στο Eugenio Alberi (επιμ.), Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά II, τομ. IV (Φλωρεντία, 1857), σελ. 46-47:

«Όμως [ο Παύλος Δ΄] ήταν φημισμένος άνθρωπος τού πνεύματος, τού δόγματος και τής καλοσύνης, ώστε, φτάνοντας στη μεγάλη ηλικία των 80 περίπου ετών, στο αξίωμα τού πρύτανη τού Κολλεγίου των καρδιναλίων, εξελέγη επίσης πάπας ενάντια στις γνώμες και τις πεποιθήσεις όλων, και ίσως επίσης και τού εαυτού του, όπως μού είπε η Αγιότητά του λίγο πριν πεθάνει, ότι δεν είχε ποτέ ευχαριστήσει κανέναν, και ότι αν ένας καρδινάλιος τού ζητούσε κάποια χάρη, θα τού απαντούσε πάντοτε αντιστρέφοντας, ούτε παρακάλεσε ποτέ, επομένως είπε: “Δεν ξέρω πώς εκλέχτηκα πάπας. Και καταλήγω πάντοτε στο συμπέρασμα ότι όχι οι καρδινάλιοι αλλά ο Θεός χορηγεί τούς ποντίφηκες”».

(era però riputato uomo d’intelletto, di dottrina e di bontà, di modo che giunto all’età grave di quasi 80 anni, pervenuto al decanato del Collegio de’ Cardinali, fu dappoi eletto anco Pontefice contra il parere e credere d’ognuno, e forse anco di sè stesso, siccome Sua Santità propria mi disse poco innanzi che morisse che non aveva mai compiaciuto ad alcuno, e che se un cardinale gli aveva dimandata qualche grazia, gli aveva sempre risposto alla rovescia, nè mai compiaciutolo, onde disse: ‘Io non so come m’abbiano eletto Papa; e sempre concludo che non li cardinali, ma Iddio faccia li pontefici’)

[←40]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1555, αριθ. 24.

[←41]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 275.

[←42]

Πρβλ. το σημείωμα στις 21 Ιουλίου 1555 προς τον Μπερναρντίνο ντε Μεντόζα, «αντιβασιλέα στο ναπολιτάνικο βασίλειο» (in regno Neapolitanο regio locumtenens):

«Στέλνουμε τον αγαπημένο μας γιο, τον Φλωρεντινό Φραντσέσκο Σανγκαλλέττο, ο οποίος φέρει επιστολή προς την εξοχότητά σας, για να αγοράσει σε αυτό το βασίλειο, για το σπίτι και την οικογένειά μας, 250 δοχεία με ελληνικό κρασί, τού είδους που γνωρίζετε…».

(Mittimus dilectum filium Franciscum Sangallettum Florentinum, qui has ad nobilitatem tuam literas pertulit, ut emat in regno isto pro domus et familiae nostrae usu dolia CCL, vini graeci eius generis quod ab eo cognosces…)

Ο Παύλος ήθελε να αποσταλεί το κρασί γρήγορα, ελεύθερα, «και χωρίς κανένα εμπόδιο» (et sine ullo impedimento). Στις 29 Νοεμβρίου τον βρίσκουμε να κανονίζει την αποστολή εκατό περίπου βαρελιών (dolia) κρασιού από τη Γαλλία «εδώ στη Ρώμη» (huc in almam Urbem) [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 4. φύλλο 158]. Ο Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 364, σημείωση 4 αρνείται ότι ο Παύλος ήταν «βαρύς πότης» (ein starker Trinker) και ίσως φυσικά έχει δίκιο. Πρβλ. επίσης Carlo Bromato, Storia di Paolo IV, ii (Ραβέννα, 1753), βιβλίο X, σελ. 414-17.

[←43]

Navagero, Relazione (1558), στο Alberi, Ambasciatori veneti, σειρά II, τομ, iii, σελ. 380-82.

[←44]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 272-76. Για την αγγλική πρεσβεία υπακοής σημειώστε την επιστολή τού Τζιοβάννι Μιτσιέλ, τού Ενετού πρεσβευτή στην Αγγλία, προς τον δόγη και τη Γερουσία με ημερομηνία 6 Μαΐου 1555 στον Brown, Cal. StatePapers…, Venice, VI-1 (1877), αριθ. 72, σελ. 62. Για εκείνη τού Έρκολε ντ’ Έστε βλέπε Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 33, φύλλα 192-193 και όσον αφορά την απαίτηση τού Φιλίππου Β΄ και τής Μαρίας, ότι ο Παύλος Δ΄ έπρεπε να ανυψώσει το νησί τής Χιμπέρνια (Ιρλανδίας) σε τάξη βασίλειου, στο ίδιο, φύλλα 194-195 και Bromato, Storia di Paolo IV, ii, 224-25.

[←45]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann., αριθ. 56 και εξής, με σημείωμα τού Παύλου Δ΄ στις 13 Ιουνίου 1555 προς Αλβίζε Λιππομάνο και ιδιαίτερα Arm. XLIV, τομ. 4, φύλλα 89-96, σημειώματα με ημερομηνία 6-10 Ιουλίου (1555), φύλλα 113-124, σημειώματα με ημερομηνία 14 Αυγούστου, φύλλα 145-147, σημειώματα με ημερομηνία 8 Οκτωβρίου, φύλλα 176-177, σημείωμα με ημερομηνία 23 Δεκεμβρίου για τη εικαζόμενη ολίσθηση σε αίρεση τού Ιωάννη Ντροχοτζόφσκι (πέθανε το 1557), επίσκοπου τού Βρότσλαβεκ (Wladislaviensis, Leslau) και φύλλα 192-195, σημειώματα με ημερομηνία 19 Φεβρουαρίου 1556.

[←46]

Πρβλ. Pastor, Hist. Popes, XIV, 327-37 και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 555-63 με την παλαιότερη βιβλιογραφία. Ο Λιππομάνο έφυγε από την Πολωνία στις αρχές τού έτους 1557 και επέστρεψε στην έδρα του (Βερόνα) στις αρχές Μαρτίου. Ύστερα από μερικούς μήνες ο Καμίλλο Μεντουάτο διορίστηκε διάδοχός του ως νούντσιος στην Πολωνία. Η αποστολή τού Μεντουάτο δεν ήταν πιο επιτυχής. Για τη σταδιοδρομία τού Λιππομάνο και την εμπειρία του στο Άουγκσμπουργκ, βλέπε Helmut Goetz (επιμ.), Nuntiaturberichte, I-17 (Τύμπινγκεν, 1970), σελ. xxiii– xli και αριθ. 46-85, σελ. 95-177.

[←47]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XV, φύλλα 260, 265, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση:

«…Όμως, μεταξύ άλλων πολύ βασανιζομένων εκκλησιών, δεν μπορούμε να μη συμπάσχουμε με τη Μαγεντία [Μάιντς] μεταξύ των κτήσεών σας. Πρόκειται για εκκλησία που δοκιμάστηκε όχι μόνο σε διαταραχές πολέμων, αλλά δοκιμάστηκε και σε άλλα χρόνια από λεηλασίες, εμπρησμούς, καταστροφές, χαλασμούς, ερημώσεις αγρών, μοναστηριών, εκκλησιών, πόλεων και χωριών, ακόμη και από καταστροφές χώρων αρχιεπισκοπικής διαμονής, κάστρων και φρουρίων, πολυάριθμες στην αυτοκρατορία, τόσο εναντίον των Τούρκων, όσο και σε συγκρούσεις άλλου σκοπού, στις οποίες περιλαμβάνονται σύνοδοι, εκλογικές συνελεύσεις και άλλες συναντήσεις, οι οποίες αφθονούν στη Γερμανία τής δικής μας εποχής, το κόστος και, τέλος, όλες αυτές οι συμφορές την έχουν συνθλίψει, έτσι ώστε πολύ λίγα έχουν απομείνει για να υποστηριχθούν από τούς επικεφαλής…».

(…Ηic tamen inter alias multum adflictas ecclesias non possumus non apud dominationes vestras Moguntinae vices commiserari: Eius enim ecclesiae ditionisque res non solum in proximis bellorum tumultibus, verum etiam aliis annis recedentibus ita rapinis, incendiis, expilationibus, agrorum depopulationibus, monasteriorum, ecclesiarum, oppidorum villarumque, atque etiam ipsarum archiepiscopalis residentiae mansionum, arcium ac fortalitiorum devastationibus, frequentibus imperii tam contra Turcas quam in alios fines collectationibus, visendorum conciliorum, comitiorum, ac reliquarum conventionum, quarum Germania nostro tempore est feracissima, impendiis et denique omni calamitatum genere sunt comminutae ut praesidi sustenando parum supersit…)

[←48]

Arm. XLIV, τομ. 4. φύλλα 76-77, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση:

«…[τη Γαληνότητά σας]… στην οποία θα παραμείνει πάντοτε η διαχείριση τέτοιων έργων, από την οποία ποτέ δεν έφυγε, και την οποία αυτή η επιστολή σας φαίνεται να υπόσχεται, έτσι ώστε πρώτα να φροντίσει τις πληγείσες περιοχές τής χριστιανικής κοινότητας και να ελευθερώσει την Παννονία από τα πλήγματα των Τούρκων και τη Γερμανία από τούς αιρετικούς…».

(…[Serenitatem tuam]… in ea semper procuratione eaque opera esse permansuram, a qua nunquam discessit et quam tuae ipsae literae videntur polliceri, ut afflictae Christianae reipublicae tandem consulatur tuaque inprimis et a Turcarum iniuriis Pannonia et Germania ab haereticis liberetur…)

[←49]

Lettere di principi, τομ. xxii, φύλλο 31, επιστολή τού Αρκίντο προς τον κόμη τού Μοντόριο γραμμένη στη Βενετία στις 6 Ιουλίου 1555.

[←50]

Lettere di principi, τομ. xxii, φύλλα 32-34. ιδιαίτερα φύλλο 32, επιστολή γραμμένη στη Βενετία στις 13 Ιουλίου 1555:

«… Αυτοί οι επιφανείς κύριοι εκτιμούν πολύ αυτή την υπόθεση των φόρων δεκάτης ως διαμεσολάβηση για τον στόλο τους,… και την τελευταία φορά που είχα πάει στο Κολλέγιο ο γαληνότατος [Φραντσέσκο Βενιέρ] είπε αυτά τα λόγια: Είμαστε βέβαιοι ότι θα έχουμε καλύτερες συνθήκες από την Αγιότητά του τον τωρινό μας Κύριο όσο από κανέναν άλλο ποτέ, γιατί θυμόμαστε (όταν ήμασταν πρέσβης στη Ρώμη) κατά τη διαπραγμάτευση στο εκκλησιαστικό συμβούλιο για τούς δικούς μας φόρους δέκατης, ο τωρινός μας Κύριος επέβαλε ησυχία σε όλους τούς διαφωνούντες, λέγοντας για την ευτυχή μνήμη τού πάπα Παύλου: Προσεξτε, μήπως αρνούμενοι σε αυτούς τούς φόρους δεκάτης, τούς δώσετε την ευκαιρία να τούς πάρουν μόνοι τους. Στο οποίο απάντησα: Είναι πιθανό, αυτό που η Αγιότητά του είπε ως βέβαιο, για οποιαδήποτε αιτία νη μη γίνει ποτέ. Απάντησε τότε η Γαληνότητά του ότι αυτή είναι η αλήθεια και ότι πάντοτε αυτό το κράτος δεν θα αρνείται την υπακοή στην Αποστολική Έδρα και ιδιαίτερα στη Μακαριότητά του. Ξέρω καλά ότι τώρα αυτή η ομιλία δεν γίνεται για κανένα σκοπό, αλλά τέτοια είναι η συνήθειά μου, να αναφέρομαι στα αφεντικά ακόμη και με λόγια εκ περισσού, όταν αυτά προέρχονται από το στόμα των ηγεμόνων [και ακολουθούν λεπτομέρειες σχετικές με τον φόρο δεκάτης]…».

