Σημειώσεις Κεφαλαίου 14

[←1]

Πρβλ. Theodore Bonnin (επιμ.), Registrum visitationum Odonis Rigaldi, archiepiscopi Rothomagensis (1248-1278), Ρουέν, 1852, μεταφρ. S. M. Brown. J. F. O Sullivan (επιμ.), The Register of Eudes of Rouen, Νέα Υόρκη και Λονδίνο, 1964 και Ηerald Strauss, «Success and Failure in German Reformation», Past and Present, αριθ. LXVII (Μάιος, 1975), 30-63, ιδιαίτερα σελ. 41 και εξής, με καλή βιβλιογραφική καθοδήγηση. Ο Strauss εξερευνά μερικά από τα γερμανικά Προτεσταντικά (και Καθολικά) αρχεία επιθεώρησης τού ύστερου 16^ου αιώνα. Το μητρώο ή ημερολόγιο επιθεωρήσεων τού αρχιεπισκόπου Εudes Rigaud στην αρχιεπισκοπή τής Ρουέν (Bibliothèque Nationale, MS. lat. 1245) καλύπτει τα έτη από το 1248 μέχρι το 1269. Οι υπαγόμενες σε αυτήν επισκοπές περιλάμβαναν τις Αβράνς (Avranches), Μπαγιώ (Bayeux), Κουτάνς (Coutances), Εβρέ (Évreux), Λισιέ (Lisieux) και Ζε (Sées).

[←2]

Πρβλ. γενικά τη συνοπτική μονογραφία τού Karl Reinerth, Die Reformation der siebenbürgisch-sachsischen Kirche, Gütersloh, 1956 (Schriften des Vereins für Reformationsgeschichte, αριθ. 173), που δίνει μεγάλη προσοχή στον Johannes Ηonter από την Kronstadt (το ρουμανικό Μπρασόβ, το ουγγρικό Brassò), τον ανθρωπιστή μεταρρυθμιστή τής τρανσυλβανικής-σαξωνικής εκκλησίας. Bλέπε και τη γεμάτη στοιχεία εργασία τού Mihály Buesay, Der Protestantismus in Ungarn (1521-1978), I: Im Zeitalter der Reformation, Gegenreformation und katholischen Reform, Βιέννη, Κολωνία, Γκρατς, 1977, ιδιαίτερα σελ. 53 και εξής, 83 και εξής με εκτεταμένη βιβλιογραφία.

[←3]

Πρβλ. πιο πάνω, Τόμο iii, Κεφάλαιο 13, περιοχή σημ. 201-202.

[←4]

Πρβλ. πιο πάνω, Τόμο iii, Κεφάλαιο 12, περιοχή σημ. 55-59.

[←5]

Για τη σταδιοδρομία τού αδελφού Γεώργιου Μαρτινούτσι βλέπε γενικά την καλά πληροφορημένη και σχεδόν τής ίδιας εποχής περιγραφή τού Ascanio Centorio degli Hortensii, Commentarii della guerra di Transilvania,… ne quali si contengono tutte le cose che succeessero nell Ungheria dalla rotta del Re Lodovico XII. sino all anno MDLIII, Βενετία, 1566, βιβλία I-III, σελ. 24 και εξής, 44 και εξής και passim], την οποία εργασία ακολούθησε τρία χρόνια αργότερα το La Seconda parte de Commentarii delle guerre, et de successi più notabili, avvenuti così in Europa come in tutte le parti del mondo dall anno MDLIII. fino à tutto il MDLX. (Βενετία, 1569). Πρβλ. Og. Utiešenović, Lebensgeschichte des Cardinals Georg Utiešenović gennant Martinusius, Βιέννη, 1881, σελ. 75-79. Η συνοπτική μονογραφία τού Giuseppe Cons. Alačević, Il Dalmatino Giorgio Utješenović Martinusio, Ραγούσα (Ντουμπρόβνικ), 1882 βασίζεται σχεδόν εξ ολοκλήρου στην πολύτιμη μελέτη τού Utiešenović.

Η περιγραφή τού τελευταίου έτους τού Μαρτινούτσι (1551) στον Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, IΙΙ (1828, ανατυπ. 1963), 290-98, μεταφρ. J.-J. Hellert, Hist. de l’empire ottoman, vi (1836), 20-32 είναι ανεπαρκής και πολύ προκατειλημμένη εναντίον τού αδελφού. Ο F. B. von Bucholtz, Geschichte der Regierung Ferdinand des Ersten, 9 τόμοι, Βιέννη, 1831-38, ανατυπ. Γκρατς, 1968, vii, 251-92 διάκειται επίσης δυσμενώς απέναντι στον Μαρτινούτσι, αλλά η λεπτομερής περιγραφή του διατηρεί τη σπουδαιότητά της, εξαιτίας τής πλήρους γνώσης των πηγών από τον συγγραφέα.

Ο Οντέ ντε Σελβ (Odet de Selve), ο Γάλλος πρεσβευτής στη Βενετία, προσπαθούσε να κρατά τον Ερρίκο Β΄ ενήμερο για τις τύχες τού Μαρτινούτσι στην Ουγγαρία και την Τρανσυλβανία. Charrière, Négociations, ii, 126 και εξής, 136, 138, 151, 152-54 και σημειώστε Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii (1666), 300-2, επιστολή τού Γάλλου γραμματέα Phebus προς τον Ερρίκο, γραμμένη στην Ισταμπούλ στις 3 Αυγούστου 1551.

[←6]

Πρβλ. πιο πάνω, Τόμο III, Κεφάλαιο 11, σελ. 434.

[←7]

Árpád Károlyi (επιμ.), Frater György Levelezése (Codex epistolaris Fratris Georgii Utyesenovics (Martinuzzi dicti), episcopi Magno Varadiensis, S.R.E. cardinalis, etc., 1535-1551), Βουδαπέστη, 1881, αριθ. cxlviii, σελ. 225, Έμεριχ Πέστυ (Pesthiensis) προς Μαρτινούτσι από Άλμπα Ιούλια στις 28 Απριλίου 1551. Η Άλμπα Ιούλια είναι το γερμανικό Κάρλσμπουργκ (Karlsburg), πιο πριν το γερμανικό Βάισσενμπουργκ (Weissenburg), το ουγγρικό Γκιούλα-Φέχερβαρ (Gyula-fehérvár) στην κεντρική Ρουμανία, περίπου 170 μίλια βορειοδυτικά τού Βουκουρεστίου.

Σύμφωνα με τον Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο II, σελ. 57-58, ο Φερδινάνδος έστειλε στον Μαρτινούτσι 1.000 Ούγγρους ιππείς, με καλυμμένη τη μισθοδοσία τους για τέσσερις μήνες, καθώς και μερικά κανόνια για να τον βοηθήσει στην άμυνά του απέναντι στην Ισαβέλλα.

[←8]

Károlyi, Codex epistolaris Fratris Georgii (1881), αριθ. cl, σελ. 229.

[←9]

Károlyi, στο ίδιο, αριθ. clix, σελ. 241-42 και πρβλ. Utiešenović, Lebensgeschichte des Cardinals Georg Utiešenović, σελ. 81-82, 84-85, ο οποίος δεν είχε πρόσβαση στην εκδοθείσα από τον Károlyi αλληλογραφία τού Μαρτινούτσι. Τόσο η δική του βιογραφία τού αδελφού Γεώργιου όσο και η έκδοση των επιστολών από τον Károlyi εμφανίστηκαν το 1881.

[←10]

Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο ii, σελ. 70, 73-81 και εξής πολύ λεπτομερώς. Utiešenović, Lebensgeschichte des Cardinals Georg Utiešenović, σελ. 94-95 και παραρτ. αριθ. viii–ix, σελ. 32-39 και βλέπε πιο κάτω τις παραπομπές στη σημείωση 44. Το Κόζιτσε (Košice), γερμανικά Κάσαου (Kaschau), ουγγρικά Κάσσα (Kassa), είναι καλλιτεχνικά πλούσια πόλη, η οποία τη μια ή την άλλη εποχή καταλήφθηκε από τούς Ούγγρους, Αυστριακούς, Τούρκους και Ρώσους. Για τις διαπραγματεύσεις τής Ισαβέλλας με τον Καστάλντο βλέπε Johann Karl Schuller, Die Verhandlungen von Mühlbach im Jahre 1551 und Martinuzzi’s Ende, Χέρμαννστατ (Σιμπιού), 1862 με παράρτημα ή «Urkundenbuch» δεκατριών εγγράφων. Το Μύλμπαχ (Mühlbach) ή Μύλενμπαχ (Mühlenbach) είναι το σημερινό Σέμπες (Sebeş) στην κεντρική Ρουμανία. Πρβλ. γενικά N. Jorga (Ιorga), Geschichte des osmanischen Reiches, iii (1910), βιβλίο I, κεφάλαια 1-3, ο οποίος κινείται μπρος-πίσω στον χώρο και τον χρόνο, πηγαίνοντας από τη δεκαετία τού 1550 σε εκείνη τού 1560 και πίσω ξανά.

[←11]

Károlyi, Codex epistolaris Fratris Georgii, αριθ. clxvi, σελ. 256-57, εκείνης τής εποχής λατινική μετάφραση τού φιρμανιού.

[←12]

Károlyi, στο ίδιο, αριθ. clxvi, σελ. 257-58, επιστολή γραμμένη στην Τούρντα (Turda, ουγγρικά Torda, γερμανικά Thorenburg), δεκαπέντε μίλια νοτιοανατολικά τής Κλουζ (Cluj) στις 21 Ιουλίου 1551 και πρβλ. J. K. Schuller, Die Verhandlungen von Mühlbach im Jahre 1551 (1862), σελ. 32-33 και παραρτ. αριθ. 6, σελ. 66-67. Για το ονομαζόμενο στέμμα τού Αγίου Στεφάνου βλέπε Patrick J. Kelleher, The Holy Crown of Hungary, Ρώμη, American Academy, 1951. Το στέμμα αποτελείται από δύο τμήματα, το πάνω ημισφαίριο, φτιαγμένο πιθανώς στο Ρέγκενσμπουργκ (κατασκευασμένο από χρυσό εξώφυλλο βιβλίου στολισμένο με πετράδια;) και το κάτω διάδημα, το οποίο (όπως φαίνεται από επιγραφή σε μια από τις δύο κεντρικές πάνω πλάκες τού διαδήματος) προσφέρθηκε από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Μιχάηλ Ζ’ Δούκα Παραπινάκη στον Γκέζα Α΄, βασιλιά τής Ουγγαρίας (1074-1077). Τα δύο στοιχεία, το πάνω ημισφαίριο και το πολύ πιο εκτεταμένο κάτω διαδημα, φαίνεται ότι ενώθηκαν σε στέμμα μεταξύ των ετών 1108 και 1116, την εποχή τού γιού τού Γκέζα Α΄, τού Κόλομον Α΄ (που πέθανε το 1116).