(…Questi signori illustrissimi stimano molto questa cosa de le decime per suffragio de la loro armata, … et l’ultima volta ch’io sono stato in Collegio il serenissimo disse queste parole: Noi siamo certi di havere miglior conditione da la Santità di Nostro Signore presente che da nissun altro mai, perchè ci ricordiamo (essendo noi ambasciatore a Roma) trattarsi in Concistoro de le nostre decime, et Nostro Signore presente pose silenzo a tutti gli contradicenti con dire a la felice memoria di Papa Paolo: Mirate bene che denegandole voi non gli diate occasione di pigliarle per se stessi. Al che risposi io: Potria essere che sua Santità lo dicesse come certissimo che per causa alcuna non lo farebbono mai. Replicò all’hora sua Serenità così essere il vero, et che in eterno questo Dominio non declinerà da l’ubbidienza de la Sede Apostolica et specialmente di sua Beatitudine. So ben che hora questo discorso non fa a proposito alcuno, ma così è mio costume di rifferire a gli padroni ancho le parole soprabondante quando provenghino di bocca de principi…)

[←51]

Lettere di principi, τομ. xxii, φύλλο 51, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

[←52]

Busbecq, Epp. II, στο Omnia quae extant opera, Βασιλεία, 1740, ανατυπ. Γκρατς, 1968, σελ. 112-13:

«Ο Τζαχανγκίρ είναι ο νεώτερος… νέος που δεν είναι αρκετά ισχυρός ούτε στην ψυχή ούτε στο σώμα, επειδή τον παραμορφώνει η καμπούρα…».

(Giangir natu minimus… adolescens nec animo nec corpore satis validus, nam gibbo deformabatur…)

[←53]

Lettere di principi, τομ. xxii, φύλλο 52:

«Ότι ο Τούρκος ήταν πολύ καλά από την ασθένεια τού ποδιού του. Ότι είχε δώσει εντολή να πάνε για κυνήγι αγριογούρουνων και ελαφιών στην Ανατολία, σε ένα μέρος που ονομάζεται στη γλώσσα τους Ιζνίκ και στη δική μας γλώσσα Νίκαια, σε απόσταση 10 μιλίων από την Κωνσταντινούπολη μέσω θαλάσσης, όπου κάποιοι πίστευαν ότι αυτό το κυνήγι διατάχθηκε για να επιφέρει τον θάνατο τού μεγαλύτερου γιου του, δηλαδή τού καμπούρη φιλόσοφου, επειδή υποψιαζόταν ότι συμμετείχε στην εξέγερση εκείνου που προσποιούνταν ότι είναι ο Μουσταφά, αλλά ότι στην πραγματικότητα ο Τούρκος είχε επανασυμφιλιωθεί με αυτόν τον γιο, καθιστώντας σαφές ότι τέτοιες υποψίες δεν υπήρχαν. Ότι ο Ρουστέμ πασάς είχε επιστρέψει στο Γκραν.

(Che il Turco stava assai bene dell’indispositione de la sua gamba. Che havea dato ordine di andar alla caccia de cinghiari et de cervi nella Natolia in un luogo detto in lengua loro Isgnich et in lengua nostra Nicea, lontano da Constantinopoli circa X miglia per mare, che alcuni credevano che questa caccia fosse ordinata a effetto di dar la morte al suo figlio maggiore, cioè il gobbo filosofo, per sospitione ch’egli habbia tenuta mano alla seditione di colui che si fingeva Mustafa, ma che per verità il Turco si era riconciliato con detto figliuolo et chiaritosi detta sospitione essere stata vana. Che Rusten Bassà era tomato in Gran.

Ότι η ειρήνη ή ανακωχή που υπάρχει με τον Σούφι έχει σταθεροποιηθεί πλήρως και συναφθεί εντελώς. Ότι με εντολή τού Τούρκου έχει σταλεί σε όλες τις σκάλες φόρτωσης ρητή εντολή ότι κάθε σκάφος που έχει φορτίο σιτηρών ή πρόκειται να φορτώσει σιτηρά και δεν τού δίνεται εγγύηση να οδηγηθεί στη Βενετία, πρέπει να υποχρεωθεί να οδηγηθεί στην Κωνσταντινούπολη. Ότι φέτος σε αυτές τις χώρες υπήρξε καλή συγκομιδή σιτηρών» [στο ίδιο, φύλλο 52].

Che la pace o tregua, che sia, col Sofi era del tutto stabilita et perfettamente conclusa. Che di ordine del Turco era stato mandato per tutte le scalosie over caricadori commandamento espresso che ogni navilio che havesse carco o volesse carcare di frumenti, non dando sicurtà di condurgli a Vinetia fusse forzato condurgli a Constantinopoli. Che questo anno in quei paesi è stato honesto ricolto di biade.)

(Για την επιστροφή τού Ρουστέμ πασά στην Ισταμπούλ, βλέπε Κεφάλαιο 14, σημείωση 95).

Καθώς το έτος 1555 πλησίαζε προς το τέλος του, έπεσε επιδημία στη Βενετία. Για ασφάλεια και «για μεγαλύτερη υπηρεσία προς την Αγιότητά σας» (per maggior servitio di sua Santità), ο Αρκίντο μετακινήθηκε στο νησί τού Μουράνο, το οποίο (έγραφε στον Καράφα στις 7 Δεκεμβρίου) βρισκόταν σχεδόν τόσο κοντά στο ανάκτορο τού δόγη, όδο το σπίτι που καταλάμβανε στη Βενετία. Στην επιστολή αυτή λέει ότι περιλαμβάνει νέα από την Ισταμπούλ [Lettere di principi, τομ. xxii, φύλλο 97], που φαίνονται να έχουν χαθεί, επειδή, όπως αναφέρεται σε σημείωση στο πίσω μέρος τής επιστολής του [στο ίδιο, φύλλο 100], «Οι ειδοποιήσεις [από την Κωνσταντινούπολη] παραμένουν στα χέρια τού καρδινάλιου» (Gli avvisi [da Constantinopoli] sono restati in mano del cardinale).

Σε μεταγενέστερη επιστολή στις 28 Δεκεμβρίου [στο ίδιο, φύλλα 107, 117], ο Αρκίντο σημειώνει ξανά ότι συμπεριλαμβάνει νέα από την Ισταμπούλ, φύλλο 117, οι οποίες ειδοποιήσεων (avvisi) επίσης διασώζονται. Έχουν ημερομηνία 16 Νοεμβρίου (1555) και λέγεται ότι ήσαν «συλλογές επιστολών με λεπτομέρειες και μικρής σημασίας» (raccolti da l ettere di particolari et poco importanti), φύλλο 116. Αν και θεωρούνταν «μικρής σημασίας» εκείνη την εποχή, σήμερα έχουν σημαντικό ιστορικό ενδιαφέρον, φύλλο 108:

«Από την Κωνσταντινούπολη υπάρχουν περισσότερες επιστολές διαφόρων ημερών τού προηγούμενου μήνα. Η τελευταία είναι τής 16ης [Νοεμβρίου] και σε γενικές γραμμές δεν υπάρχει υπόθεση μεγάλης σημασίας. Αυτά τα λίγα μπορεί κανείς να παρατηρήσει: Ότι επισπευδόταν η κατασκευή εκατός γαλερών, εν μέρει στον ναύσταθμο τής Κωνσταντινούπολης και εν μέρει [;] λόγω εύκολης προσπέλασης σε ξυλεία. Ότι φημολογούνταν ότι αυτός ο στόλος έπρεπε να επιστρέψει και πάλι σε αυτές τις θάλασσες, πράγμα που δεν πιστεύουν οι άνθρωποι με κρίση. Ότι ο αγάς των γενίτσαρων προβιβάστηκε σε τέταρτο πασά. Ότι υπάρχει έλλειψη τροφίμων [αν και, όπως αναφέρεται πιο πάνω στις ειδοποιήσεων (avvisi) στις 3-4 Σεπτεμβρίου, είχε υπάρξει καλή συγκομιδή καλαμποκιoύ (honesto ricolto di biade)], τα οποία είναι πολύ ακριβά, και ότι υπάρχει απαγόρευση ότι σε καμμία περίπτωση δεν επιτρέπεται να βγουν έξω. Όμως, ότι οι σαντζακμπέηδες των επαρχιών, για συγκεκριμένο κέρδος τους που δεν φαινόταν, φόρτωναν έτσι κάποια μικρή ποσότητα για τη δύση [ενδιαφέρον γεγονός για τη Βενετία, που έπαιρνε πολλά σιτηρά από την Τουρκία].

(Di Constantinopoli sono più lettere de diverse date del mese passato: le ultime sono de 16 [novembre] et in tutta somma non gli è cosa di molto momento. Questo poco si può notare: Che si solecitava di far cento galere, parte nell’arsenale di Constantinopoli et parte in le comendie [?] per commodità de boschi. Che si vociferava detta armata con la passata dover ritornare a tempo nuovo in questi mari, ma non si crede da le persone di giudicio. Che lo agà de gianiccieri era stato creato quarto bassà. Che vi è carestia di formento et sono molto cari, et era fatta prohibitione che in nessun modo se ne lasciasse estrarre: tuttavia che gli sangiachi de le provincie per lor particolar guadagno mostravano in parte di non vedere, et così se ne carricava qualche poco per ponente.

Για την επιχείρηση τής Τρανσυλβανίας ή μάλλον τής Ουγγαρίας δεν βλέπω σημαντική κίνηση, ενώ πολλοί θέλουν να μην αφήσει ο Τούρκος να γίνει, βλέποντας ότι στο παιχνίδι τού βασιλιά Στέφανου [;] δεν έδωσε απάντηση και ότι τα έθνη αυτών των σαντζακιών θα οδηγηθούν σύντομα να στείλουν εκείνο που ο Τούρκος θέλει. Ότι απλά προς το παρόν η υπόθεση περνάει σιωπηλά»

De l’impresa di Transilvania overo Ongheria non si vede movimento di rilevo, pur molti vogliono che il Turco non la possa lasciare di fare, vedendo che alla partita del Re Stefano [?] non si dà risposta, et che le genti de li sangiacatì portano poco tempo ad espedirle quando il Turco vuole. Basta che di presente la cosa passa in silentio).

Στα πλαίσια αυτών των αναφορών στον Αρκίντο, για τον οποίο βλέπε C. Alberigo στο Dizionario biografico degli italiani, iii (1961), 761-64, μπορούμε να σημειώσουμε ότι το πορτραίτο του, προφανώς ζωγραφισμένο κατά τα μέσα τής δεκαετίας τού 1550 και αποδιδόμενο στον Τιτσιάνο, υπάρχει στο Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης. Ο Αρκίντο ήταν χοντρός, φαλακρός και γενειοφόρος.

[←54]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Mar, Reg. 31, φύλλο 74 (93), απόφαση τής Γερουσίας με ημερομηνία 21 Φεβρουαρίου 1551 (ενετική χρονολόγηση 1550), που πέρασε με ψήφους υπέρ (de parte) 123, κατά (de non) 25, λευκές (non sinceri) 3, ζητώντας

«… με ψηφοφορίες στο Κολλέγιό μας να εκλεγούν δύο γραμματείς τής Καγκελλαρίας μας ή μάλλον δύο άλλοι πολίτες μας, που να μην είναι από αυτούς τούς γραμματείς και να θέλουν αυτό το φορτίο, που να είναι ηλικίας μεγαλύτερης των είκοσι ετών, οι οποίοι θα σταλούν στην Κωνσταντινούπολη στο σπίτι τού βαΐλου μας, με υποχρέωση να μάθουν την τουρκική γλώσσα, να διαβάζουν και να γράφουν σε αυτό το ιδίωμα, για τον οποίο σκοπό πρέπει αυτός ο βαΐλος να τούς εφοδιάσει με έναν δάσκαλο, που να τού αρκεί να πληρώνεται από τα χρήματα τού φόρου επί των ενετικών εμπορικών πλοίων (κόττιμο) και από εκείνα των δαπανών τού βαΐλου και να τούς προσφέρει σε αυτό κάθε δυνατή χάρη. Πρέπει να μείνουν σε αυτόν τον τόπο πέντε συνεχή χρόνια και να έχουν τις δαπάνες διατροφής στο τραπέζι τού εν λόγω βαΐλου, στον οποίο πρέπει να αναφέρονται για λογαριασμό τής Σινιορίας μας, σύμφωνα με εκείνο που γίνεται με τούς δύο δραγουμάνους μας που υπηρετούν εκεί.