Προφανώς ο πάπας Συλβέστρος Β΄ δεν ήταν δυνατό να είχε στείλει το στέμμα στον Άγιο Στέφανο, αλλά ο γνωστός θρύλος επέζησε για πολύ καιρό, αφού οι λόγιοι, μέχρι το τέλος τού 18^ου αιώνα, δεν είχαν τη δυνατότητα να εξετάσουν το στέμμα και να διαβάσουν τις ελληνικές επιγραφές στο κάτω διάδημα.

[←13]

Károlyi, αριθ. clxxi, σελ. 265, επιστολή με ημερομηνία 3 Αυγούστου 1551.

[←14]

Károlyi, αριθ. clxxιι, σελ. 266-67, επιστολή γραμμένη στη Βιέννη στις 4 Αυγούστου 1551. Utiešenović, Lebensgeschichte des Cardinals Georg Utiešenović, σελ. 101 και παραρτ. αριθ. xιιι, σελ. 43-44. Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο II, σελ. 82 και βιβλίο iii, σελ. 101.

[←15]

Károlyi, αριθ. clxxx, σελ. 279-81, επιστολή γραμμένη στο Άλβιντς (Alvincz) στις 7 Σεπτεμβρίου 1551 και πρβλ. την επιστολή τού Φερδινάνδου στις 27 Αυγούστου προς τον δούκα Άλμπρεχτ τής Βαυαρίας στο August von Druffel, Briefe und Akten zur Geschichte des XVI. Jahrhunderts mit besonderer Rüchsicht auf Bayerns Fürstenhaus, 4 τόμοι, Μόναχο, 1873-96, I, αριθ. 727, σελ. 720-21.

[←16]

Utiešenović, Lebensgeschichte des Cardinals Georg Utiešenović, σελ. 85 και εξής και παραρτ. αριθ. vii, σελ. 24-32. Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο ii, σελ. 58-66, ο οποίος λέει ότι τον στρατό τού Καστάλντο αποτελούσαν 5.700 πεζοί και 1.700 ιππείς,

«και με αυτόν τον στρατό, πολύ μικρό λένε, ο Καστάλντο συνέχισε το ταξίδι του για να κατακτήσει την επαρχία τής Τρανσυλβανίας από έναν τόσο ισχυρό ηγεμόνα όπως ο Τούρκος, ώστε μού φαίνεται ότι μπορούμε να πούμε… ότι ως πρεσβευτές ήσαν πάρα πολλοί, αλλά για τη μάχη πολύ λίγοι…» [στο ίδιο, σελ. 66].

(e con questo essercito, dico picciolissimo, seguitò il Castaldo il suo viaggio per andare a conquistare la provincia di Transilvania contra un tanto poderoso prencipe come è il Turco, di cui parmi si possa dire … che per ambasciatori erano troppi, e per combattere assai pochi…)

Για τη μακροχρόνια στρατιωτική σταδιοδρομία τού Τζιοβάν Μπαττίστα Καστάλντο (γεν. το 1493), η οποία περιλάμβανε τη σύλληψη τού Φραγκίσκου Α’ στην Παβία το 1525, βλέπε G. de Caro στο Dizionario biografico degli italiani, XXI (Ρώμη, 1978), 562-66. Η ακριβής ημερομηνία τού θανάτου τού Καστάλντο δεν είναι γνωστή. Προφανώς πέθανε μετά το 1565. Ο Ασκάνιο Τσεντόριο υπηρέτησε ως γραμματέας του (από το 1557), κατά τη διάρκεια μιας περιόδου απόσυρσης τού Καστάλντο στο Μιλάνο.

[←17]

Πρβλ. Utiešenović, Card. Georg, σελ. 89-91, 98-99 και J. K. Schuller, Die Verhandlungen von Mühlbach im Jahre 1551 (1862), σελ. 22. Για το στέμμα τής Ουγγαρίας πρβλ. Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο II, σελ. 88.

[←18]

Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii (Πέστη, 1828, ανατυπ. Γκρατς, 1963), 291, μεταφρ. J.-J. Hellert, Hist. de l’empire ottoman, vi (Παρίσι, 1836), 22 και πρβλ. Utiešenović, Card. Georg, σελ. 103-4.

[←19]

Károlyi, αριθ. ccιιι, σελ. 315 και πρβλ. αριθ. cxcιιι, σελ. 300 και Utiešenović, Card. Georg, σελ. 109. Για την «αιώνια δουλεία» τής ουγγρικής αγροτιάς ύστερα από την καταστολή τού 1514 βλέπε Ι. Sinkovics, «Le Servage héréditaire en Hongrie aux 16-17^e siecles», στο Gy. Székely και E. Fügedi (επιμ.), La Renaissance et la Réformation en Pologne et en Hongrie (1450-1650), Βουδαπέστη, 1963, σελ. 47-89 (Studia historica Academiae Scientiarum Hungaricae, 53).

[←20]

F. B. Von Bucholtz, Gesch. d. Regierung Ferdinand d. Ersten, vii, 261-62, Iorga, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 36 και εξής και σημειώστε ιδιαίτερα Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο iii, σελ. 98 και εξής, 102 και εξής.

[←21]

Πρβλ. Utiešenović, Card. Georg, σελ. 104-13. Όσον αφορά την κατηγορία για «έναν από τούς γραμματείς τού αδελφού Γεωργίου» (unus secretariorum ipsius fratris Georgii), βλέπε στο ίδιο, παραρτ. αριθ. xv, σελ. 54-55. O Μαρτινούτσι είχε προφανώς κινηθεί αργά για την αντιμετώπιση τής τουρκικής εισβολής [Schuller, Die Verhandlungen von Mühlbach im Jahre 1551, σελ. 47]. Για την άφιξη τού Σφόρτσα Παλλαβιτσίνι στο Γκροσβαρντάιν (Varadino) με 3.000 Γερμανούς πεζούς και 400 ιππείς, σημειώστε Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο iii, σελ. 102 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 108.

[←22]

Πρβλ. Utiešenović, Card. Georg, σελ. 110-14.

[←23]

Károlyi, Codex epistolaris Fratris Georgii, αριθ. ccv, σελ. 317-18.

[←24]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 33, φύλλο 108 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση), εγγραφές για 12 και 16 Οκτωβρίου:

«…Η Αγιότητά του έκανε καρδινάλιο ιερέα τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας με τη συμβουλή των αδελφών τον αδελφό Γρηγόριο (!), επίσκοπο Γκροσβαρντάιν…. Στον ναό τού Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, την Παρασκευή 16 Οκτωβρίου 1551, έγινε εκκλησιαστικό συμβούλιο, στο οποίο αποφασίστηκε η αποστολή, από έναν από τούς οικονόμους τής Αγιότητάς του, τού σκούφου και τού κόκκινου καπέλου στον αιδεσιμότατο κύριο Γεώργιο που έγινε πρόσφατα καρδινάλιος, με επίδοση, εφόσον φανεί χρήσιμο, κόκκινων ενδυμάτων και άλλων ειδών, που δίνονται στους καρδινάλιους κατά τη στιγμή τής προαγωγής τους σε καρδινάλιους ιερείς ή κοσμικούς κληρικούς, η μεταφορά των οποίων προβλεπεται από τακτική συνήθεια».

(… Sanctitas sua creavit in Sancta Romana Ecclesia presbyterum cardinalem de fratrum consilio Fratrem Gregorium (!), episcopum Waradiensem…. Apud Sanctum Petrum Romae die Veneris XVI Octobris 1551 fuit consistorium in quo fuit decretum ut mitterentur per unum ex Sanctitatis suae camerariis biretum et pileus rubea reverendissimo D. Georgio noviter creato cum indulto si ei videbitur utendi vestibus rubeis et paonaceis ac aliis indumentis quibus cardinales qui tempore sue assumptionis ad cardinalatum presbyteri seu clerici saeculares erant utuntur dummodo tamen habitum suum regularem subtus deferat.)

Πρβλ. Charrière, Négociations, ii, 165-66 και Gottfried Buschbell (επιμ.), Concilium Tridentinum, XI (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1937), αριθ. 495, σελ. 696, επιστολή τού καρδινάλιου Πέδρο Πατσέκο προς τον Αντουάν ντε Γκρανβέλ, γραμμένη στη Ρώμη στις 20 Νοεμβρίου 1551.

[←25]

Πρβλ. Van Gulik, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 32a.

[←26]

Utiešenović, Card. Georg, σελ. 115, Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο iii, σελ. 111-12.

[←27]

Károlyi, αριθ. ccvii, σελ. 319-20.

[←28]

Károlyi, αριθ. ccix, σελ. 321-23, επιστολή γραμμένη στη Βιέννη στις 5 Νοεμβρίου 1551 και πρβλ. Utiešenović, Card. Georg, παραρτ. αριθ. xv, σελ. 48 και εξής.

[←29]

Utiešenović, Card. Georg, σελ. 115-17.

[←30]

Károlyi, αριθ. ccxi, σελ. 325-26. Η επιστολή τού Μαρτινούτσι γράφτηκε «από τον τόπο τού φρουρίου τής Λίποβα» (ex castrisad Lyppam positis), στις 21 Νοεμβρίου. O Φερδινάνδος τον συνεχάρη για τη νίκη στη Λίποβα [στο ίδιο, αριθ. ccxii]. Αργότερα ειπώθηκε ότι περισσότεροι από 3.000 Tούρκους σκοτώθηκαν στην τελική επίθεση και περίπου 2.000 βρήκαν καταφύγιο στο φρούριο τής Λίποβα [Utiešenović, Card. Georg, παραρτ. αριθ. xv, σελ. 56].

Σύμφωνα με τον Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο iii, σελ. 129-30,

«… Είδαμε περισσότερους από χίλιους διακόσιους νεκρούς Τούρκους και όλους τούς γενίτσαρους, που ήσαν οι τελευταίοι που παρέμεναν, να αποχωρούν και τούς άλλους που παρέμεναν ζωντανοί με τον Ουλαμά μπέη να ξεκινούν με τόσο τρόμο και τόσο τυφλά να ξεφύγουν από το κάστρο, που ήταν θαυμάσιο πράγμα να βλέπεις….».