(…che per ballotationi del Collegio nostro siano eletti dui nodari de la Cancelleria nostra overo dui altri cittadini nostri, non essendo di essi nodari, che vogliano tale carico, iquali siano di etade di anni vinti et da lì in su, iquali siano mandati a Costantinopoli in casa del baylo nostro con obligatione d’imparare la lingua Turca legger et scriver in quell’idioma, per loqual effetto debba esso baylo provedergli di uno maestro sofficiente da esser pagato de i danari de cottimi et baylazzi et prestargli in ciò ogni favor possibile. Star debbano in quel luogo anni cinque continui et haver le spese di bocca a la tavola del predetto baylo, lequali poner debba a conto de la Signoria nostra, secondo che si fanno quelle de i dui dragomani nostri che servono de lì.

Και για μισθό και ψυχαγωγία τους θα πληρώνονται πενήντα δουκάτα τον χρόνο ο καθένας, τα οποία θα καταβαλλονται σε αυτούς από καιρό σε καιρό από τον προαναφερθέντα βαΐλο, από τα χρήματα τού φόρου επί των ενετικών εμπορικών πλοίων (κόττιμο) και από εκείνα των δαπανών τού βαΐλου, που θα λαμβάνονταν απο εκεί, ο οποίος βαΐλος εντός δύο ετών είναι υποχρεωμένος να ενημερώσει εμπιστευτικά με επιστολή τη Σινιορία μας για τα αποτελέσματα που έχουν πετύχει σε αυτή την άσκηση και αν θα ήσαν ικανοί να πετύχουν ή όχι, ώστε να μπορεί να αποφασιστεί εκείνο που θα είναι πιο πρόσφορο. Με το τέλος των πέντε ετών και βλέποντας ότι έχουν σημειώσει πρόοδο και γνωρίζοντας ότι έχουν μάθει επίσης να μιλούν και να γράφουν στα τουρκικά, θα εκλεγούν και θα σταλούν άλλοι δύο, με τούς τρόπους, τις εντολές και τις υποχρεώσεις που προαναφέρθηκαν, για χρονικό διάστημα πέντε ετών, ενώ έτσι πρέπει να τηρείται από καιρό σε καιρό, ώστε να βρίσκονται πάντοτε εκεί δύο, που μαθαίνοντας και ασκούμενοι σε αυτό το επάγγελμα, να μπορούμε από αυτούς να παίρνουμε την εποικοδομητική υπηρεσία που είναι επιθυμητή, την οποία δεν μπορούν να ασκούν οι έμποροι για δικό τους λογαριασμό ούτε για λογαριασμό άλλων…».

Et per suo salario et intertenimento gli siano constituiti ducati cinquanta a l’anno per ciascuno, iquali siano loro pagati di tempo in tempo per lo baylo predetto de i danari di cottimi et baylazzi che si scuodono de lì, ilqual baylo in capo d’anni dui sia tenuto di avvisar per lettere con sagramento la Signoria nostra del frutto che havranno fatto in tal essercitio et se saranno atti a riuscire overo non, acciochè si possa deliberar quello sarà più espediente. Finiti li anni cinque et vedendosi che habbiano fatto profitto et imparato sì che sappiano parlar et scrivere in Turco, ne siano eletti et mandati altri dui con i modi, ordini, et obligationi sopradette per lo tempo degli anni cinque, et così si debba osservare di tempo in tempo sì che sempre se ne ritrovino dui di lì che imparino et s’essercitino in questa professione, et che da loro si possa ricevere quel fruttuoso servitio che si desidera, iquali non possano essercitare la mercantia per conto loro nè per conto d’altri…)

[←55]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλο 35, έγγραφο με ημερομηνία 19 Σεπτεμβρίου 1556, αναφερόμενο στην απόφαση τής Γερουσίας στις 22 (sic) Φεβρουαρίου 1551 (ενετική χρονολόγηση 1550) και σημειώστε, στο ίδιο, Reg. 69, φύλλο 17, έγγραφο με ημερομηνία 13 Απριλίου 1554, για τούς δύο νεαρούς άνδρες που μελετούσαν τουρκικά στο νοικοκυριό τού βαΐλου και στο ίδιο, φύλλο 146 για την επιστροφή τού Ραφφαέλλο Κορνέρ στη Βενετία.

[←56]

Lettere di principi, τομ. xxii, φύλλο 98:

«… Άλλες φορές έστειλα επιστολές με κάποιον συγκεκριμένο επίσκοπο, τον οποίο έχω ήδη συναντήσει στη Ρώμη, Δομινικανό μοναχό, πολύ ικανό στην αραβική γλώσσα, ο οποίος έγραψε από το Χαλέπι στον ανώτατο ποντίφηκα. Τώρα γράφει από τη Βαβυλώνα [Κάιρο] και λέει ότι θέλει να πάει στο Ορμούζ, νησί στον Περσικό κόλπο. Δεν ξέρω τι γράφει στην Αγιότητά του, αλλά δεν θα αποφύγω να πω ότι μού φαίνεται καλό να απλώσει το αυτί του σε αυτές τις υψηλές διάνοιες και να βοηθήσει όπως μπορεί και με ειδοποίηση, ξαναγράφοντας στο Ορμούζ. Θα είναι πιο κατάλληλος ο δρόμος προς τη Δύση, με ταξίδι στην Πορτογαλία, για το οποίο έχουν ενημερωθεί οι αιδεσιμότατοι ιερείς τής Τζεσού…».

(…Altre volte mandai lettere di un certo vescovo, quale ho già conosciuto in Roma, frate Dominicano, peritissimo de la lengua Arabica, il quale scriveva di Aleppo al Sommo Pontifice. Hora scrive di Babilonia, et dice voler andar in Ormus, isola nel seno persico. Non so quello che scriva a sua Santità, ma non resterò di dire che a me par bene di dar urecchio a questi elevati ingegni et agiutarli quanto si può et per aviso, rescrivendoli in Ormus, sara più opportuna la via di Ponente, col viaggio di Portogallo, d’il che sono informati li reverendi sacerdoti di Giesù…)

[←57]

Η πράξη παραίτησης υπάρχει στο Rawdon Brown (επιμ.), Calendar of State Papers… Venice, VI-1 (1877), αριθ. 253, σελ. 220-21.

[←58]

Στις 15 Φεβρουαρίου 1556 (ενετική χρονολόγηση 1555) η Ενετική Γερουσία έγραφε στον απεσταλμένο της στην αυτοκρατορική αυλή:

«Από τις επιστολές σας τής 16ης τού προηγούμενου μήνα μάθαμε ότι η αυτοκρατορική Μεγαλειότητα έχει ανακαλέσει από τον γαληνοτάτο βασιλιά, τον γιο του, τα βασίλεια και τις κτήσεις τού στέμματος τής Καστίλλης και τής Αραγωνίας, πέρα από τις ανακλήσεις που έγιναν πιο πριν για τα άλλα βασίλεια και κράτη του. Στη συνέχεια τον τελευταίο καιρό ήρθε σε εμάς αυτός ο υπέροχος αυτοκρατορικός πρεσβευτής [Φρανσίσκο ντε Βάργκας], παρουσίασε συστατικές επιστολές τής βασιλικής του Μεγαλειότητας και είπε ότι θεωρώντας ότι είναι η Σινιορία μας ανάμεσά στους κύριους και πραγματικούς φίλους του, φαινόταν κατάλληλο να επικοινωνήσει την ανάκληση που τού έγινε από τον γαληνότατο αυτοκράτορα πατέρα του για τα προαναφερθέντα βασίλεια…. Ευχαριστήσαμε θερμά τη μεγαλειότητά του γι’ αυτή τη χειρονομία αγάπης και τον συγχαρήκαμε εξίσου για τη μεγάλη του κληρονομιά που θα ακολουθήσει σε πολλά βασίλεια και κράτη…» [Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλο 171].

(Dalle lettere vostre de 16 del mese passato intendessemo che la Maestà cesarea havea renunciato al serenissimo re suo figliolo li regni et signorie della Corona di Castiglia et d’Aragon oltra le renuntie per inanti fatte delli altri regni et stati suoi. Ultimamente poi venuto a noi questo magnifico ambassator cesareo ne presentò lettere credentiali di soa regia Maestà et disse che tenendo essa la Signoria nostra tra li principali et veri amici suoi l’era parso conveniente de farne communicar la renontia fattale dai serenissimo imperator suo padre delli regni soprascritti…. Noi ringratiassemo affetuosamente la Maestà sua di questa amorevole demostratione, et ne congratulassemo altratanto della grande heredità da lei conseguita de tanti regni et stati…)

Στη συνέχεια η Γερουσία ξεκίνησε την εκλογή πρεσβευτή στον βασιλιά Φίλιππο και το άτομο που θα επιλεγόταν (ο Μικέλε Σουριάν, όπως συνέβη) δεν μπορούσε να αρνηθεί την αποστολή χωρίς να υποστεί τις βαριές ποινές που προβλέπονταν από απόφαση τού Μεγάλου Συμβουλίου τού 1536 «εναντίον εκείνων που αρνούνταν πρεσβείες σε εστεμμένες κεφαλές» [στο ίδιο, φύλλο 172]. Επιστολές στις 15 Φεβρουαρίου στάλθηκαν επίσης στον Φίλιππο, ο οποίος ήταν βασιλιάς τής Αγγλίας και στον Ενετό πρεσβευτή στην Αγγλία. Στις 21 τού μηνός η Γερουσία έγραψε στον βασιλιά Ερρίκο Β΄, καθώς και στον πρεσβευτή της στη γαλλική αυλή, εκφράζοντας την ικανοποίησή της που είχε συμεριληφθεί στην πενταετή «εκεχειρία» (tregua), η οποία είχε μόλις συναφθεί μεταξύ των Βαλώνων και των Αψβούργων [φύλλα 172-73], στο οποίο θα έρθουμε αργότερα, στη χρονολογική σειρά του.

[←59]

Νavagerο, Relatione (1558), στο Alberi, Relazioni degli Ambasciatori veneti, σειρά II, τομ, iii, σελ. 388, που λέει ότι ο Παύλος Δ΄ τού είχε πει ότι η αιτία τής έχθρας του προς τον Κάρολο Ε’ ήταν «…ότι [ο αυτοκράτορας] είχε αυξήσει τα λάθη τού Μαρτίνου Λούθηρου σβήνοντας την αρχή τού πάπα και με αυτόν τον τρόπο αποκτώντας εκείνα που προωθούσε στην Ιταλία…» (…chè [l’imperatore] abbia accresciuto gli errori di Martin Lutero per estinguere l’autorità del pontefice e per questa via acquistare quel che avanzava d’Italia…).

[←60]

Πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 14, σημείωση 142.

[←61]

Για τα άρθρα τής θρησκευτικής ειρήνης, όπως παρέχονται στο γερμανικό κείμενο τής διακοπής τής 25^ης Σεπτεμβρίου (1555) τής δίαιτας τού Άουγκσμπουργκ, βλέπε Αugust von Druffel, Briefe und Akten zur Geschichte des sechzehnten Jahrhunderts, IV (Μόναχο, 1896), αριθ. 671, σελ. 722-44 και σημειώστε την περιοριστική ρήτρα στο άρθρο 5: «Αλλά όλοι οι άλλοι, τόσο διχασμένοι στις θρησκείες, δεν εκκρεμούν, δεν εννοούνται σε αυτή την ειρήνη, αλλά αποκλείονται εντελώς» (Doch sollen alle andere, so obgetnelten bede[n] Religionen nit anhengig, in diesem Frieden nit gemeint sondern genzlich ausgeschlossen sein), δηλαδή εξαιρούνταν οι Αναβαπτιστές, Τσβινγκλιανοί, Καλβινιστές και άλλοι.