(… Si videro più di mille e dugento Turchi morti, e tutti i giannizzeri che erano stati gli ultimi a ritirarsi, e gli altri che rimasero vivi con Olimanno (Ulama Beg) cominciarono con tanto terrore e sì cecamente a fuggire nel castello che fu maravigliosa cosa a vedere…)

[←31]

Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 33, φύλλο 109, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση:

«Στον ναό τού Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, τη Δευτέρα 16 Νοεμβρίου 1551, έγινε εκκλησιαστικό συμβούλιο, στο οποίο διαβάστηκαν επιστολές από τον αιδεσιμότατο κύριο καρδινάλιο Γεώργιο Τρανσυλβανίας, γραμμένες στο στρατόπεδο, οι οποίες επισήμαιναν ότι τα πράγματα οδηγούνταν καθημερινά στη μεγαλύτερη αναπόφευκτη κρίση με την επικείμενη σύγκρουση με τούς Τούρκους και παρακαλούσε την Αγιότητά του να φροντίσει να γίνει ειρήνη μεταξύ των Χριστιανών ηγεμόνων, και ως εκ τούτου η Αγιότητά του αποφάσισε να γίνει λειτουργία στη βασιλική τού Αγίου Πέτρου, αφιερωμένη στην ειρήνη και τη διάσωση τής Χριστιανοσύνης από τούς απίστους, με τα συνήθη συγχωροχάρτια και αφέσεις αμαρτιών».

(Apud Sanctum Petrum Romae die lune XVI Novembris 1551 fuit consistorium in quo fuerunt lecte littere reverendissimi D. Georgii cardinalis Transilvani date in castris quibus significabat res versari in maximo discrimine diemque fatalem publici conflictus adversus Turcas de proximo imminere, et propterea supplicabat Sanctitati Sue ut procurarent [λάθος αντί για procuraret] pacem fieri inter presbyteros [λάθος αντί για principes!] Christianos, unde Sanctitas sua decrevit ut celebraretur missa in basilica Sancti Petri die dedicationis eiusdem basilice pro pace et conservatione Christianitatis ab infidelibus cum indulgentiis et remissionibus consuetis.)

Για την υπεράσπιση τής Τιμισοάρα από τον Λόσοντσυ βλέπε Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο iii, σελ. 102-7, 109-11.

[←32]

Για τα γεγονότα στη Λίποβα (Λίππα) βλέπε Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο iii, σελ. 111-41. Η έκκληση τού Μαρτινούτσι προς τούς στρατηγούς τού στρατού να επιτρέψουν στον Ουλαμά μπέη και τούς Τούρκους να φύγουν από τη Λίποβα χωρίς βλάβη διατυπώθηκε στα λατινικά [στο ίδιο, σελ. 134], αλλά προφανώς αυτό που καταλάβαινε ο Καστάλντο [σελ. 135-37],

«Βλέποντας ο αδελφός Γεώργιος ότι ούτε κρυφά ούτε ανοικτά μπορούσε να κάνει αυτό που ήθελε και ότι οι λόγοι του δεν γίνονταν δεκτοί, είπε με μεγάλο θυμό στον Καστάλντο ότι ακόμη κι αν δεν ήθελε, αλλά για τη γενική σωτηρία και ειρήνη τής Τρανσυλβανίας σκόπευε να ελευθερώσει τον Ουλαμά, στο οποίο (ο Καστάλντο) δεν απάντησε τίποτε, εκτός τού ότι αυξήθηκε περισσότερο το μίσος και η επιθυμία του να τον σκοτώσει το συντομότερο, όπως μπορούσε, γνωρίζοντας απολύτως ότι η απελευθέρωση αυτή ευνοούσε τις υποθέσεις τού Τούρκου και ήταν εναντίον εκείνων τού Φερδινάνδου…» [σελ. 137. Πρβλ. Utiešenović, Card. Georg, σελ. 117-18].

(nel che vedendo Frate Giorgio che nè in secreto nè in aperto poteva fare cosa che volesse, e che non erano le sue ragioni ammesse, disse con grandissima colera al Castaldo che anco che egli non volesse, per la generale salute e tranquillità di Transilvania voleva liberare Olimanno, a che (Castaldo) non volse rispondere cosa alcuna, se non che accrescendo in se più l’ odio et il desiderio di farlo morire più tosto che potesse, conobbe manifestamente quanto ei favoriva le cose del Turco e disfavoriva quelle di Ferdinando…)

[←33]

Πρβλ. Utiešenović, Card. Georg, σελ. 119-20 και Charrière, Négociations, ii, 169-70.

[←34]

Károlyi, αριθ. ccxιιι, σελ. 328-29, επιστολή γραμμένη στη Λίποβα στις 28 Νοεμβρίου 1551.

[←35]

Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii (1828, ανατυπ. 1963), 296, μεταφρ. J.-J. Hellert, vi (1836), 29, που λέει ότι ο Ουλαμά και η τουρκική φρουρά έφυγε από το φρούριο τής Λίποβα την Παρασκευή 5 Δεκεμβρίου, αλλά το 1551 η 5 τού μηνός έπεφτε Σάββατο. Για την αποχώρησή τους πρβλ. Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο iii, σελ. 137-38.

[←36]

Οι πηγές διαφωνούν μεταξύ τους, όπως φαίνεται από τις διαφορετικές περιγραφές τού Von Hammer-Purgstall, iii, 295-97, μεταφρ. Hellert, vi, 27-30 και τού Utiešenović, Card. Georg, σελ. 119-20. Για την επίθεση των Χριστιανών στον Ουλαμά μπέη και τούς άνδρες του πρβλ. Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο iii, σελ. 138-39.

[←37]

Károlyi, αριθ. ccxiv, σελ. 329-30, «γραμμένη στο κάστρο Μπέτσε…» (datum in castro Peciai…) την 1^η Δεκεμβρίου 1551. G. C. Alačević, Il Dalmatino Giorgio Utješenović Martinusio (1882), σελ. 76-77. Utješenović, Card. Georg, σελ. 125-26. Von Bucholz, Ferdinand Ι., vii, 276-77.

[←38]

Károlyi, αριθ. ccxiv, σελ. 330-33, «γραμμένη στη Βιέννη στις 2 Δεκεμβρίου 1551» (datum Viennae secunda decembris, 1551) και πρβλ. Von Bucholz, Gesch. d. Regierung d. Ferdinand d. Ersten, vii, 274.

[←39]

Károlyi, αριθ. ccxvi, σελ. 333-34.

[←40]

Károlyi, αριθ. ccxvii, σελ. 334-35, επιστολή γραμμένη στη Λίποβα στις 6 Δεκεμβρίου 1551 και σημειώστε στο ίδιο (αριθ. ccxix) μια περίεργη επιστολή από τον Μεχμέτ Σόκολλι προς τον Μαρτινούτσι, γραμμένη στο Βελιγράδι στις 8 Δεκεμβρίου σε φιλικό αλλά προειδοποιητικό ύφος: αν ο Μαρτινούτσι ήθελε το κάστρο τού Μπέτσε, ας το ζητούσε από τον σουλτάνο κλπ. Πρβλ. Schuller, Die Verhandlungen von Mühlbach im Jahre 1551, σελ. 50.

[←41]

Károlyi, αριθ. ccxx, σελ. 338-39, «γραμμένη στη Βιέννη στις 9 Δεκεμβρίου 1551» (datum Viennae 9 Decembris 1551) και πρβλ. Von Bucholtz, Ferdinand I., vii, 274-76.

[←42]

Károlyi, αριθ. ccxxi, σελ. 339-11, «γραμμένη στη Βιέννη στις 14 Δεκεμβρίου 1551» (datum Viennae 14 Decembris, 1551).

[←43]

Utiešenović, Card. Georg, σελ. 130-33 και σημειώστε, στο ίδιο, σελ. 136, σημείωση 1.

[←44]

Πρβλ. πιο πάνω σε αυτό το κεφάλαιο, περιοχή σημ. 7-11, και Károlyi, αριθ. cxliχ, σελ. 228, επιστολή τού Φερδινάνδου προς τον Μαρτινούτσι, γραμμένη στη Βιέννη την 1^η Μαΐου 1551. Για τις διαπραγματεύσεις με την Ισαβέλλα πρβλ. στο ίδιο, αριθ. clviii->clιx, clxvi, cxliχ και αλλού. Η «οδηγία προς τον λαμπρό και επιφανή Τζιοβαννμπατίστα Καστάλντο, μαρκήσιο Κασσάνο» (instructio pro spectabili et magnifico Joanne Baptista Castaldo, marchione Cassani) τού Φερδινάνδου παρέχεται στον Utiešenović, Card. Georg, παραρτ. αριθ. VII, σελ. 24-32.

[←45]

Károlyi, αριθ. clv, σελ. 235, επιστολή τού Φερδινάνδου προς τον Μαρτινούτσι, γραμμένη στη Βιέννη στις 25 Μαΐου 1551.

[←46]

Károlyi, αριθ. cxc, σελ. 296, επιστολή τού Φερδινάνδου προς τον Μαρτινούτσι γραμμένη στη Βιέννη στις 23 Σεπτεμβρίου 1551 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. cxciv, cc.

[←47]

Για το ταξίδι των Μαρτινούτσι και Καστάλντο στο Άλβιντς, τα σχέδια για τη δολοφονία, τη θυελλώδη νύχτα τής 16-17 Δεκεμβρίου, τούς Ισπανούς στρατιώτες και τούς δολοφόνους, τον αδέξιο ρόλο τού Φερράρι και το θανατηφόρο χτύπημα τού Παλλαβιτσίνι στον καρδινάλιο, βλέπε Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο iii, σελ. 141-49, ο οποίος λανθασμένα χρονολογεί τη δολοφονία στις 18 Δεκεμβρίου [στο ίδιο, σελ. 145] «και έτσι τελείωσε ο πιο περήφανος άνθρωπος στον κόσμο και ο πιο κρυφός τύραννος που έζησε ποτέ…» (e così hebbe fine il più superbo huomo del mondo, et il maggior occulto tiranno che mai vivesse…) [σελ. 146].

Βλέπε επίσης Utiešenović, Card. Georg, σελ. 133-38 και παραρτ. αριθ. XIV, σελ. 45, επιστολή τού Καστάλντο στις 17 Δεκεμβρίου 1551 προς τον Φερδινάνδο, ενώ για την απάντηση τού τελευταίου, γραμμένη στη Βιέννη στις 27 Δεκεμβρίου βλέπε Schuller, Die Verhandlungen von Mühlbach im Jahre 1551 (1862), παραρτ. αριθ. 12, σελ. 72-73. Σημειώστε επίσης τις επιστολές τού Οντέ ντε Σελβ, τού Γάλλου πρεσβευτή στη Βενετία, προς τον Ερρίκο Β΄ και τον Ανν ντε Μονμορενσύ, στον Charrière, Négociations, ii, 172-73, 174, 175-78, 184-85. Πρβλ. Iorga, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 39 και Michel François, Correspondance du Cardinal François de Tournon, Παρίσι, 1946, αριθ. 430, σελ. 271.

Τα νέα συνήθως ταξίδευαν αργά από την Τρανσυλβανία και η δολοφονία τού Μαρτινούτσι δεν μαθεύτηκε στη Ρώμη μέχρι το βράδυ τής 14^ης Ιανουαρίου 1552 [βλέπε πιο κάτω, στo κείμενο]. O Ιούλιος Γ’ μίλησε για το θέμα στο εκκλησιαστικό συμβούλιο τής 18^ης Ιανουαρίου [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 33, φύλλο 113 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση]:

«Στον ναό τού Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, τη Δευτέρα 18 Ιανουαρίου 1552, έγινε εκκλησιαστικό συμβούλιο, στο οποίο ο ιερότατος κύριός μας μίλησε για τον βίαιο θάνατο τού καρδινάλιου Γεώργιου Τρανσυλβανίας και με αυτή τη θλίψη υπενθύμισε τη δυστυχία αυτού τού κόσμου και την αδυναμία τής ανθρώπινης φύσης, ενώ συμβουλεύτηκε τούς ίδιους δυστυχείς σεβασμιότατους για τούς παράτολμους δολοφόνους, να σκεφτούν τι έπρεπε να γίνει για το θέμα και ποια φαινόταν να είναι η απάντηση σε εκείνους που είχαν έρθει στην πόλη για να δικαιολογήσουν αυτού τού είδους την εκτροπή [δηλαδή ο Πάουλ Γκρεγκόριαντς, επίσκοπος τού Ζάγκρεμπ, ο οποίος είχε φτάσει στη Ρώμη στις 17 Ιανουαρίου, για το οποίο βλέπε πιο κάτω στο κείμενο]. Επιπλέον μίλησε για τον στόλο και τον εξοπλισμό των Τούρκων εναντίον τής Ιταλίας και για την εξεύρεση χρημάτων για να αντισταθούν στις προσπάθειές τους…».

(Apud Sanctum Petrum Rome die lune XVIII Januarii 1552 fuit consistorium in quo sanctissimus dominus noster fecit verbum de morte violenta Georgii cardinalis Transilvanie, et de ea condolens memoravit infelicitates huius seculi et humane nature fragilitates ac sicariorum infelices ausus admonuitque eosdem reverendissimos ut cogitarent quid in ea re agendum et quid respondendum videretur et qui pro justificatione huiusmodi excessus ad urbem venerat. Insuper fecit verbum de classe et apparatu Turcarum versus Italiam et de inveniendis pecuniis ad resistendum illorum conatibus…)

Στο σημείο αυτό ο Ιούλιος διόρισε επιτροπή καρδιναλίων, για να βρει τα χρήματα για την προστασία των ακτών τής Ιταλίας από τις αναμενόμενες επιθέσεις των Τούρκων, όταν θα ερχόταν η άνοιξη.

[←48]

Von Bucholtz, Ferdinand I., vii, 283-81. Utiešenović, Card. Georg, σελ. 140-41.

[←49]

Utiešenović, Card. Georg, παραρτ. αριθ. XV, σελ. 56:

«Αν όμως [ο Καστάλντο] δεν μπορούσε να επιλύσει το ζήτημα με άλλον τρόπο, έτσι ώστε είτε να προκαλέσει πόνο στον εαυτό του με το χέρι του, είτε ο ίδιος να προκαλέσει στον αδελφό Γεώργιο τέτοιο τέχνασμα με το χέρι, τότε έπρεπε να τον εμποδίσουν και να τον βγάλουν από τη μέση, αντί να περιμένουν το πρώτο πλήγμα, προς σοβαρή ζημιά και βλάβη δική μας και ολόκληρης τής Χριστιανοσύνης».

(Si tamen [Castaldus] intelligeret rem aliter transigi non posse quam quod aut manum sibi inferri pateretur aut ipse fratri Georgio tam nepharia molienti manum inferret, tunc potius ipse eum preveniret et tolleret e medio quam quod primum ictum expectando ab ipso preveniretur, in nostrum et totius Christianitatis gravissimum preiudicium et detrimentum.)

Στην πραγματικότητα ο Φερδινάνδος είχε υπογράψει τη διαταγή εκτέλεσης τού Μαρτινούτσι με τα ίδια του τα χέρια.

[←50]

Utiešenović, Card. Georg, παραρτ. αριθ. XV, σελ. 45-61, έγγραφο γραμμένο στην Πράγα στις 2 Ιανουαρίου 1552. Όταν στις 27 Δεκεμβρίου ο Φερδινάνδος είχε απαντήσει στην επιστολή τού Καστάλντο τής 17^ης τού μηνός, η οποία τού είχε φέρει τα νέα τής απομάκρυνσης τού αδελφού Γεωργίου από τη σκηνή, είχε ζητήσει από τον Καστάλντο να συγκεντρώσει και να τού στείλει τα στοιχεία των προδοτικών δραστηριοτήτων τού αδελφού, για να τα θέσει υπόψη τού πάπα,

«…ώστε εμείς, εσείς και άλλοι, με των οποίων τη συμβουλή ολοκληρώθηκε αυτή η επιχείρηση [δηλαδή η δολοφονία τού αδελφού Γεώργιου], να ζητήσουμε από την Αγιότητά του και να μπορέσουμε να πάρουμε άφεση αμαρτιών, έχοντας κατά νου ότι ο αδελφός Γεώργιος είχε διοριστεί όχι μόνο σε ιερή΄θέση, αλλά και σε θέση επισκόπου και καρδιναλίου» [Schuller, Die Verhandlungen von Mühlbach im Jahre 1551, παραρτ. αριθ. 12, σελ. 472].

(ut a Sanctitate sua … pro nobis, te, et aliis, quorum consilio et opera hoc negotium est confectum, absolutionem petere et accipere queamus, attento quod frater Georgius non solum in sacris sed etiam in episcopali et cardinalicia dignitate constitutus fuerit)

[←51]

Utiešenović, Card. Georg, σελ. 146-49 και παραρτ. αριθ. XVI, σελ. 62-73. Ο Φερδινάνδος αντέμειψε τον Καστάλντο και τούς δολοφόνους τού αδελφού [Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο iv, σελ. 155-56].

[←52]

Σε υστερόγραφο με ημερομηνία 14 Ιανουαρίου 1552, επιστολής γραμμένης στη Ρώμη στις 13 τού μηνός, ο Τζούλιο ντε Γκράντι έγραφε στον Έρκολε Β΄:

«Και αυτό το βράδυ, την 3η ώρα τής νύχτας [περίπου στις 8 μ.μ. τον Ιανουάριο], ήρθαν επιστολές τής 8ης τού μηνός από τη Γερμανία, που μιλούν για τον θάνατο τού καρδινάλιου Γεωργίου στην Τρανσυλβανία. Δείχνουν ότι σκοτώθηκε με εντολές τού Καστάλντο, επειδή αυτός ο αδελφός χειριζόταν νέα συμφωνία με τον Τούρκο, ενώ επειδή πιστεύω ότι η εξοχότητά σας πρέπει να το γνωρίζει αυτό, θέλησα όμως να σάς ενημερώσω αυτή την ώρα» [Arch, di Stato di Modena, Canc. ducale, Ambasciatori, agenti e corrispondenti Estensi, Roma, Busta 50, αριθ. 283-VIII/4].

(Et questa sera a tre hore di notte che sono venute lettere de VIII, di Germania che dicono la morte de Fra Giorgio Cardinale in Trasilvania: dimostrano che sia stato per ordine del Castaldo amazzato, havendo esso frate maneggio de nuovo accordo col Turco et benchè vostra Eccellentia lo deve sapere a questa hora nondimeno ho voluto avvisarglielo)

Δύο ημέρες αργότερα, στo υστερόγραφο επιστολής με ημερομηνία 16 τού μηνός, ο Γκράντι πρόσθετε τα νέα:

«Εδώ λέγεται από αυτοκρατορικούς ότι ο αδελφός Γεώργιος βρισκόταν σε συνεννόηση με τούς Τούρκους, για να γίνει ο ίδιος βασιλιάς και να κάνει κομμάτια τον στρατό των Χριστιανών. Έτσι ανακάλυψαν την υπόθεση και έκριναν σκόπιμο να τον βγάλουν από τη μέση. Ακόμη κι έτσι, οι περισσότεροι έχουν τη γνώμη ότι είναι αλλιώς και ότι τα χρήματά του θα ήσαν η αιτία» [στο ίδιο, αριθ. 283-VIII/5].

(Qua si dice per imperiali chel Fra Giorgio havea inteligentia con Turchi de farsi re et tagliare apezzi lesercito de Christiani; perciò scoperta la cosa, è stato espediente levarlo di luoco. Nondimeno il più ha opinione che sia altrimenti et che il suoi denari ne siano stato causa)

Όσον αφορά την τελευταία δήλωση, ο Utiešenović, Card. Georg, σελ. 143-44 έχει υπογραμμίσει το γεγονός ότι η έκταση τού πλούτου τού Μαρτινούτσι είχε μεγαλοποιηθεί ιδαιτέρως, για το οποίο βλέπε Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο IV, σελ. 154-55.

[←53]

August von Druffel, Briefe und Akten zur Geschichte des XVI. Jahrhunderts…, ii (Μόναχο. 1880), αριθ. 959, σελ. 86-92, επιστολή τού Λάσσο προς τον Φερδινάνδο, γραμμένη στη Ρώμη την 1^η Φεβρουαρίου 1552 και σημειώστε τις επιστολές τού Οντέ ντε Σελβ, τού Γάλλου πρεσβευτή στη Βενετία, προς τον Ερρίκο Β΄, με ημερομηνία 15 και 30 Ιανουαρίου (1552), στον Guillaume Ribier, Lettres et mémoires d’Estat… sous les règnes de François premier, Henry II et François II, 2 τόμοι, Παρίσι, 1666, ii, 369-76. O ντε Σελβ είχε προσπαθήσει να κρατήσει τον Ερρίκο καλά πληροφορημένο για τα τρέχοντα γεγονότα [Charrière, Négociations, ii, 164-80]. Οι επιστολές τού νούντσιου Μαρτινένγκο από Πράγα, Βιέννη και Πρέσσμπουργκ τον Ιανουάριο, Φεβρουάριο και Μάρτιο 1552 είναι γεμάτες με τη δολοφονία τού Μαρτινούτσι και τις συνέπειές της [Helmut Goetz (επιμ.), Nuntiaturberichte aus Deutschland, μέρος I, τομ. 16: Nuntiatur des Girolamo Martinengo (1550-1554), Τύμπινγκεν, 1965, αριθ. 45-53, σελ. 85-109 και passim].