Για τη διαρκή δυσαρέσκεια τού Παύλου Δ΄ για τη δίαιτα τού Άουγκσμπουργκ (και για τούς συμμετέχοντες σε αυτήν) πρβλ. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο ix, σελ. 267-71. Αν και για δογματικούς λόγους ο Παύλος δεν θα το παραδεχόταν ποτέ, ο Κάρολος και ο Φερδινάνδος αντιμετώπιζαν απελπιστική κατάσταση. Για παράδειγμα, όσον αφορά μια επικράτεια των Αψβούργων, ο Ενετός πρεσβευτής έγραφε στην κυβέρνησή του (την 1^η Μαρτίου 1556) ότι ο πρόεδρος τού Συμβουλίου των Βρυξελλών ισχυριζόταν, «ότι στην Ολλανδία, σύμφωνα με κατάλογο που είχε παραλάβει, ο αριθμός των ανθρώπων που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο για παρόμοιες απόψεις (δηλαδή παρόμοιες προς τον Αναβαπτισμό) και για Λουθηρανισμό μέσα σε 18 μήνες και οι οποίοι είχαν καεί, απαγχονιστεί ή πνιγεί, ανερχόταν σε 1.300 (!) και ότι για την αποφυγή μεγαλύτερης σκληρότητας οι καταραμένες προθέσεις αυτών των σεχταριστών πρέπει να περιοριστούν κατά το δυνατόν, αφού αυτοί είναι ιδιαίτερα πολυάριθμοι» [Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 416, σελ. 363, επιστολή τού Φεντερίκο Μπαντοέρ προς τον δόγη και τη Γερουσία].

Για την αποστολή τού Ντελφίνο ως νούντσιου, τη μικρής διάρκειας λεγατινή αποστολή τού Μορόνε και τις επιστολές τού Λιππομάνο από το Άουγκσμπουργκ βλέπε Helmut Goetz, Nuntiaturberichte, Ι-17 (Τύμπινγκεν, 1971), passim], που καλύπτει τα έτη 1554-1556 και σημειώστε Goetz, «Die Vertreter der Kurie am Augsburger Reichstag (1555)», στo Festgabe Leonhard von Muralt, Ζυρίχη, 1970, σελ. 197-208, βασισμένο κυρίως στη δική του έκδοση των Nuntiaturberichte [τομ. 17]. Οι επιστολές, ιδιαίτερα εκείνες τού Ντελφίνο από τη Βιέννη, μαρτυρούν το φόβο για τούς Τούρκους στην Ουγγαρία και την Τρανσυλβανία και τις δαπάνες τής υπεράσπισης από τις συνεχείς, καταστροφικές τουρκικές εισβολές [Nuntiaturberichte, I-17, αριθ. 55, 66, 92, 110, 115, 117, 127, 129-31, 133, 135-37, 140-45 και αλλού]. Πρβλ. επίσης τη σύντομη περίληψη των γεγονότων (από το 1547 μέχρι τo 1555) στο Stephen A. Fischer-Galați, «The Turkish Question and the Religious Peace of Augsburg», Südost Forschungen, XV (1956), 290-311 και πρβλ. Fischer- Galați, Ottoman Imperialism and German Protestantism, 1521-1555, Καίμπριτζ, Μασσ., 1959, σελ. 97 και εξής.

[←62]

Νavagerο, Relatione (1558), σελ. 391 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 405.

[←63]

Για τον Κλήμεντα Η’, την Casa Aldobrandina και την παπική ουδετερότητα μεταξύ Γαλλίας και Ισπανίας σημειώστε τις παρατηρήσεις τού Pietro Nores, όπου σχολιάζει τούς λόγους τής δικής του καθυστέρησης στη συγγραφή τής Storia della Guerra di Paolo IV, sommo pontefice, contro gli spagnuoli (επιμ. Pompeo Scarabelli, στo Archivio storico italiano, XII, Φλωρεντία, 1847, πρόλογος, σελ. XXΙΙ-XXIΙΙ). Ο Nores άρχισε να γράφει την ιστορία του κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών τής παπικής θητείας τού Κλήμεντος Η’ (1592-1605). Έγραψε το μεγαλύτερo μέρος της μεταξύ 1640 και 1644. Φέρει επίσης τον τίτλο Storia della guerra degli spagnuoli contro Papa Paolo IV.

Για το διοικητικό προσωπικό (ή γραμματείς τού κράτους και των σημειωμάτων) τής Αγίας Έδρας κατά τη διάρκεια τής παπικής θητείας τού Παύλου Δ΄, για τον κεντρικό ρόλο τού καρδινάλιου Κάρλο Καράφα, τη σημασία των Φλωρεντινών εξορίστων Τζιοβάννι ντέλλα Κάζα και Σιλβέστρο Αλντομπραντίνι, βλέπε το διαφωτιστικό άρθρο τού René Ancel, «La secrétairerie pontificale sous Paul IV», Revue des questions historiques, LXXIX (νέα σειρά XXXV, 1906), 408-70, ο οποίος ασχολείται επίσης με τα αυλικά καθήκοντα τού Αννιμπάλ Ρουσελλαί, απεσταλμένου τού Καράφα προς τον Ερρίκο Β΄ τον Σεπτέμβριο τού 1555 (για τον οποίο βλέπε πιο κάτω), τού Αλβίζε Λιππομάνο, επίσκοπου τής Βερόνα, τού Τζιαν Φραντσέσκο Κομμεντόνε, επίσκοπου Ζακύνθου και τού Αντόνιο Έλιο, επίσκοπου τής Πόλα (Pula, Pulj), καθώς και με τις γραμματειακές αρμοδιότητες των Άντζελο Μασσαρέλλι, Αλεσσάντρο Μάρτιο, Φραντσέσκο Σπίνι, Τζιοβάννι Μπαρένγκo, Τζιαν Φραντσέσκο Μπίνι, Αντόνιο Φιορντιμπέλλο και πολλών άλλων.

[←64]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 279-80, Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1555, αριθ. 72, Bromato, Storia di Paolo IV, ii (1753), βιβλίο IX, σελ. 241 και εξής, 257-58 και ιδιαίτερα Pietro Nores, Guerra di Paolo IV, στο Archivio storico italiano, XII (1847), 12-20, λεπτομερώς και με κάποιες αποκαλυπτικές παρατηρήσεις για τα εμπλεκόμενα άτομα και τούς σκοπούς τους. Σημειώστε επίσης, στο ίδιο, έγγραφο II, σελ. 372-75, Relatione della ritenzione delle galere di Carlo Sforza, που καταδικάζει την επίδειξη βίας στην Τσιβιταβέκκια από τον εικοσιενός ετών Αλεσσάντρο Σφόρτσα.

Επιπλέον βλέπε την αναφορά τού Γάλλου απεσταλμένου στη Ρώμη Λουί ντε Λανσάκ με ημερομηνία 28 Αυγούστου 1555 στον Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii (1666), ιδιαίτερα σελ. 617. Η επιθυμία τού Τζιοβάννι Καράφα να ευχαριστεί τον έκανε εύκολο στόχο για τον έξυπνο Λοττίνι. Πρβλ. την εκτίμηση τού Ναβαγκέρο για τον χαρακτήρα τού Τζιοβάννι: «Ο δούκας είναι πολύ σεμνός και ευγενικός και στη διαχείρισή του προχωρά με τρόπο, που όλοι μένουν ικανοποιημένοι» (Il duca è molto modesto e gentile, et nel maneggio suo procede di modo che ognuno rimane sodisfatto) κλπ. [Relatione (1558), σελ. 385]. Ο αδελφός του, ο Αντόνιο, μαρκήσιος τού Μοντεμπέλλο, ήταν πολύ διαφορετικός: «Ο μαρκήσιος είναι τόσο δύστροπος, που γίνεται αφόρητος σε όλους» (Il marchese è collerico in modo che diventa insopportabile a tutti) [στο ίδιο, σελ. 386]. Για το «επεισόδιο των γαλερών» και τις εν συνεχεία επιπτώσεις πρβλ. G. Duruy, Le Cardinal Carlo Carafa (1882), σελ. 36-47, τού οποίου κύρια πηγή είναι ο Pietro Nores.

[←65]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 280.

[←66]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 18.

[←67]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii (1666), 615-18, αναφορά τού Λουί ντε Λανσάκ, γραμμένη στη Ρώμη στις 28 Αυγούστου 1555, που αναφέρεται πιο πάνω στη σημείωση 64.

[←68]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 4, φύλλα 77-78 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

[←69]

Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο IX, σελ. 246 και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 387.

[←70]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 280-81 και για την ανάληψη από τα παπικά στρατεύματα των απομακρυσμένων φρουρίων των Κολόννα (ιδιαίτερα τού Παλιάνο) και των Ορσίνι (ιδιαίτερα τού Μπρατσιάνο), σημειώστε Pietro Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 21-22, για το οποίο βλέπε πιο κάτω. Ένα μήνα μετά την εκδίωξη τού Ιππόλιτο ντ’ Έστε από τη Ρώμη, ο Κάρλο Καράφα προσπαθούσε να πείσει τον πάπα να τού επιτρέψει να επιστρέψει. Ο Nores, στο ίδιο, σελ. 28, λέει ότι

«ο καρδινάλιος Καράφα είχε την πλήρη πρόθεση να φροντίσει με κάθε προσοχή, ώστε να επαναφέρει στην εύνοια τού πάπα τον καρδινάλιο Ιππόλιτο ντ’ Έστε, ο οποίος ένα μήνα πριν, με δική του παραγγελία και εντολή, είχε αποσυρθεί στη Φερράρα».

(il cardinal Caraffa era tutto intento a procurare con ogni studio di rimettere nella grazia del Papa il cardinale Ippolito d’Este, che un mese prima s’era, per comandamento ed ordine suo, ritirato a Ferrara)

[←71]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 281. Druffel, Briefe und Akten, IV, αριθ. 662, σελ. 707-8, ιδιαίτερα σελ. 708, σημείωση 2. Nores, Guerra di Paolo ΙV, σελ. 23, 26-27.

[←72]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 23-26. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο IX, σελ. 255 και εξής. Duruy, Le Cardinal Carlo Carafa, σελ. 57 και εξής και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste,vi (ανατυπ. 1957), σελ. 391, με περαιτέρω ένδειξη των πηγών. Τέσσερις ημέρες πριν από την αναχώρηση τού Ρουσελλαί για τη Γαλλία, ο Καράφα είχε στείλει τον Τζιοβάννι Αντρέα ντε Γκούμπιο στη Φερράρα, για να εκφράσει την αγωνία του για την εξορία τού καρδινάλιου Ιππόλιτο και να επιδιώξει την προσχώρηση τού δούκα Έρκολε στη συμμαχία τής Γαλλίας με την Αγία Έδρα. Ο Καράφα κατάφερε να κερδίσει τον Έρκολε με το μέρος τού πάπα [Nores, ό. π., σελ. 29-31].

[←73]

Processo de’ Caraffi, seu delicto super quibus processatus fuit illiistrissimus et reverendissimus D. Cardinalis Carolus Caraffa, επιμ. Pompeo Scarabelli, στο Nores, Guerra di Paolo IV, παραρτ. αριθ. Xl.IV, σελ. 493, 495, 502, 503, 506 και πρβλ. πιο κάτω, Κεφάλαιο 16, σημείωση 84 και Κεφάλαιο 17, σημείωση 100.

[←74]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 282. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 27.

[←75]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 282-83.

[←76]

Brown, Cal. State Papers …, Venice, VI-1, αριθ. 235, σελ. 202-5, επιστολή με ημερομηνία 4 Οκτωβρίου και πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 392-93, όπου εκ παραδρομής το εκκλησιαστικό συμβούλιο έχει ημερομηνία 20 (αντί για 2) Οκτωβρίου 1555.

[←77]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ΙΙ, 283. Καρδινάλιος τού Σαντιάγκο (S. Iacobi) ήταν ο Χουάν Αλβάρεζ ντε Τολέδο, αρχιεπίσκοπος τού Σαντιάγκο ντε Κομποστέλα από τον Ιούνιο τού 1550 μέχρι τον θάνατό του στις 15 Σεπτεμβρίου 1557. Ο Massarelli δεν αναφέρει ούτε τον φον Τρούκσες ούτε τον Μέντιτσι, ενώ κατονομάζει τον Σαρακένι (ο οποίος δεν αναφέρεται από τον Ναβαγκέρο) και προφανώς τοποθετεί μόνο έξι καρδιναλίους στην αποστολή.

[←78]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 236, σελ. 205, επιστολή με ημερομηνία 5 Οκτωβρίου 1555. Αν και χρησιμοποιώ την ορθογραφία Carafa, συνήθως διατηρώ το Caraffa σε παραθέσεις από κείμενα, εκεί που χρησιμοποιούνται δύο f.