Ο Ascanio Centorio μακρηγορεί για την οργή του πάπα και των καρδινάλιων με τα νέα τής δολοφονίας τού Μαρτινούτσι, «αφορίζοντας όλους με τον μεγαλύτερο αφορισμό που υπήρχε» (scomunicandogli tutti della maggiore scomunica che sia), αν και ο πάπας τελικά υπέκυψε στις ικεσίες των πρεσβευτών τού Φερδινάνδου και διόρισε επιτροπή τεσσάρων καρδιναλίων, συμπεριλαμβανομένου τού Τζιαν Ντομένικο ντε Κούπις, αρχιμανδρίτη τού Ιερού Κολλέγιου: «…ότι τρεις καρδινάλιοι με τον πρύτανη… θα εξέταζαν αυτή την υπόθεση, για να δουν αν ο θάνατος τού αδελφού Γεώργιου είχε επέλθει σωστά ή όχι…» (che tre cardinali con il decano… intendessero questa causa, e vedessero se la morte di Frate Giorgio era giustamente a lui inferita o no… ) [Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο IV, σελ. 166-67 και πρβλ. στο ίδιο, βιβλίο V, σελ. 219].

Στις 19 Φεβρουαρίου ο Μαρτινένγκο έγραφε στον καρδινάλιο Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε από τη Βιέννη:

«…Ο βασιλιάς ορκίστηκε στα χέρια μου να υπακούει γενικά στις εντολές τής Εκκλησίας…. μού είπε ότι η άμυνα τής Τρανσυλβανίας τού κοστίζει 300.000 φιορίνια τον χρόνο, πέρα από τα τακτικά έσοδα τής επαρχίας, τα οποία από τα αρχεία των αδελφών δεν είναι πάνω από 90.000 δουκάτα, αν και είπε ότι όταν συναφθεί η συμφωνία, θα είναι 300.000…» [Goetz, Nuntiaturberichte, I-16, αριθ. 50, σελ. 100].

(…Il re giurò in mano mia d’ obedire in genere a’ mandati della Chiesa…. Mi disse che la difesa della Transilvania gli costa 300.000 fiorini l’anno, oltre l’entrate ordinarie della provincia, quali per gli registri del frate medemo non sono più che 90.000 ducati, sebene ei diceva, quando negociava l’accordo, che sarebbono 300.000…)

[←54]

Στις 26 Ιανουαρίου 1552 η Γερουσία έγραψε στον Ενετό βαΐλο στην Ισταμπούλ:

«Για τον θάνατο τού καρδινάλιου αδελφού Γεώργιου που φονεύτηκε στην Τρανσυλβανία δεν θα πούμε άλλο, γνωρίζοντας ότι σε αυτή την Υψηλή Πύλη θα έχουν κατανοήσει ιδιαιτέρως την υπόθεση» [Sen. Secreta, Reg. 67, φύλλο 198 (218)].

(Della morte de Fra Zorzi cardinal amazzato in Transilvania non vi diremo altro, sapendo che a quella Excelsa Porta la se haverà intesa particularmente)

[←55]

Utiešenović, Card. Georg, σελ. 149 και εξής και παραρτ. αριθ. XVII, σελ. 73-75 και πρβλ. Alačević, Il Dalmatino Giorgio Utješenović Martinusio, σελ. 82-85, Von Bucholtz, Gesch. d. Regierung Ferdinand d. Ersten, vii, 287 και εξής.

[←56]

Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο iii, σελ. 147:

«… Και η Τρανσυλβανία δεν θα παρέμενε για πολύ υπήκοη στη Μεγαλειότητά του (τον Φερδινάνδο), θα επέστρεφε στην πραγματικότητα κάτω από τον νεαρό βασιλιά Ιωάννη, από το γεγονός ότι ο θάνατος τού αδελφού Γεώργιου ήταν περισσότερο ζημιά παρά ωφέλεια για τούς χριστιανούς…».

(… E la Transilvania non rimase troppo tempo sotto l’obedienza di sua Maestà, chè ritornò di fatto sotto quella del giovine Re Giovanni, a tale che la morte di Frate Giorgio fu più di danno che di utile a Christiani…)

Ο Centorio λέει επίσης [στο ίδιο] ότι όλοι εκείνοι που πήραν άμεσα μέρος στη δολοφονία τού Μαρτινούτσι τελικά υπέστησαν «διάφορες ατυχίες» (diversi infortunii).

[←57]

Druffel, Briefe u. Akten, ii, αριθ. 1141, σελ. 265-66, επιστολή τού Ντιέγκο Λάσσο προς τον Φερδινάνδο, γραμμένη στη Ρώμη στις 19 Μαρτίου 1552. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 298-99. Von Bucholtz, Ferdinand I., vii, 302-3.

[←58]

Πρβλ. Druffel, Briefe u. Akten, ii, αριθ. 1173, σελ. 295, επιστολή τού Αγκοστίνο Κοτσιάνο προς τον Τζιρολάμο Σεριπάντο, γραμμένη στη Ρώμη στις 26 Μαρτίου 1552: «Στην Τρανσυλβανία, οι Τούρκοι έχουν πάρει έναν τόπο, τού οποίου δεν ξέρω το όνομα, με μεγάλο σφαγή των δικών μας» (In Transilvania i Turchi han preso un loco, ma non so il nome, con molta occisione de nostri).

[←59]

Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Ambasciatori, etc., Roma, Busta 50, αριθ. 285-VIII/27. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 31 και Druffel, Briefe u. Akten, ΙΙ, αριθ. 1.083, σελ. 214. Στις 8 Ιανουαρίου 1552 ο Πιέτρο Μπερτάνο, επίσκοπος τού Φάνο και παπικός νούντσιος στην αυτοκρατορική αυλή στο Ίννσμπρουκ, έγραφε στον καρδινάλιο Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε [Georg Kupke (επιμ.), Nuntiaturberichte aus Deutschland, Ι-12 (1901, ανατυπ. 1968), αριθ. 51, σελ. 138-39]:

«Σήμερα το μεσημέρι ήρθαν νέα για τον θάνατο τού καρδινάλιου αδελφού Γεώργιου, τού οποίου η τραγωδία είναι αληθινή, αλλά οι λεπτομέρειες δεν είναι ακόμη γνωστές τόσο λεπτομερώς. Θα πω μόνο για τα αίτια τού θανάτου του. Αυτός έδειξε κατά την κατάληψη τού φρουρίου τής Λίππα ότι είναι Τούρκος, προς μεγάλη δυσαρέσκεια όλων αυτών των Ούγγρων. Σε αυτό το διάστημα μέχρι τις 20 [sic] τού περασμένου μήνα, που ήταν η τελευταία μέρα τής ζωής του, αυτός ο αδελφός συνεργαζόταν με τον Τούρκο, για να τον κάνει βασιλιά τής Ουγγαρίας και να εκμεταλλευτεί όλη τη γη τής Τρανσυλβανίας…»

(Hoggi in questa hora del mezzo giorno è venuto nuova della morte del cardinal fra Giorgio, la cui tragedia è verissima, ma li particolari non si sanno anchor così minutamente. Dirò solo le cagioni della morte sua. Egli si mostrò fino nella presa del castel di Lippa esser turco, con mala soddisfattione di tutti quelli Ongari. In questo tempo fino alli 20 [sic] del passato che fu il giorno ultimo della sua vita, esso frate haveva intendimento co l’ Turco di farsi re di Ongaria et impadronirsi di tutto quel paese et di Transilvania…).

Βλέπε επίσης την επιστολή τού Τζιρολάμο ντι Καποντιφέρρο, καρδινάλιου τού Αγίου Γεωργίου και λεγάτου τού Ιούλιου Γ’ στη Ρομάνια, προς τον Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε, στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XX, φύλλο 176, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, γραμμένη στη Ραβέννα στις 15 Μαρτίου 1552:

«Έφτασε εδώ στο Σαντ’ Αρκάντζελο ο κύριος Σφόρτσα Παλλαβιτσίνι, εκείνος που έχει ζητήσει δύο πράγματα, αφενός να μπορεί να παίρνει ανθρώπους από την επαρχία [τής Ρομάνια] για υπηρεσία στον βασιλιά των Ρωμαίων, και αφετέρου να πάρει ανθρώπους από αυτή την περιοχή, για να τούς οδηγήσει στη συνέχεια για υπηρεσία στην Ουγγαρία. Και επειδή αυτό είναι σημαντικό ζήτημα, ο ίδιος δεν μπορώ να πάρω καμμία απόφαση, πριν να το θέσω πρώτα υπόψη τής σεβασμιότατης εξοχότητάς σας, στην οποία στέλνω το επισυναπτόμενο αντίγραφο τής απάντησης [που φαίνεται να μην υπάρχει στον τόμο αυτό] που έδωσα στο εν λόγω κύριο, για να είναι καλύτερα ενημερωμένη για ό,τι συμβαίνει. Η αιδεσιμότατη εξοχότητά σας μπορεί να μιλήσει γι’ αυτό στον Κύριό μας [Ιούλιο Γ’], και όσο το δυνατόν συντομότερα να με κρατήσετε ενήμερο τι έχει στο μυαλό του η Αγιότητά του και η δική σας, το οποίο πρέπει να γίνει από μένα για την υπόθεση αυτή…».

(È arrivato qui in Sant’Arcangelo il signor Sforza Pallavicino, il quale m’ ha fatta domanda di due cose, l’una di poter cavar genti della provincia [di Romagna] per servitio del re de’ Romani, et l’altra di far massa nella detta terra da condurla poi in Ongheria al medesimo servitio. Et perchè questa è materia d’importanza, non mi è parso venirne a deliberatione alcuna senza farlo prima intendere a vostra signoria reverendissima, alla quale mando l’inclusa copia della risposta che ho fatta al detto signore, perchè ella sia meglio informata di quello che passa. Vostra Signoria reverendissima potrà (piacendole) farne parola con nostro Signore, et quanto prima tenermi avisato di quanto sarà mente di sua Santità et sua, che si esseguisca per me sopra ciò…)

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 175, 177, 179, επιστολές με ημερομηνία 14, 20 και 23 Μαρτίου (1552) και φύλλο 187, με ημερομηνία 27 Απριλίου] επίσης από Καποντιφέρρο προς ντελ Μόντε.

[←60]

Sen. Secreta, Reg. 68, φύλλα 7^–8 (27^–28). Για την επιστολή τού Φερδινάνδου προς τα στρατεύματα στην Τρανσυλβανία, σημειώστε Küpke [Nuntiaturberichte, Ι-12, αριθ. 59, σελ. 158, έγγραφο γραμμένο στο Ίννσμπρουκ στις 27 Ιανουαρίου 1552].