[←79]

Brown, Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 242, σελ. 200-10, επιστολή με ημερομηνία 8 Οκτωβρίου 1555. Αν και ο Ναβαγκέρο δεν τον αναφέρει, ο Πορτογάλος πρεσβευτής ήταν επίσης παρών [πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 393-94]. Όσον αφορά τις υποτιθέμενες συνωμοσίες σε βάρος τής ζωής τού Παύλου Δ΄ και των συγγενών του, βλέπε Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 31-32. Λεγόταν ότι οι φιλο-αυτοκρατορικοί είχαν προσλάβει κάποιον ηγούμενο (abbate) ονομαζόμενο Νάνι για να δηλητηριάσει τον καρδινάλιο Καράφα και έναν Καλαβρέζο δολοφόνο, ονομαζόμενο Τσέζαρε Σπίνα, για να τον δολοφονήσει. Θα ευχόταν κανείς να ήσαν σαφέστερα τα γεγονότα, αλλά ο Nores, ο. π., όντως αναφέρει ότι

«πολλοί έχουν πιστέψει και γράψει ότι αυτά ήσαν όλα κατασκευές και εφευρέσεις τού καρδινάλιου Καράφφα για να διατηρεί πάντοτε το πνεύμα τού πάπα καχύποπτο και κακοπροαίρετο απέναντι στους Ισπανούς».

(molti hanno creduto e scritto che queste erano tutte arti e invenzioni del cardinal Caraffa per tener sempre l’animo del Papa commosso e insospettito, e verso gli Spagnuoli mal disposto.)

Αν οι συνωμοσίες ήσαν εφεύρεση των Καράφα για να κρατούν τον πάπα σε συναισθηματική έξαρση, ήσαν πραγματικά θλιβερή υπόθεση, γιατί σύμφωνα με τον Nores ο Νάνι αποκεφαλίστηκε.

[←80]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 32-35 και βλέπε την επιστολή τού ντ’ Αβανσόν τής 1^ης Οκτωβρίου 1555 στο Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii (1666), 618-20.

[←81]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 35-36. Η επιστολή ντ ’ Αβανσόν τής 1^ης Οκτωβρίου στο Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, II, 619-20. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο IX, σελ. 263-66. Πρβλ. Duruy, Le Cardinal Carlo Carafa, σελ. 78 και εξής.

[←82]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 284.

[←83]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 284. Max Lossen, Briefe von Andreas Masius und seinen Freunden, Λειψία, 1886, αριθ. 177, σελ. 232.

[←84]

Giuseppe Canestrini (επιμ.), Legazioni di Averardo Serristori…, Φλωρεντία, 1853, σελ. 377-78.

[←85]

Cal. State Papers…, Venice, VI-I, αριθ. 265-66, σελ. 237 και πρβλ. αριθ. 271.

[←86]

Canestrini, Legazioni di Averardo Serristori, σελ. 379-80, επιστολή με ημερομηνία 9 Νοεμβρίου 1555.

[←87]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 278, σελ. 248, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, γραμμένη στη Ρώμη στις 12 Νοεμβρίου 1555.

[←88]

Στο ίδιο, VΙ-1, αριθ. 279, σελ. 249-50, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, γραμμένη στη Ρώμη στις 13 Νοεμβρίου και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 280-81, 290.

[←89]

Rawdon Brown (επιμ.), Cal. State Papers…, Venice, VI-3 (1884), παραρτ. αριθ. 134-35, σελ. 1646-47. Duruy, Le Cardinal Carlo Carafa, σελ. 85-92. Dom René Ancel, Nonciatures de France, I (Παρίσι, 1909), εισαγωγή, σελ. LXXIV. Ludwig Riess, Die Politik Pauls IV. und seiner Nepoten, Βερολίνο, 1909, σελ. 72-75. Ο Rawdon Brown, ο Riess, ο Pastor και άλλοι έχουν λανθασμένα υποθέσει ότι o εν λόγω «καρδινάλιος τής Λωρραίνης» ήταν ο Λουί ντε Γκυζ, ο νεώτερος αδελφός τού Σαρλ [πρβλ. τούς δείκτες τους, όταν το σωστό όνομα Λουί δεν εμφανίζεται στο κείμενο]. Για την αποστολή τού Σαρλ ντε Γκυζ στη Ρώμη (και στη Φερράρα, το Ούρμπινο και τη Βενετία), πρβλ. Bromato, Storia di Paolo IV, II, βιβλίο IX, σελ. 279-80 και βλέπε ιδιαίτερα Lucien Romier, Les Origines politiques des guerres de religion, 2 τόμοι, Παρίσι, 1913-14, ii, 293. Για τούς τίτλους των δύο καρδιναλίων-αδελφών, τού Σαρλ ντε Λωρραίν και τού Λουί ντε Γκυζ, πρβλ. Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 265, γραμμές 14 και 38-39: Ludovicus Lothoringus de Guisa… dictus de Guisa και Carolus de Lothoringia de Guisa… dictus Lothoringus. Όμως σε μια εγγραφή στο ημερολόγιό του για τις 27 Δεκεμβρίου 1555 ο Massarelli, ο. π., ii, 286, γραμμές 11-12 γράφει: «Στη γιορτή τού Αγίου Ιωάννη γιόρτασε ο καρδινάλιος Γκυζ» (In festo vero divi Ioannis celebravit card. Guisius). Δεν εννοεί Lothoringus;

Η άφιξη των καρδιναλίων Λωρραίνης και Τουρνόν είχε καθυστερήσει λόγω ασθένειας τού δεύτερου στη Λυών [Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 40]. Για την αποστολή τους στη Ρώμη βλέπε γενικά Michel François (επιμ.), Correspondance du Cardinal François de Tournon (1521-1562), Παρίσι, 1946, αριθ. 476-93, σελ. 298-306, επιστολές των Τουρνόν και Γκυζ με ημερομηνία από 27 Νοεμβρίου 1555 μέχρι 6 Ιανουαρίου 1556. Βλέπε επίσης François, «Le rôle du cardinal François de’ Tournon dans la politique française en Italie de janvier à juillet 1556», Melanges d’archeologie et d’ histoire, I, (1933), 293-333, με παράρτημα τεσσάρων εγγράφων. Ο Τουρνόν συνηγορούσε υπέρ τής ειρήνης μεταξύ Γαλλίας και Ισπανίας, αλλά μπορούσε να κάνει μόνο εκείνα, τα οποία τον διέταζε ο Ερρίκος Β΄.

[←90]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 35-43, ο οποίος παρέχει επίσης τις προβλέψεις που είχαν γίνει για τον Έρκολε Β΄ τής Φερράρας. Ο τελευταίος έπρεπε να έχει το «όνομα και το αξίωμα» τού στρατηγού τού στρατού τής ένωσης, να εισπράττει 2.000 σκούδα τον μήνα από τη Γαλλία και να έχει την προστασία τού Ερρίκου Β΄, ο οποίος έπρεπε να διατηρεί στο δουκάτο τής Φερράρας με δικές του δαπάνες 100 πάνοπλους άνδρες, «ανάλογα με τη χρήση τής Γαλλίας» (secondo l’ uso di Francia) και 200 ελαφρά οπλισμένους ιππείς. Όταν θα καταλαμβανόταν το βασίλειο τής Νάπολης, ο Έρκολε θα έπαιρνε από εκεί εισόδημα 20.000 σκούδων. Όταν θα περνούσε η Τοσκάνη στα χέρια τής ένωσης, ο Έρκολε θα έπαιρνε 15.000 σκούδα, «αλλά με την απόκτηση τού Μιλάνου επίσης 50.000, ενώ θα τού εμπιστεύονταν και την Κρεμόνα ως εγγύηση». Πρβλ. Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 343, σελ. 309-10, Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο IX, σελ. 263-67, 279-80. O Παύλος Δ΄ εύρισκε δύσκολη τη χρηματοδότηση [M. François, Correspondance du Cardinal François de Tournon (1946), αριθ. 478, σελ. 299].

[←91]

Πρβλ. Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 55, 58, 60-62, 71-72, 76-77 και εξής, ιδιαίτερα αριθ. 112 και εξής, σελ. 48 και εξής, 90 και εξής και πρβλ. αριθ. 322-23, σελ. 288 και αλλού.

[←92]

Για τη δυσμένεια με την οποία οι Μονμορενσύ και Τουρνόν αντιμετώπιζαν το σύμφωνο με τον παπισμό, βλέπε Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 39, 40. Όταν πέθανε ο Ζαν ντυ Μπελλαί (στις 16 Φεβρουαρίου 1560), τον διαδέχθηκε ο Τουρνόν ως καρδινάλιος-επίσκοπος Όστιας και Βελλέτρι και αρχιμανδρίτης τού Ιερού Κολλέγιου (στις 13 Μαρτίου 1560). Πρβλ. γενικά L. Romier, Les Origines politiques des guerres de religion, II (1914), 17 και εξής, 28-29, 33 και εξής και αλλού. Όπως είχε επιθυμήσει ο Καράφα, ο Ζαν ντυ Μπελλαί είχε πράγματι κληθεί πίσω στη Γαλλία. Ο Σαρλ ντε Γκυζ τού είχε φέρει την επιστολή ανάκλησης, την οποία, όπως έγραφε ο ντυ Μπελλαί στον Ερρίκο Β΄ στις 24 Δεκεμβρίου 1555, αρνήθηκε να αποδεχτεί [στο ίδιο, ii, 47].

[←93]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 4, φύλλα 180-183, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, σημείωμα διορισμού απευθυνόμενο στον Τζιοβάννι Καράφα, «κόμη τού Μοντόριο» (comes Montorii):

«…Δικό μας και επίσης τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας γενικό διοικητή με την ισχύ αυτής τής επιστολής σάς κάνουμε, σάς καθιστούμε και σάς ανακηρύσσουμε, με όλες τις τιμές, τα αξιώματα, τα προνόμια, τούς τίτλους, τα διακριτικά τα οποία μέχρι τώρα οι γενικοί διοικητές, οι δικοί μας και αυτής τής Εκκλησίας, χρησιμοποιούσαν, απολάμβαναν και είχαν από τον νόμο ή από έθιμο…» [από φύλλα 181- 182].

(…Te nostrum et eiusdem S.R.E. capitaneum generalem vigore harum literarum facimus, constituimus, et declaramus cum omnibus honoribus, dignitatibus, privilegiis, titulis, insignibus quae antehac generales nostri et eiusdem Ecclesiae capitanei uti, frui, et de iure vel consuetudine soliti sunt…)

[←94]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 319, σελ. 286-87, περιγράφοντας συνεδρίαση τού εκκλησιαστικού συμβουλίου, που πραγματοποιήθηκε «την περασμένη Τετάρτη», δηλαδή στις 11 Δεκεμβρίου, αλλά ο Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 285 θέτει σαφώς το εν λόγω εκκλησιαστικό συμβούλιο στις 18 Δεκεμβρίου (1555).

[←95]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 620, επιστολή από «C. cardinal de Lorraine, F. cardinal de Tournon», γραμμένη στη Ρώμη στις 21 Δεκεμβρίου 1555.

[←96]

Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 620-23. Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 325, σελ. 290-91, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, γραμμένη στη Ρώμη στις 20 Δεκεμβρίου 1555. Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 285. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 44. Van Gulik, Εubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 34-35. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο IX, σελ. 281-84. M. François, Correspondance du Cardinal François de Tournon (1946), αριθ. 485, σελ. 302. Περίληψη τής επιστολής δημοσιεύτηκε από τον Ribier. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 448-50.

[←97]

Σε γενική συνάθροιση καρδιναλίων και πρεσβευτών που έγινε παρουσία τού Παύλου Δ΄, καθώς ο πόλεμος ανάμεσα στην Αγία Έδρα και την Ισπανία σκοτείνιαζε τον ορίζοντα στην Ιταλία, ο φιλο-αυτοκρατορικός καρδινάλιος Τζιοβάννι Μορόνε υπερασπίστηκε τον Φίλιππο Β΄, «του οποίου ο γάμος με τη βασίλισσα τής Αγγλίας έγινε (έλεγε) αποκλειστικά για να επαναφέρει αυτό το βασίλειο στην αφοσίωση και υποταγή του στην Αποστολική Έδρα» [Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 543, σελ. 518, έγγραφο με ημερομηνία 11 Ιουλίου 1556].