[←61]

Druffel, Briefe u. Akten, ii, αριθ. 1397, σελ. 471.

[←62]

Στο ίδιο, ii, αριθ. 1461, σελ. 522.

[←63]

Sen. Secreta, Reg. 68, φύλλα 48 (68), 56 (76). Πρβλ. επίσης Max Lossen (επιμ.), Briefe von Andreas Masius und seinen Freunden (1538-1573), Λειψία, 1886, αριθ. 98, σελ. 108 και Charrière, Négociations, ii, 202-4, σημείωση 209 και εξής. Bartolommeo Capasso (επιμ.), «Le Cronache di D. Gaspare Fuscolillo», Archivio storico per le province napoletane, 1-4 (1876), 627-28.

[←64]

Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Ambasciatori, etc., Roma, Busta 50, αριθ. 283-IX/26. Sebastian Merkle (επιμ.), Concilium Tridentinum, ii (1911), 445.

[←65]

Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Ambasciatori, etc., Busta 50, αριθ. 283-IX/31: «…έχοντας μπροστά τους έναν τόσο μεγάλο στρατό…, όσοι μπορούν να πάνε ή να στείλουν τα πράγματά τους σε άλλους ισχυρούς τόπους, το κάνουν όλη την ώρα…» (… havendo a vista loro una così grossa armata…, chi può andare o mandare robbe in altri luoghi forti, lo fanno di continuo…)

[←66]

Sen. Secreta, Reg. 68, φύλλο 55 (75) και για την προέλαση τής τουρκικής αρμάδας κατά τη διάρκεια τού καλοκαιριού τού 1552, βλέπε Heinrich Lutz, Nuntiaturberichte aus Deutschland, μέρος I, τομ. 13 (Τύμπινγκεν, 1959), αριθ. 17, 28, 29, 36, 42, 44, 46, 50, σελ. 27, 42, 45, 69, 79, 85, 90-91, 101 και Ribier, Lettres et mémoires d ’Estat, ii (1666), 402 και εξής, αναφορές τής 22ας και 30ης Ιουλίου (1552) τού Γκαμπριέλ ντ’ Αραμόν, Γάλλου πρεσβευτή στην Πύλη, ο οποίος είχε συνοδεύσει την τουρκική αρμάδα μέχρι τις ακτές τής Ιταλίας. Για τη ναυτική δύναμη των Τούρκων κατά τα μέσα τού 16^ου αιώνα πρβλ. C. H. Imber, «The Navy of Süleyman the Magnificent», Archivum Ottomanicum, vi (1980), 211-82.

[←67]

Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Ambasciatori, etc., Roma, Busta 50, αριθ. 283-IX/34, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 10 Αυγούστου 1552. Σημειώστε επίσης Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 100, σελ. 109-10 και Girolamo Seripando, De Tridentino Concilio Commentarii, στο Sebastian Merkle (επιμ.), Consilium Tridentinum, ii (1911), 445.

[←68]

Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Ambasciatori, etc., Roma, Busta 50, αριθ. 283-IX/37. Ο συλληφθείς Μαντρούτσο ήταν ο «γιος τού διοικητή Νικολό Μαντρούτσο, αδελφός τού καρδινάλιου τού Τρεντ» (filz du cappitaine Nicolò Madruccio, frère du cardinal de Trente) [Charrière, Négociations, ii, 225].

[←69]

Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, στο ίδιο, Busta 50, αριθ. 283-ΙX/39.

[←70]

Στο ίδιο, Busta 50, αριθ. 283-X/2.

[←71]

Στο ίδιο, Busta 50, αριθ. 283-X/11. Ο εν λόγω ηγούμενος είναι ο Λεόνε Στρότσι, ηγούμενος τής Κάπουα (και αδελφός τού Πιέτρο, τού γνωστού Φλωρεντινού εξόριστου). Η επίθεσή του στην «ακτή τής Μπαρμπαριάς» (la coste de Barbarie) περιγράφεται με μεγαλύτερες εκτιμήσεις για τις απώλειες των Ιωαννιτών σε επιστολή τού Οντέ ντε Σελβ προς τον Ερρίκο Β, γραμμένη στη Βενετία στις 23 Σεπτεμβρίου 1552 [Charrière, Négociations, ii, 234-35]. Για τον Λεόνε Στρότσι σημειώστε Giuseppe Molini, Documenti di storia italiana, 2 τόμοι, Φλωρεντία, 1836-37, ii, 447-48, επιστολή τού Στρότσι προς τον Ερρίκο Β΄ με ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου 1551. Ο Στρότσι έφευγε τοτε από την υπηρεσία τού Ερρίκου

«επιστρέφοντας στη Μάλτα, για να προσφέρω υπηρεσία στη θρησκεία μου [δηλαδή στους Ιωαννίτες], όπου ελπίζω να ικανοποιήσω το χρέος που φέρει η ζωή την οποία ζω, ενώ νομίζω ότι είναι η κατάλληλη στιγμή, αφού η τουρκική αρμάδα βρίσκεται σε αυτά τα μέρη».

(ritrarmi a Malta a fare servitio a la mia Religione, dove io spero satisfare a quel debito che porta l’habito ch’io porto, et mi pare il tempo opportuno, ritrovandosi l’armata Turchesca in quelle bande.)

[←72]

Στις 14 Σεπτεμβρίου (1552) ο Γκράντι είχε γράψει στον δούκα τής Φερράρα:

«Για την τουρκική αρμάδα αυτοί οι αυτοκρατορικοί [στη Ρώμη] πήραν ειδοποίηση από το Λέτσε ότι βρισκόταν στο λιμάνι τής Λευκάδας και ότι απλωνόταν με μεγάλη βιασύνη και ήταν μαζί της ο πρίγκηπας τού Σαλέρνο, αλλά ακόμη δεν είναι βέβαιοι ότι η εν λόγω αρμάδα επιστρέφει σε αυτές τις περιοχές και πιστεύουν ότι μάλλον πηγαίνει το ταξίδι της προς την Ανατολική Μεσόγειο. Αν και δεν μπορώ να δώσω ακριβή περιγραφή τώρα, σύντομα θα δείτε την πραγματική απόφαση» [Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Ambasciatori, etc., Roma, Busta 50, αριθ. 283-X/10].

(De l’armata turchesca questi imperiali (a Roma) tengono avviso da Lecce come la era nel porto de Santa Maura et che spalmavano a gran furia et con seco era il principe de Salerno, ma per anco(ra) non haveano certezza che detta armata o parte ritornasse in queste bande et credevasi che più tosto andaria al suo viaggio di Levante, nondimeno non se ne poteva dar fermo raguaglio per alhora, ma che tosto se ne vedria risolutione vera)

Στις 22 Σεπτεμβρίου η Ενετική Γερουσία έγραφε στον Ντομένικο Τρεβιζάν, τον βαΐλο στην Ισταμπούλ ότι

«…γνωρίζουμε ότι στις 26 τού περασμένου μήνα [η αρμάδα] βρισκόταν πάνω από το νησί τής Κεφαλονιάς στα ανοιχτά τής θάλασσας, πλέοντας προς την Ανατολική Μεσόγειο. Στις 28 πέρασε από τον δίαυλο Κέρκυρας η αρμάδα τού χριστιανικότατου βασιλιά με τον πρίγκηπα τού Σαλέρνο, ο οποίος εκείνη τη μέρα αποβιβάστηκε στη γη μας τής Κέρκυρας, έτυχε καλής υποδοχής και τιμήθηκε από τούς εκπροσώπους μας, επέστρεψε το βράδυ στη γαλέρα και με την αρμάδα τής χριστιανικότατης μεγαλειότητάς του ακολούθησε εκείνη τού γαληνότατου εκείνου Άρχοντα [Τούρκου], και όπως έχουμε ενημερωθεί από τη Νάπολη με επιστολές τής 10ης αυτού τού μήνα, έχει βρεθεί στην Αγία Μαύρα, πράγμα από το οποίο πιστεύουμε ότι αυτή η Υψηλή Πύλη δεν θα έχει λάβει ειδοποίηση πριν από την παραλαβή τής παρούσας, ενώ δεν θέλουμε να παραλείψετε να μάς γράψετε για ό,τι υποπέσει στην αντίληψή σας» [Sen. Secreta, Reg. 68, φύλλο 66 (86)].

(… havemo inteso che alli 26 del passato la (armada) era sopra l’ isola della Cephalonia larga in mare, navigando verso Levante. Alli 28 passò per il canal de Corfu l’armada del re Christianissimo con il principe di Salerno, il quale il ditto zorno dismontò alla terra nostra di Corfu et da quelli agenti nostri fo ben veduto et accarezzato, ritornò la sera in galea, et con l’armada di soa Christianissima Maestà seguì quella di quel serenissimo Signor (Turco), et per quanto siamo hozi avisati da Napoli per lettere de X dell’instante l’ha ritrovata a Santa Maura, di ‘l che seben credemo che quella Excelsa Porta ne haverà habuto aviso avanti il ricever delle presente, non habbiamo voluto manchar de scrivervi quello che è pervenuto a notitia nostra)

Στις 24 Σεπτεμβρίου o Γκράντι ενημέρωνε τον δούκα τής Φερράρα ότι

«καταλαβαίνουμε από ειδοποίηση από τη Νάπολη ότι ο πρίγκηπας τού Σαλέρνο βρισκόταν στο Κάπο ντ’ Οτράντο μόνο με τις γαλέρες τής Γαλλίας, επειδή οι τουρκικές κατευθύνονταν στην Κωνσταντινούπολη»

(se intende pur per avviso de Napoli che ‘l principe de Salerno era a Capo d’ Otranto con le galere de Francia sole, perchè le turchesche erano andati a Costantinopoli)

[Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Ambasciatori, etc., Busta 50, αριθ. 283-X/14 και πρβλ. αριθ. 17].

O Φερράντε ντι Σανσεβερίνο ήταν «στασιαστής κατά τής αυτοκρατορικής του Μεγαλειότητας» (rebellis caesareae Maiestatis) [Sebastian Merkle (επιμ), Concilium Tridentinum, ii (1911), 310, γραμμή 39 και σημειώστε στο ίδιο, σελ. 438, σημειώση 6 και σελ. 445]. Για τη ρήξη του με τον Πέδρο ντε Τολέδο, αντιβασιλέα τής Νάπολης και με τον Κάρολο Ε’ βλέπε Scipione Miccio, (πέθανε το 1600), Vita di Don Pietro di Toledo, στο Francesco Palermo (επιμ.), Narrazioni e documenti sulla storia del regno di Napoli dall anno 1522 al 1567, στο Arch. storico italiano, ix (Φλωρεντία, 1846), 64-74.

Την άνοιξη τού 1552 ο Σανσεβερίνο βρισκόταν στη Βενετία, προσπαθώντας να πείσει τη Σινιορία να ενωθεί με τούς Γάλλους στην επίθεση εναντίον τού βασιλείου τού Καρόλου Ε’ στη Νάπολη, «για να ενθαρρύνει και να βοηθήσει την απελευθέρωση αυτού τού βασίλειου» (pour favoriser et aider la liberté dudit royaume) [Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 378-80, επιστολές τού Οντέ ντε Σελβ, τού Γάλλου πρεσβευτή στη Βενετία, προς τον κοντόσταυλο Ανν ντε Μονμορενσύ και τον Ερρίκο Β΄, με ημερομηνία 2 και 22 Απριλίου 1552].

[←73]

Για τις τουρκικές επιθέσεις και καταλήψεις τής Τιμισοάρα και τής Λίποβα βλέπε Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο IV, σελ. 182-97 και πρβλ. Charrière, Négociations, ii, 206-7, 224-25 για τις τουρκικές καταλήψεις τού Βέσπρεμ και τής Τιμισοάρα.

[←74]

Πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 301-5 και Von Bucholtz, Ferdinand I., vii, 302-12, όπου και οι δύο προσδιορίζουν τα λύτρα για τον Παλλαβιτσίνι σε 18.000 φλουριά, που μπορεί να είναι το σωστό ποσό, αλλά βλέπε πιο κάτω την επιστολή τού Τζούλιο ντε Γκράντι στις 17 Σεπτεμβρίου 1552 προς τον δούκα τής Φερράρα.

Την 1^η Σεπτεμβρίου ο Γκράντι έγραφε στον δούκα [Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Ambasciatori, etc., Busta 50, αριθ. 283-X/1]:

«Και ότι για την Τρανσυλβανία υπάρχουν επιστολές από τη Ραγούσα ότι οι Τούρκοι έχουν πολιορκήσει τον Καστάλντο με τούς ανθρώπους που διατηρούν σε κάποιο κάστρο [Τιμισοάρα;], πράγμα που είναι αυτό που χρειάζεστε για να κάνετε συμφωνία, η οποία θα γίνει αποδεκτή από τούς Τούρκους αλλά δεν θα τηρηθεί, γιατί, όπως προέκυψε, ήταν αυτοί οι άνθρωποι που έκοψαν όλους τούς άλλους σε κομμάτια, πράγμα που ήταν η ανταμοιβή για ό,τι έγινε από εκείνους στην κατάληψη τής Λίππα κάτω από τις ίδιες συνθήκες που τούς αντιμετώπισαν με τον ίδιο τρόπο, με τον οποίο εκδικήθηκαν το αθώο αίμα τού αδελφού Γεώργιου…».

(Et che de Trasilvania ce sono lettere de Ragusa che Turchi havendo assediato il Castaldo con quelle gente che teneva in certo castello, che è stato necessitate rendersi a patti, quali forno accettati da Turchi ma non osservati, perchè uscito che fu con dette gente esso con tutti l’altri forno tagliati tutti a pezzi, il che è stato la ricompensa di quello che esso fece a loro in prese Lippa sotto le medesme condittioni che li trattò nel medesmo modo con che ne viene vendicato il sangue innocente de Fra Giorgio…)

Στη συνέχεια ο Γκράντι έγραψε στο δούκα (στις 10 Σεπτεμβρίου):

«Δεν έχει άλλο νέο [ο αιδεσιμότατος τής Αουγκούστα, δηλαδή ο Όττο φον Τρούκσες], εκτός από το ότι οι υποθέσεις τού Καστάλντο δεν είναι όπως τις έχουν γράψει άλλοι, πράγματι κι εγώ άκουσα ότι ήσαν διαφορετικά και ότι οι Τούρκοι ανακουφίστηκαν πολύ και να γνωρίζει η αιδεσιμότατη εξοχότητά σας πόσο αυτή μιλάει καλά για τον δρόμο τής θεραπείας από τον τόσο θυμό των Τούρκων, αν αυτοί οι ηγεμόνες δεν είναι παρομοίως θυμωμένοι μεταξύ τους» [στο ίδιο, Busta 50, αριθ. 283-X/6].

(Nè ha altro di nuovo, salvo che le cose del Castaldo non forno come per l’altre fece scrivere, anzi si è doppo inteso che fu altrimenti et che Turchi relevorno grossamente et conosce sua Signoria reverendissima quanto quella discorre bene la via del remedio a tanta rabbia de Turchi se questi principi non fossero similmente arabbiati fra essi)

Αναφερόμενος στα λύτρα τού Παλλαβιτσίνι, ο Γκράντι πληροφορούσε τον δούκα στις 17 Σεπτεμβρίου ότι

«εδώ [δηλαδή στη Ρώμη] υπάρχουν νέα από τη Βιέννη ότι ο κύριος Σφόρτσα είναι ζωντανός και υγιής, φυλακισμένος στη Βούδα με λύτρα απελευθέρωσης 16.000 φλουριά, τα οποία ο βασιλιάς των Ρωμαίων [Φερδινάνδος] υποσχέθηκε να πληρώσει. Σε αυτή τη σύγκρουση όλοι οι φτωχοί Ιταλοί σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν, ενώ δεν σώθηκαν ούτε 250. Όπως ενημέρωσε ο αιδεσιμότατος Καμεράριος τον αδελφό του [Γκουίντο Ασκάνιο Σφόρτσα, καρδινάλιο τής Σάντα Φιόρα], όλη αυτή η ζημιά είχε προκληθεί από το γεγονός ότι οι Ούγγροι δεν πολεμούσαν, αλλά μόνο περίμεναν να σωθούν» [στο ίδιο, Busta 50, αριθ. 283-X/11].

(qua è nuova de Viena che ‘l signor Sforza è vivo et sano, prigione in Buda con taglia de XVI m. fiorini, quali el re de Romani ha promesso pagarli. In quello conflitto ce restorno tutti i poveri Italiani fra morti et prigioni, nè se ne salvorno che da 250. Così tiene avviso il reverendissimo camerlengo suo cognato, et che tutto questo danno (si) causò chè li Ungheri non combatterno, ma solo attesero a salvarsi)

Για την τουρκική κατάληψη τής Τιμισοάρα και τής Λίποβα βλέπε επίσης Heinrich Lutz, Nuntiaturberichte aus Deutschland, μέρος I, τομ. 13 (Τύμπινγκεν, 1959), αριθ. 43, σελ. 83, για τη σύλληψη τού Παλλαβιτσίνι στο ίδιο, αριθ. 47-48, σελ. 93-94, 96-97 και για την επιστροφή τής τουρκικής αρμάδας στην Ανατολική Μεσόγειο στο ίδιο, αριθ. 50, 55, σελ. 101, 114 και αλλού.

[←75]

Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 305-12, μεταφρ. J.-J. Hellert, vi, 42-52 και F. B. Von Bucholtz, Ferdinand I., vii, 312-18. Για την τουρκική επιτυχία στο Σόλνοκ και αποτυχία στο Έγκερ βλέπε τις επιστολές τού ντε Σελβ προς τον Μονμορενσύ στον Charrière, Négociations, ii, 234, 235, 238, 239, όπου αναφέρεται επίσης ότι ο Ρουστέμ πασάς είχε φύγει (από την Ισταμπούλ) για τον πόλεμο εναντίον τής Περσίας στις 29 Σεπτεμβρίου (1552).

[←76]

Von Hammer-Purgstall, iii, 313, μεταφρ. Hellert, vi, 53.

[←77]

Bλέπε πιο πάνω, Τόμο II, ιδιαίτερα Κεφ. 10, περιοχή σημ. 84-100 και Κεφ. 12, περιοχή σημ. 25-34 και σημ. 38-41.

[←78]

Bλέπε πιο πάνω, Τόμο ΙΙΙ, Κεφ. 11, περιοχή σημ. 142-143.

[←79]

Sen. Secreta, Reg. 68, φύλλα 24-25 (44-45).

[←80]

Στο ίδιο, Reg. 68, φύλλα 12-15 (32-35). Για τον Ναβαγκέρο βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 13, σημείωση 156.

[←81]

Sen. Secreta, Reg. 68. φύλλα 25-26 (45-46), επίσης με ημερομηνία 20 Μαΐου 1552.

[←82]

Στο ίδιο, Reg. 68, φύλλο 27 (47), με ημερομηνία 20 Μαΐου 1552 και πρβλ. φύλλα 31 (51) και 39 (59).

[←83]

Στο ίδιο, Reg. 68, φύλλα 59-61 (79-81), επιστολές προς Τρεβιζάν και Ρουστέμ πασά, με ημερομηνία 3 Σεπτεμβρίου 1552.

[←84]

Στο ίδιο, Reg. 68. φύλλα 73-74 (93-94), επιστολές τής Γερουσίας προς τον σουλτάνο και τον Τρεβιζάν με ημερομηνία 29 Οκτωβρίου 1552.

[←85]

Sen. Secreta, Reg. 68, φύλλα 76-77 (96-97).

[←86]

Στο ίδιο, Reg. 68, φύλλα 80-81 (100-101), 82 και εξής (102 και εξής). Αργότερα η Γερουσία συμφώνησε (τον Μαϊο τού 1553) να επιτρέψει να σταλούν στην Ανατολή γαλλικά χρήματα με ενετικές γαλέρες, για να βοηθηθεί ο στόλος τού Ερρίκου Β στην Ανατολική Μεσόγειο [στο ίδιο, φύλλα 125 (145), 129 (149).

[←87]

Sen. Secreta, Reg. 68, φύλλα 87-88 (107-108), επιστολή τής Γερουσίας προς τον Τρεβιζάν με ημερομηνία 15 Δεκεμβρίου 1552. Την ίδια μέρα, στην αποστολή που εκδόθηκε για τον Αντρέα Ντουόντο ως επιστάτη τού ενετικού στόλου, έπαιρνε εντολή να τηρεί σχολαστικά «όλα τα άρθρα τής ειρήνης που έχουμε με τον γαληνότατο Άρχοντα Τούρκο» (tutti li capitoli della pace che havemo col serenissimo Signor Turco), αλλά οι Τούρκοι κουρσάροι έπρεπε να αντιμετωπίζονται ως κουρσάροι [στο ίδιο, φύλλα 89-90 (109-110)].

Κατά τη γνώμη τής Ενετικής Γερουσίας οι Ιωαννίτες τής Μάλτας ήσαν τόσο κακοί όσο και οι Τούρκοι [στο ίδιο, φύλλα 105-106 (125-126), 112 (132)].