[←98]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 286. Navagero, Relatione (1558), σελ. 385. Lossen, Briefe von Andreas Masius, σελ. 233. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 44: «… ότι ο αδελφός του θα παραμένει πάντοτε καλός Γάλλος και πιστός εκπρόσωπος και εκτελεστής των σκέψεων τού πάπα…» (…che il fratello si sarebbe conservato sempre buon francese e fedel ministro ed esecutore della mente del Papa… ).

[←99]

Νavagero, Relatione (1558), σελ. 389 και πρβλ. Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 40-43.

[←100]

Αν και ο Παύλος πρότεινε την εγκαθίδρυση Γάλλων ηγεμόνων τόσο στη Νάπολη όσο και στο Μιλάνο, επιθυμούσε να κρατήσει όλους τούς «βαρβάρους» έξω από την Ιταλία, Γάλλους καθώς και Ισπανούς, «τους οποίους αποδεχόταν απλώς ως ιπποκόμους και μάγειρες ή στην καλύτερη περίπτωση ως εμπόρους. Ούτε μπορεί αυτό να αναμένεται από τούς Ισπανούς, καθώς επιμένουν στην παγκόσμια μοναρχία, αν και θα μπορούσε πράγματι να ελπίζεται από τούς Γάλλους, οι οποίοι άλλωστε έχουν κληρονομικές αξιώσεις [στην Ιταλία]». Cal. State Papers…, Venice, VI-2, αριθ. 813, σελ. 950, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνία 12 Φεβρουαρίου 1557.

[←101]

Cal. State Papers…, Venice, VΙ-1, αριθ. 335, σελ. 3012, επιστολή τού Φεντερίκο Μπαντοέρ, Ενετού πρεσβευτή στις Βρυξέλλες, προς τον δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνία 1 Ιανουαρίου 1556 και σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 545, σελ. 519-20, επιστολή τού Τζάκομο Σοράντσο, τού Ενετού πρεσβευτή στη Γαλλία, με ημερομηνία 12 Ιουλίου 1556.

[←102]

Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, ΙΙI (1828, ανατυπ. 1963), 341-45, 354 και εξής, μετάφραση με αλλαγμένο κείμενο από τον J.-J. Hellert, Hist. del’empire ottoman, vi (1836), 88-93, 105 και εξής.

[←103]

Πρβλ. Charrière, Négociations, ii, 366-370, ιδιαίτερα τα κείμενα που παρατίθενται στις σημειώσεις.

[←104]

Cal. State Papers…, Venice, VΙ-1, αριθ. 453, σελ. 406, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, γραμμένη στη Ρώμη στις 11 Απριλίου 1556.

[←105]

Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 22. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο IX, σελ. 246, 252 και ιδιαίτερα σελ. 286. Για την απόδραση τής Τζιοβάννα ντ’ Αραγκόνα από τη Ρώμη μαζί με τη νύφη της Φελίτσε πρβλ. Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Urb. lat. 1038, φύλλο 119 και

«ο διοικητής τής Πύλης Σαν Λορέντσο, από την οποία βγήκε η προαναφερθείσα κυρία, κρεμάστηκε και όλοι οι στρατιώτες στάλθηκαν σε γαλέρα!» [στο ίδιο, φύλλο 121].

(il capitanio della Porta di San Lorenzo, di dove uscì la sudetta signora, è stato appicato et tutti i soldati mandati in galea!)

[←106]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 347, σελ. 312-13, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, γραμμένη στη Ρώμη στις 11 Ιανουαρίου 1556 και πρβλ. Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 178, σελ. 233 με την ημερομηνία τής απόδρασης τής Τζιοβάννα ντ’ Αραγκόνα από τη Ρώμη.

[←107]

Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλα 173^–174, επιστολή με ημερομηνία 21 Φεβρουαρίου 1556 (ενετική χρονολόγηση 1555). Ο Αλβίζε Ρενιέρ (Rhenier) είχε προσφάτως σταλεί ως ειδικός απεσταλμένος στην Πύλη. Ο Αντόνιο Ερίτσο ήταν ακόμη ο βαΐλος στην Ισταμπούλ, αφού ο Αλβίζε Μοτσενίγκο είχε κατορθώσει να ακυρωθεί η δική του εκλογή στη θέση με ψηφοφορία στη Γερουσία στις 13 Ιανουαρίου 1556 [στο ίδιο, φύλλο 168], μετά το οποίο ο Μοτσενίγκο στάλθηκε για να αντικαταστήσει τον Μπερνάρντο Ναβαγκέρο ως πρεσβευτής τής Δημοκρατίας στη Ρώμη.

[←108]

Όπως έγραφε ο Ερρίκος Β΄ στον πρεσβευτή του στην Αγία Έδρα Ζαν ντ’ Αβανσόν [Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii (1666), σελ. 625],

«Κύριε…, έφτασε σε μένα η είδηση… σχετικά με τη σύναψη τής εκεχειρίας που έγινε και επικυρώθηκε ανάμεσα στον αυτοκράτορα, τον βασιλιά τής Αγγλίας και γιο του, και εμένα, για πέντε χρόνια, με αφετηρία τις 5 αυτού τού μηνός, με όλους τούς ευνοϊκούς όρους για μένα, που έχω καταφέρει να είναι επιθυμητοί, και ομοίως με την κατανόηση όλων των φίλων, συμμάχων και συνομοσπόνδων μου, χωρίς μέσω αυτής τής εκεχειρίας να είμαι υποχρεωμένος να επιστρέψω τόπους, ούτε κανένα πράγμα εξαρτώμενο από τις κατακτήσεις μου, ενώ μπορείτε να δείτε περισσότερες λεπτομέρειες στη συνθήκη που σάς στέλνω…».

(Monsieur…, voicy que les nouvelles me sont venues… touchant la conclusion de la trève faite et passée entre l’empereur, le roy d’Angleterre son fils, et moy pour cinq ans, commençant le 5. iour de ce présent mois, avec toutes les advantageuses conditions pour moi que i’eusse sçeu désirer, et mesmes pour la compréhension de tous mes amis, alliez, et confédérez, sans qu’au moyen de ladite trève ie sois tenu faire restitution des places, ny aucunes choses dépendantes de mes conquestes, ainsi que vous pouvez voir plus amplement par le traité que ie vous envoye…)

Η συνθήκη επισυναπτόταν στην επιστολή τού Ερρίκου [στο ίδιο, ii, 626-31], «…στη Βωσέλ, στις 5 Φεβρουαρίου 1555» (…au lieu de Vaucelles, le cinquième iour de Fevrier, 1555) (O.S., δηλαδή 1556).

Για τις διαπραγματεύσεις όπως τις έβλεπαν από την ισπανική άποψη, σημειώστε Chas. Weiss (επιμ.), Papiers d’Etat du Cardinal de Granvelle, IV (1843), 513-43, 547 και εξής. Από το Καμπραί στις 5 Φεβρουαρίου οι εκπρόσωποι τού Φιλίππου Β΄ τού έγραφαν [στο ίδιο, σελ. 539]:

«Όσο για το άρθρο τού Τούρκου, δεν έχουν καμία επιθυμία να συναινέσουν ότι με ειδικούς όρους θα γίνεται εγγράφως αναφορά [!],Υποσχόμαστε, όμως, ότι ο εν λόγω κύριος βασιλιάς [Ερρίκος Β΄] θα κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί για να βοηθήσει τη χριστιανοσύνη και τον κύριο βασιλιά των Ρωμαίων και να τού δώσει όλες τις ευνοϊκές επιστολές. Ότι αυτό το σημείο επηρεάζει πολύ τη φήμη τού βασιλιά κυρίου τους, ότι δεν έχει συνασπιστεί ούτε συμμαχήσει με τον Τούρκο, ότι δεν θα ευνοήσει με άλλον τρόπο ό,τι αναληφθεί εναντίον τής Χριστιανοσύνης, είτε από τη θάλασσα είτε από τη στεριά…».

(Quant à l’article du Turcq, ilz n‘ont aulcunement voulu consentir qu’en termes spéciaulx en soit faicte mention par escript [!], promectans néantmoins que ledict Seigneur roy [Henry II] fera son mieulx pour assister la Chrestienté et le Seigneur roy des Romains, et luy donnera toutes lettres favorable; que ce point touche trop à la réputation du roy leur maistre, qu’il n’est confédéré ni allié avec le Turcq, qui ne le favorizera aultrement s’il entreprend contre la Chrestienté, soit par mer ou terre…)

Ο σουλτάνος και οι πασάδες θα ήθελαν να το γνωρίζουν αυτό. Μήπως οι Ενετοί είχαν καμία ιδέα γι’ αυτό; Δεν φαίνεται ότι διαβίβασαν οποιαδήποτε τέτοια πληροφορία στην Πύλη. Καθώς ο Ερρίκος Β’ ζητούσε προσφάτως βοήθεια από τούς Τούρκους, ο σουλτάνος και ο Ρουστέμ πασάς ήσαν αρκετά αγανακτισμένοι, όπως ήσαν όταν είχαν ενημερωθεί για την εκεχειρία τής Βωσέλ. Πρβλ. γενικά Charrière, Négociations, ii, 363 και εξής, ιδιαίτερα τα κείμενα που παρατίθενται στις σημειώσεις.

[←109]

Για τον Παύλο Δ΄ και την ιστορία τής Αγίας Έδρας κατά τη διάρκεια των ετών 1556-1557, βλέπε Dom René Ancel, «La Question de Sienne et la politique du cardinal Carlo Carafa», Revue Benedictine, xxii (1905), 15-49, 206-31, 398-428. Παρεμπιπτόντως ο Ancel, στο ίδιο, σελ. 16, ξεχνώντας ότι το 1556 ήταν δίσεκτο έτος, έχει προσδιορίσει εσφαλμένα τις 14 Φεβρουαρίου ως Σάββατο. Στα μέσα Φεβρουαρίου επίσης ο Massarelli έμαθε για την «πενταετή εκεχειρία» (induciae quinquennales), για την οποία πέρασε σημείωση στο δικό του Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 288. Πρβλ. M. François, Carrespondance du Cardinal François de Tournon (1946), αριθ. 500, σελ. 309-10, Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 391-93, 405, 415, 419, σελ. 345 και εξής, Navagero, Relatione (1558), σελ. 391-92, Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 179-80, σελ. 234-36, Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 50-54, ο οποίος είναι πολύ καλά ενημερωμένος, Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο ix, σελ. 289-94, Duruy, Le Cardinal Carlo Carafa, σελ. 109 και εξής, Romier, Les Origines politiques des guerres de religion, ii (1914), 44-46, 49 και εξής.

[←110]

Ancel, «La Question de Sienne», Revue Benedictine, xxii, 16-17, ο οποίος αναφέρει επιστολή τού Τζιανφιλιάτσο προς τον Κόσιμο Α΄, γραμμένη στη Ρώμη στις 18 Φεβρουαρίου 1556:

«Με αυτές και άλλες εκδηλώσεις η υπόθεση μπορεί να κρατηθεί σταθερή, αν προστεθούν και τα ασυνήθιστα χάδια που έγιναν χτες από τη Μακαριότητά του και τον καρδινάλιο Καράφφα προς τον καρδινάλιο ταμία, με τα οποία μίλησαν πολύ καλά για τον αυτοκράτορα [!]»

(Con queste et altre dimostrazioni la cosa si può tenere per ferma, aggiuntovi le carezze straordinarie fatte hieri da sua Beatitudine et dal cardinal Caraffa al Cardinal Camerlengo, col quale dissero molto bene dell’lmperatore [!]).

[←111]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 414, σελ. 360.

[←112]

Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Cart. di principi esteri, Busta 1300/15, αριθ. 34-35 και σημειώστε το μεταγενέστερο αντίγραφο στο υπ’ αριθ. 33.

[←113]

Στο ίδιο, αριθ. 38, με μεταγενέστερο αντίγραφο στο υπ’ αριθ. 33. Στις 27 Ιουνίου 1556 ο πάπας εφοδίασε τον Καμίλο Ορσίνι με την «άδεια και αρμοδιότητα» (licentia et facultas) ανάληψης υπηρεσίας υπό τον Έρκολε. Όσο περνά ο καιρός, οι παπικές επιστολές περισσότερες από μία φορά αναφέρουν ότι οι προσπάθειες τού Παύλου κατευθύνονταν «στην προετοιμασία ειρήνης μέσω πόλεμου» (ut bello pacem pararemus), όπως και στο σημείωμα τής 15ης Σεπτεμβρίου (1556), που όριζε τον ετήσιο μισθό τού Έρκολε σε 12.000 δουκάτα (αρχίζοντας την 1^η Σεπτεμβρίου), τού ανέθετε σωματοφυλακή 50 πεζών στρατιωτών και προέβλεπε 350 πεζούς και 150 ιππείς «στις δικές σας πόλεις για να προστατεύσουν τα σύνορα από τις επιδρομές των εχθρών» (ad tuas civitates tuosque fines ab hostium incursionibus tutandos) [στο ίδιο, αριθ. 42].

[←114]

Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 17-19. Πρβλ. στο ίδιο, σελ. 25-27 και σημειώστε Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 54-55.

[←115]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 290. Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 452-53, σελ. 405-6. Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 187, 190, σελ. 250, 256-57. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1556, αριθ. 2-3. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο IX, σελ. 297-300. Romier, Les Origines politiques des guerres de religion, ii (1914), 62 και εξής.

[←116]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLΙV, τομ. 4, φύλλο 213. Σημειώστε, στο ίδιο, φύλλα 214 και εξής επιστολές επίσης με ημερομηνία 22 Απριλίου, απευθυνόμενες στον Ερρίκο και την Αικατερίνη και πρβλ. στο ίδιο, Arm. XLIV, τομ. 2, φύλλο 37, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

[←117]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 437, 447, 475, σελ. 388, 396-97, 438, επιστολές τού Ναβαγκέρο προς τον Ενετό δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνία 28 Μαρτίου 4 Απριλίου και 5 Μαΐου 1556. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 55-57. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο ix, σελ. 295-97. Duruy, Le Cardinal Carlo Carafa, σελ. 121 και εξής. Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 38.

[←118]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 415, σελ. 360-61.

[←119]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 484, σελ. 449-51, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τη Βενετία με ημερομηνία 16 Μαΐου 1556 και βλέπε Νavagero, Relatione (1555), σελ. 385-86, Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 191, σελ. 258-59. Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 290-91. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 21-22. Bromato, Storia di Paolo IV. II, βιβλίο IX, σελ. 300-2.

[←120]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 292.

[←121]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 155.

[←122]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 291 και πρβλ. Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 494, σελ. 459. Δεν πρόκειται για σημαντικό ζήτημα, αλλά ο Pastor, Gesch. d. Päpste,vi (ανατυπ. 1957), 406, σημείωση 4 επιμένει ότι ο Καράφα έφυγε από τη Ρώμη στις 19, όχι στις 18 Μαΐου.

[←123]

Πρβλ. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 58-59, ο οποίος λέει επίσης ότι οι γραμματείς τηρούσαν δύο αρχεία, ένα «αρχείο δημοσίων επιστολών» (registro di lettere publiche), που περιείχε τις εντολές τού Καράφα (γραμμένες στο όνομα τού δούκα τού Παλιάνο) που πάσχιζε για ειρήνη και ένα «αρχείο μυστικών επιστολών και εγγράφων» (registro di lettere e scritture segrete), επίσης στο όνομα τού Παλιάνο, που προσπαθούσε για την ανανέωση τού πολέμου Βαλώνων-Αψβούργων, αν αυτός εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των Καράφα. Πρβλ. την ασυνήθιστη αναφορά των υποτιθέμενων προθέσεων τού Καράφα, όταν αυτος έφτασε στη γαλλική αυλή, όπως παρέχονται από τον καρδινάλιο Αλβίζε Κορνέρ προς τον Ναβαγκέρο, ο οποίος την προώθησε προς τον δόγη και το Συμβούλιο των Δέκα στις 30 Μαΐου 1556, στο Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 500, σελ. 468. Σημειώστε επίσης την προειδοποίηση, την οποία έστειλε ο Σιμόν Ρενάρ, ο πρεσβευτής των Αψβούργων στη γαλλική αυλή, προς τον Φίλιππο Β΄ στις 25 Μαΐου 1556 ότι

«ο εν λόγω καρδινάλιος Καράφα ερχόταν εδώ για να οργανώσει εγχείρημα με μεγάλες συνέπειες εναντίον τής μεγαλειότητάς σας και των κρατών της, κάτω από το πρόσχημα τής συζήτησης για ειρήνη» [Weiss, Papiers d’Etat du Cardinal de Granvelle, iv, 567-68 και βλέπε στο ίδιο, σελ. 569 και εξής].

(que ledict cardinal Caraffe venoit par deçà pour dresser entreprinse de grande conséquence contre vostre Majesté et ses estatz, soubz couleur de parler de paix)

[←124]

Eιδοποίηση (avviso) από τη Ρώμη στις 6 Ιουνίου 1556 διασώζεται στο Βατικανό [Lettere di principi, τομ. xxii, φύλλο 111], σύμφωνα με την οποία

«από την Κωνσταντινούπολη, με επιστολές τής 2ας τού περασμένου μήνα [2 Μαΐου], μαθαίνεται ότι μέσα σε δύο μέρες θα βγει ο τουρκικός στόλος αποτελούμενος από 30 γαλέρες, που θα πάει στη Μπαρμπαριά, μη θέλοντας η Υψηλότητά του να διακινδυνεύσει μεγαλύτερο αριθμό, όταν έλαβε την ειδοποίηση για την εκεχειρία».

(di Constantinopoli con lettere di 2 del passato s’è inteso che fra dui giorni sarebbe uscita l’armata Turchesca al numero di 30 galere che andranno in Barberia, non avendo sua Altezza voluto ch’eschi maggior numero di questo dopo havere havuto l’avviso della triega.)

Ο Μάσιους είχε ακούσει τις τουρκικές φήμες ένα μήνα νωρίτερα, όπως έγραφε στον φίλο του Γκέρβικ Μπλάρερ, τον Βενεδικτίνο ηγούμενο τού Βαϊνγκάρτεν: «Ανακοινώθηκε ότι ο τουρκικός στόλος θα έρθει σίγουρα με 130 [!] γαλέρες» (Classis Turcica nunciatur certo ventura cum 130 [!] triremibus) [Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 189, σελ. 255]. Ο Σιμόν Ρενάρ είχε επίσης λάβει τα νέα ότι ο σουλτάνος δεν έστελνε «επίσημο στρατό» (armée formelle) για το έτος 1556, ούτε στη στεριά ούτε από τη θάλασσα. Η εκεχειρία τής Βωσέλ είχε αλλάξει τα σχέδιά του. Τριάντα τουρκικές γαλέρες θα σαλπάριζαν για την ακτή τής Μπαρμπαριάς. Και ο Ρενάρ είχε μάθει «ότι ο εν λόγω Τούρκος επιδιώκει να κρατήσει την Τρανσυλβανία για τον εαυτό του, όχι για τον γιο τού βοεβόδα» (que ledit Turcq entend retenir la Transsylvanie pour luy, non pour le filz du vaivode), δηλαδή τον Ιωάννη Σίγκισμουντ, γιο τού Ιωάννη Ζαπόλυα [Weiss, Papiers d’Etat, iv, 589, έγγραφο με ημερομηνία 31 Μαΐου 1556].

[←125]

Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 192, σελ. 262. Κατά την εποχή τής επιστολής του προς τον Μάσιους, ο Μπουσμπέκ έκανε τη δεύτερη κουραστική του θητεία ως πρεσβευτής τού Φερδινάνδου στην Πύλη.

[←126]

Για περιγραφή τής αποστολής τού Καράφα στη Γαλλία και για τις πηγές που έχουν σχέση με αυτήν, βλέπε Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 28-37 και πρβλ. Anton Pieper, Die papstlichen Legaten u. Nuntien, Μύνστερ Βεστφαλίας, 1897, σελ. 82 και εξής και Romier, Les Origines politiques des guerres de religion, ii (1914), 64 και εξής. Ο πρεσβευτής τού Φιλίππου Β΄ στη γαλλική αυλή παρακολουθούσε τον Καράφα, με τον οποίο συναντήθηκε και μίλησε για λίγο μετά την άφιξη τού Καράφα στην αυλή [Weiss, Papiers d’Etat, iv, 600 και εξής, 614-15, 618-20, 624, 628 και εξής].

[←127]

Για τον αξιοσημείωτο λίβελλο τού Παύλου Δ΄ εναντίον τού Καρόλου Ε’ –έναν από τούς πολλούς– βλέπε Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 518, σελ. 489, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς το Συμβούλιο των Δέκα και πρβλ. στο ίδιο, ιδιαίτερα αριθ. 534. Όσο για την αναφορά τού Ναβαγκέρο στη βιβλιοθήκη τού Ιούλιου Γ’, μπορούμε να σημειώσουμε ότι οι επιστολές του, καθώς και εκείνες τού Φλωρεντινού πρεσβευτή Τζιανφιλιάτσι, προσθέτουν κάτι στις γνώσεις μας για το Ανάκτορο τού Βατικανού κατά την έκτη δεκαετία τού αιώνα, αν και βέβαια δεν αποτελούν σημαντικές πηγές για την κατασκευή και ανακατασκευή (ειδικά την τελευταία), που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια αυτής τής περιόδου, για το οποίο βλέπε René Ancel, «Le Vatican sous Paul IV: Contribution a l’ histoire du palais pontifical», Revue Benedictine, XXV (1908), 48-71.

[←128]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 520, σελ. 491, με ημερομηνία 20 Ιουνίου.

[←129]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 529, σελ. 499.

[←130]

Arm. XLIV, τομ. 2. φύλλο 162. με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, έγγραφο με ημερομηνία 27 Ιουνίου 1556.

[←131]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 555, σελ. 504-5, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και Γερουσία, γραμμένη στη Ρώμη στις 4 Ιουλίου 1556.

[←132]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 292. Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 558, σελ. 542, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνία 25 Ιουλίου 1556.

[←133]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 540, σελ. 512-14, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και Γερουσία, με ημερομηνία 9 Ιουλίου 1556. Βλέπε επίσης, στο ίδιο, αριθ. 541-46 και passim (για τη στάση τού Μονμορενσύ σημειώστε αριθ. 545, σελ. 519-20). Πρβλ. Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 200, σελ. 277. Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 292-93. M. François, Correspondance du Cardinal François de Tournon (1946), αριθ. 522, σελ. 321-22. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 70-73. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1556, αριθ. 5, τού οποίου η αραιή περιγραφή θα είχε εμπλουτιστεί πολύ με πρόσβαση στις ενετικές πηγές.

[←134]

Πρβλ. Cal. State Papers…, Venice, VI-2 (1881), αριθ. 1039, σελ. 1320.

[←135]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 546, σελ. 520-22.

[←136]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 547, σελ. 522-25, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνία 14 Ιουλίου 1556. Η επιτροπή των έξι καρδινάλιων είχε επιλεγεί από τον πάπα στις 11 Ιουλίου «να μην … παραλείψει να διαπραγματευτεί την ειρήνη» (ne… pacis tractatus omitteretur) [Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 292-93]. Για τον βασανισμό τού ντε Τάξις πρβλ. το προηγούμενο κεφάλαιο, σημείωση 180 και την υποσημείωση στον Nores, Guerra di Paolo IV, σελ.72.

[←137]

Arm. XLIV, τομ. 2. φύλλο 71, σημείωμα τού Παύλου Δ΄ προς τον παπικό επίτροπο Αντόνιο ντε Σαλούτιο με ημερομηνία 17 Ιουλίου 1556.

[←138]

M. François, Correspondance du Cardinal François de Tournon (1946), αριθ. 523-24, σελ. 322-23.

[←139]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 541, σελ. 515.

[←140]

Tα πενηνταένα μέλη τής Ενετικής Γερουσίας ψήφισαν να ειπωθεί στον Μοντεμπέλλο ότι

«…τους πόλεμους εύκολο είναι να τούς ξεκινήσει κανείς, αλλά στη συνέχεια είναι πολύ δύσκολο να τούς οδηγήσει σε τέλος, όπως συμβαίνει περισσότερες φορές απ’ όσες είναι επιθυμητό, από τα βάσανα, τις ζημιές και τούς κινδύνους τού κράτους, καθώς και από τις καταστροφές που ακολουθούν για τούς φτωχούς αθώους ανθρώπους…».

(…alle guerre facilmente si può dare principio, ma e poi molto difficile imponer fine, si come è il più delle volte desiderato per li travagli, danni, et pericoli di stato et ruine che ne segueno di poveri populi innocenti…)

Ασφαλώς η Αγιότητά του

«…θα έχει τα μάτια της στην ειρήνη και ομόνοια ολόκληρης τής Χριστιανοσύνης… και στο γενικό όφελος, με ποιον τρόπο θα πάρει την ευκαιρία και θα κλείσει το πέρασμα καθόδου των Γερμανών στην Ιταλία, που διαφορετικά θα ήταν όχι μόνο δύσκολο, αλλά αδύνατο να το κάνει, μη παραλείποντας εκείνο που έγινε σε παλαιότερες εποχές, όταν η Ιταλία υπέστη εισβολή από υπερόρειους, καθώς και στην εποχή μας, όταν κατέβηκαν γερμανικά γένη για να βλάψουν το κράτος μας, που τούς πολέμησε στην Ιταλία και όχι στα περάσματα, τα οποία δεν είχαν μπορέσει να φρουρήσουν, καθώς υπάρχουν πολλοί τρόποι για να έρθουν κι έτσι πολλοί και μεγάλοι στρατοί δεν θα αρκούν για να τούς εκτρέψουν…» [Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλο 21].

(…havera l’ ochio alla pace et concordia di tutta la Christianitade… et il beneficio universale, col qual modo sara levata la occasione et serato il passo ad Alemani di descendere in Italia che altramente saria non solamente difficile ma impossible il farlo, non manco di quello che sia stato nei tempi antiqui quando la Italia e stata invasa da oltramontani e nel tempi nostri quando discendendo gente alemana a danni del stato nostro si ha guerreggiato con loro in Italia et non alli passi, li quali non si possono guardare, imperochè sono molte le vie da venire si che molti esserciti et grossissimi non sariano bastanti a devedarli…).

Όμως η πρόταση αυτή δεν πέρασε και η απάντηση τής Γερουσίας ή μάλλον τού δόγη προς τον Μοντεμπέλλο αναβλήθηκε.

Στις 30 Ιουλίου 1556 η Γερουσία ψήφισε να ειπωθεί στον Μοντεμπέλλο ότι η Βενετία θα επέμενε σε πολιτική αυστηρής ουδετερότητας, αλλά την επόμενη μέρα ψήφισε να διαθέσει νιτρικό κάλιο στις δυνάμεις τού πάπα [στο ίδιο, Reg. 70, φύλλο 22], όπως σημειώνεται πιο πάνω στο κείμενο και στις 6 Φεβρουαρίου 1557 επανέλαβαν τη χρήσιμη χειρονομία, καθιστώντας το νιτρικό κάλιο πιο εύκολα διαθέσιμο [στο ίδιο, φύλλα 66-67]. Tόσα μπορούσε να κάνει η Βενετία. Πρβλ. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 69-70, σημείωση, όπου η πρώτη ημερομηνία 25 Ιουλίου 1656 αποτελεί προφανές λάθος αντί για 1556.

[←141]

Massarelli, Diarium septimum. στο Conc. Trident., ΙΙ, 293. Nores, Guerra di Paolo IV, σελ. 109 και εξής. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1556, αριθ. 5. Riess, Die Politik Pauls IV. und seiner Nepoten (1909), σελ. 132-33.

[←142]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 561, σελ. 546-47.

[←143]

Lossen, Briefe von Andreas Masius, σελ. 263.

[←144]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 560, σελ. 545, επιστολή τού Φεντερίκο Μπαντοέρ προς τον δόγη και τη Γερουσία, γραμμένη στις Βρυξέλλες στις 26 Ιουλίου 1556.

[←145]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 522, σελ. 492, επιστολή τού Μπαντοέρ, με ημερομηνία 21 Ιουνίου 1556 και για τη λεγατινή αποστολή τού Ρέμπιμπα πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 533, 556-57, 559, 563 (για την αναφορά τής άφιξης τού Ρέμπιμπα στο Μάαστριχτ), 564 (Ρέμπιμπα στο Μεριέρ στις 2 Αυγούστου) και 570. Πρβλ. Pieper, Die papstlichen Legaten u. Nuntien (1897), σελ. 88-89, Ancel, Nonciatures de France, I (1909), εισαγωγή, σελ. XC, «La Question de Sienne», σελ. 34-35, Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1956), 407-8.

[←146]

Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. xxii , φύλλο 150, επιστολή τού Τζιοβάννι Καράφα προς τον Ρεμπίμπα με ημερομηνία 12 Ιουλίου. Στα δεκαπέντε της χρόνια η Μπόνα Σφόρτσα, κόρη τού δούκα Τζιαν Γκαλεάτσο Σφόρτσα και τής Ισαβέλλας τής Αραγωνίας, παντρεύτηκε τον πενηντάχρονο Σίγκισμουντ Α΄ τής Πολωνίας και βασίλευσε μαζί του για τριάντα χρόνια. Υπήρξε μητέρα τού Σίγκισμουντ Β΄ Αύγουστου τής Πολωνίας. Όταν έγινε αντιδημοφιλής στην Πολωνία κατά τη διάρκεια των μεταγενέστερων ετών, αποχώρησε από το βασίλειο και πήγε στο Μπάρι, τον τόπο τής νιότης της. Η Μπόνα Σφόρτσα πέθανε στα τέλη Νοεμβρίου 1557, έχοντας ορίσει τον Φίλιππο Β΄ ως μοναδικό κληρονόμο της. Σήμερα κείται θαμμένη στην αψίδα τής ιστορικής εκκλησίας τού Σαν Νικόλα ντι Μπάρι. Η πόλη τού Πιπέρνο, βορειοδυτικά τής Τερρατσίνα, μετά το 1928 ονομάζεται Πριβέρνο. Για τη σύλληψη τού Ιππόλιτο Καπιλούπι πρβλ. Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 544, σελ. 518, επιστολή τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, γραμμένη στη Ρώμη στις 11 Ιουλίου 1556.

[←147]

Ancel, «La Question de Sienne», σελ. 35-37. Οι διαπραγματεύσεις τού Κάρλο προφανώς ξέφυγαν κάπως από τον έλεγχο και την 1^η Αυγούστου 1556 αυτός έγραφε από το Παρίσι στον αδελφό του, τον δούκα τού Παλιάνο «…Όπως γίνεται συνήθως, ότι είμαι εδώ για να συμφωνήσω πόλεμο και όχι ειρήνη…» (…Si fa similmente che io son qui per trattar guerra et non pace…) [Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Vat. lat. 12.086, φύλλο 246].

[←148]

Πρβλ. Romier, Les Origines politiques des guerres de religion, ii (1914), 35-36.

[←149]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 27-28, 30, 65. Η Γερουσία επιθυμούσε να διατηρήσει (όπως είχαν πει στον Αντόνιο Καράφα) «την ουδετερότητά μας απέναντι σε όλους» (la nostra neutralitade con tutti). Ο Βάργκας εκπροσωπούσε στη Βενετία τόσο τον Κάρολο Ε’ όσο και τον Φίλιππο Β΄. Έχοντας ανακληθεί από τον τελευταίο για διαβουλεύσεις ο Βάργκας επέστρεψε στη Βενετία ύστερα από οκτάμηνη απουσία τη μέρα τής γιορτής τού Αγίου Γεωργίου (23 Απριλίου 1557), όταν αυτός και ο Γάλλος πρεσβευτής ενεπλάκησαν στον συνήθη ανταγωνισμό για πρωτοκαθεδρία, που αποδεικνυόταν ενοχλητικός για τούς Ενετούς, καθώς πλησίαζαν οι τελετές που συνόδευαν τη γιορτή τού Αγίου Μάρκου στις 25 Απριλίου [στο ίδιο, φύλλα 81-82]. Ο Βάργκας διεκδικούσε το καθεστώς αυτοκρατορικού πρεσβευτή, «επειδή η Μεγαλειότητά του [Κάρολος Ε’] δεν έχει απαρνηθεί την αυτοκρατορία, ούτε τον έχει ανακαλέσει από αυτή την αποστολή…» (chè sua Maestà non havea renonciato all’imperio nè revocato lui da questa legatione…) [φύλλο 81].

[←150]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 596, 600, σελ. 592, 598-99, επιστολές τού Ναβαγκέρο προς τον δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνίες 4 και 5 Σεπτεμβρίου 1556.

[←151]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 36-38. Όπως πληροφορούσε η Γερουσία τον Ναβαγκέρο στη Ρώμη τον Σεπτέμβριο (1556), όταν ο Φίλιππος ανακάλεσε τον Βάργκας, έκανε κάθε προσπάθεια

«πρώτα με επιστολές και στη συνέχεια δια ζώσης, παρακαλώντας στοργικά τη Μεγαλειότητά του [τον Φίλιππο Β΄] να είναι ικανοποιημένος συμμετέχοντας στη συμφωνία με την Αγιότητά του, για να μην ανάψει μεγαλύτερη φωτιά και πιο σημαντική διαταραχή στη Χριστιανοσύνη» [στο ίδιο, φύλλο 38], γιατί ο πόλεμος θα έφερνε καταστροφή και ερήμωση σε όλες τις πλευρές.

(prima con lettere et poi con la viva voce pregar affettuosamente la Maestà sua ad esser contenta d’attender allo accordo con sua Sanctità per non accender maggior foco et maggior disturbo nella Christianitade)

[←152]

Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 582, σελ. 572-73 και σημειώστε Riess, Die Politik Pauls IV. und seiner Nepoten (1909), σελ. 137-38. Για την επίγνωση τού πάπα για τον τουρκικό κίνδυνο, βλέπε τη δεύτερη επιστολή τού Ναβαγκέρο στις 22 Αυγούστου [ό. π., VI-1, αριθ. 583, σελ. 575 και πρβλ. 600, σελ. 598]. Ο καρδινάλιος ντε Μέντιτσι συνέχιζε να προειδοποιεί τον πάπα ότι ο πόλεμός του με την Ισπανία απειλούσε την Αγία Έδρα με καταστροφή [Cal. State Papers…, Venice, VI-2 (1881), αριθ. 781, σελ. 897, έγγραφο με ημερομηνία 2 Ιανουαρίου 1557].

[←153]

Nores, Guerra di Paolo IV, παραρτ., επιμ. Pompeo Scarabelli, έγγραφο με αριθ. xix, σελ. 400-3 και σημειώστε τη βιτριολική αντίδραση τού Αλντομπραντίνι σε αυτή την επιστολή, όπως την ανέφερε ο Ναβαγκέρο στις 4 Σεπτεμβρίου 1556, στο Cal. State Papers…, Venice, VΙ-1, αριθ. 596, σελ. 593. Για τη σκηνή που ακολούθησε, όταν ο Δον Πίρρο ντελλ’ Οφφρέδο, ο Ναπολιτάνος απεσταλμένος τού Άλβα, παρέδωσε την επιστολή στον πάπα, βλέπε στο ίδιο, αριθ. 589, σελ. 585.

Ο Άλβα έγραψε πιο συνοπτικά αλλά στο ίδιο πνεύμα στο Ιερό Κολλέγιο, διαμαρτυρόμενος για τις εκδηλώσεις κακής διάθεσης τού Παύλου Δ΄ απέναντι στους Αψβούργους, «από την αρχή τής παπικής του θητείας μέχρι σήμερα» (del principio de su pontificado hasta al dia presente) [ισπανικό κείμενο στον Nores, ό. π., παραρτ. αριθ. XX, σελ. 403-4]. Πρβλ. Bromato, Storia di Paolo IV, ii, βιβλίο IX, σελ. 317-19 και σημειώστε Riess, Die Politik Pauls IV. und seiner Nepoten, σελ. 138-39, σημείωση 73 για αναφορές στην ισπανική, γαλλική, ιταλική και αγγλική εκδοχή τής επιστολής τού Άλβα προς τον πάπα, περιλαμβανομένου τού Weiss, Papiers d’Etat, iv, 666-75. Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 653-56 και πρβλ. Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 294.

[←154]

Lanz, Correspondent des Kaisers Karl V., iii (1846, ανατυπ. 1966), αριθ. 1008-9, σελ. 707-12, επιστολές τού Καρόλου Ε’ προς τον αδελφό του Φερδινάνδο, με ημερομηνία 8 Αυγούστου και 12 Σεπτεμβρίου 1556.