[←88]

Στο ίδιο, Reg. 68, φύλλο 100 (120), επιστολή τής Γερουσίας προς τον Τρεβιζάν με ημερομηνία 10 Φεβρουαρίου 1553.

[←89]

Στο ίδιο, Reg. 68, φύλλα 99-100 (119-120) και φύλλα 102-103 (122-123), έγγραφα με ημερομηνία 15 Φεβρουαρίου 1553.

[←90]

Στο ίδιο, Reg. 68, φύλλα 106 (126), 108 (128), 123 (143). στις 19 Ιουνίου (1553) ο Odet de Selve ενημέρωσε τον Ερρίκο Β’ ότι είκοσι τουρκικές γαλέρες είχε προγραμματιστεί να αναχωρήσουν από την Ισταμπούλ την 1^η Ιουνίου. Ο ίδιος ο Ερρίκος έγραψε στον Dragut στις 6 Ιουνίου [Charrière, Négociations, IΙ, 256-57, 259-60 και πρβλ. Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 440-41].

[←91]

Κατά τη διάρκεια τού καλοκαιριού και τού φθινοπώρου τού 1553 ο Τζούλιο ντε Γκράντι ανέφερε στον δούκα τής Φερράρα για τις κινήσεις τής τουρκικής αρμάδας, που τώρα λεγόταν ότι περιλάμβανε 110 σκάφη, από το Κάπο ντ’ Οτράντο μέχρι τη Σικελία και την Κορσική [Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Ambasciatori, etc., Busta 50, αριθ. 283-XI/41, 45-46, 49 και 283-XII/17, 20-21]. Για μια ακόμη φορά γαλλικός στόλος δραστηριοποιούνταν τότε. Οι επιστολές από Ρώμη προς τούς νούντσιους στην αυτοκρατορική αυλή είναι γεμάτες αναφορές στις τουρκικές αρμάδες και στη συνεργασία των Γάλλων με αυτές το 1552 και το 1553.

[←92]

Για τούς γιους τού Σουλεϊμάν βλέπε την ενετική επιστολή που αναφέρθηκε πιο πάνω [Τόμος III, Κεφ. 13, περιοχή σημ. 76-77], που σημαίνει τέσσερις γιους.

Ο Οζιέ Γκιζελέν ντε Μπουσμπέκ (Ogier Ghiselin de Busbecq), ο πρεσβευτής τού Φερδινάνδου στην Πύλη (1554-1562), παρέχει τα ονόματα των πέντε γιων [Augerii Gislenii Busbequii Opera omnia quae extant, Βασιλεία, 1740, ανατυπ. Γκρατς, 1968, σελ. 112 και εξής].

[←93]

Arch. di Stato di Venezia, Documenti turchi, σύμφωνα με τα «Regesti Bombaci», όπου το αντίγραφο τής συνθήκης έχει ημερομηνία 22 μήνα Σαμπάν έτους Εγείρας 960 και σημειώστε στα Doc. turchi, ένα αντίγραφο κειμένου με την ίδια ημερομηνία, σε αραβική γραφή, συνοδευόμενο από ιταλική μετάφραση τής εποχής. Για την Πολωνία, τούς Αψβούργους και τούς Τούρκους πρβλ. Felipe Ruiz Martin, «Carlos V y la confederation polaco-lituana», Boletin de la Real Academia de la Historia, CXXXIII (1953), 440 και εξής.

[←94]

Busbecq, Opera omnia, σελ. 40-48. Ο Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, ii σελ. 317-18 προσπαθεί να ρίξει αμφιβολίες στην περιγραφή τού Μπουσμπέκ, επειδή ο τελευταίος τοποθετεί τη δολοφονία τού Μουσταφά κοντά στην Αμάσεια, στη βορειοανατολική Μικρά Ασία: «Πηγαίνοντας προς την Αμάσεια, την οποία διοικούσε, [ο Μουσταφά] ήρθε στον πατέρα του, το στρατόπεδο τού οποίου δεν ήταν μακριά…» (Profectus Amasia cui praeerat, venit ad patrem, cuius non longe castra erant…) [Busbecq, ο. π., σελ. 45]. Παρ’ όλ’ αυτά η περιγραφή τού Von Hammer μοιάζει πολύ με εκείνη τού Μπουσμπέκ.

[←95]

Στις 7 Νοεμβρίου 1555 η Ενετική Γερουσία έγραφε στον βαΐλο στην Ισταμπούλ:

«Στις 28 αυτού τού μήνα [Οκτωβρίου] παραλάβαμε τις επιστολές σας γραμμένες στις 17, 23 και 30 Σεπτεμβρίου, με την είδηση για τον θάνατο τού Αχμέτ πασά και την επιστροφή τού άρχοντα Ρουστέμ στη θέση τού πρώτου πασά» [Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλο 156 και πρβλ. φύλλο 157],

(Alli 28 del ditto mese recevessemo le vostre (lettere) de 17, 23, et 30 Settembre con l’aviso della morte di Acmat et ritorno del Signor Rusten al loco di primo bassa…)

και φυσικά ο βαΐλος έπρεπε να εκφράσει τη «μεγάλη χαρά» (molta allegrezza) τής Γερουσίας με την επιστροφή τού Ρουστέμ πασά στην εξουσία. Ο Αχμέτ πασάς είχε θανατωθεί με εντολή τού σουλτάνου [Busbecq, Opera omnia, σελ. 110, 125-26. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 339-41]. Για τη Ροξελάνα, τον Ρουστέμ πασά και τον θάνατο τού Μουσταφά πρβλ. Ascanio Centorio, Commentarii della guerra di Transilvania (1566), βιβλίο VI, σελ. 254-65 και βλέπε την καλά ενημερωμένη επιστολή τού Οντέ ντε Σελβ προς τον Ερρίκο Β΄, με ημερομηνία 17 Νοεμβρίου 1553, στον Charrière, Négociations, ii, 287-90, που παρέχει την ημερομηνία τού θανάτου τού Μουσταφά και σημειώστε στο ίδιο, σελ. 290-91.

Για τη θανάτωση τού Αχμέτ πασά και την αποκατάσταση τού Ρουστέμ πασά στο αξίωμα τού μεγάλου βεζύρη σημειώστε την ανακοίνωση (avviso) που παρέχεται στη Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Urb. lat. 1038, φύλλο 97:

«Με επιστολές από την Κωνσταντινούπολη στις 30 Σεπτεμβρίου (1555) έφτασε η είδιση ότι ο Τούρκος έβαλε να στραγγαλίσουν τον Αχμέτ πασά…. Λέγεται ότι τον θανάτωσε για να ευχαριστήσει τη σουλτάνα συγκοιμωμένη του, στην οποία δεν αρνείται οποιαδήποτε χάρη, και απ’ όσα έχω δει ο λόγος ήταν ότι η θέση τού πρώτου πασά είχε δοθεί στον Ρουστέμ τον γαμπρό του, μαζί με τη σφραγίδα του. Με τον θάνατό του πρέπει να χαίρεται κάθε Χριστιανός, γιατί ήταν ο μεγαλύτερος εχθρός που είχε ο κύριος, όπως φάνηκε στον τελευταίο πόλεμο τής Ουγγαρίας, από όλες τις κακές πράξεις που μηχανευόταν καθημερινά εναντίον τού βασιλιά των Ρωμαίων, επειδή ήτα ο ίδιος Ούγγρος Χριστιανός εξωμότης…» και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 103.

(Per lettere da Constantinopoli di 30 di Settembre (1555) si dà aviso come il Turcho haveva fatto strangolare Aghemat Bascià…. Si crede sì è che habbi fatto morire per compiacere alla sultana sua dormitatrice, alla quale non niega qual si voglia gratia, et di ciò se n’è visto l’effetto, perchè il luogo suo del primo bascià l’ha dato a Rustan suo genero insieme con il suo sigillo. Di tal morte ogni Cristiano se ne debbe rallegrare, perchè lui era il maggior lor’ nemico che havesse il signore, come se è visto per l’ultima guerra d’Ungaria oltre alli molti cattivi offici che giornalmente se ingeniava fare contro il re di Romani per esser’ lui Ungaro Cristiano rinegato…)

[←96]

Von Hammer-Purgstall, iii, 312-27, μεταφρ. Hellert, vi, 52-70. Busbecq, Opera omnia, σελ. 90-93. Για τον Αλή πασά, τον δεύτερο βεζύρη, ο Busbecq λέει, «Υπάρχει όμως ο Αλή πασάς, δαλματικής εθνικότητας, άνθρωπος με χαριτωμένο πνεύμα, και (πράγμα παράξενο για Τούρκο) ο οποίος δεν ποθούσε καθόλου τούς άνδρες» (Est vero Halli Bassa natione Dalmata, vir eleganti ingenio, et (quod in Turca mirandum) in quo nihil desideres humanitatis) [στο ίδιο, σελ. 91]. Όμως η εξάμηνη εκεχειρία τού Μπουσμπέκ με την Πύλη δεν τερμάτισε τις εχθροπραξίες μεταξύ των Αυστριακών και των Τούρκων στην Ουγγαρία [Von Bucholtz, Ferdinand I., vii, 320-21, 334-35].

[←97]

Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλα 70, 73 και εξής, 84-85, έγγραφα με ημερομηνίες Δεκεμβρίου 1554 και Ιανουαρίου 1555 (ενετική χρονολόγηση 1554), οπότε ο «δραγουμάνος Ιμπραήμ» (Ιbraym Dragomano) ήρθε στη Βενετία σε πρεσβεία από την Πύλη. Στη συνέχεια, στις 28 Αυγούστου, η Γερουσία ψήφισε να στείλει πρεσβευτή στην Ισταμπούλ, για να συγχαρεί τον Σουλεϊμάν για τις νίκες του και να ανταποδώσει την τιμή τής άφιξης τού Ιμπραήμ στη Βενετία [στο ίδιο, φύλλα 138, 139, 149, 152]. Για την αποστολή αυτή επιλέχτηκε ο Αλβίζε Ρενιέρ. Η αποστολή του έχει ημερομηνία 15 Νοεμβρίου 1555 [φύλλα 157 και εξής και πρβλ. φύλλο 161].

[←98]

Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 336-37, μεταφρ. Hellert, vi, 82-83. Για τούς πρώτους δύο Μουσταφά πρβλ. πιο πάνω, Τόμο II, Κεφάλαιο 2, σελίδες 12, 23-24, σημειώση και 26. Η αποτυχία τής εξέγερσης τού τρίτου ψευδο-Μουσταφά (το 1554) έγινε πολύ γνωστή στη Ρώμη τον Μαϊο τού 1555, από ειδοποίηση (avvisο) γραμμένη στην Ισταμπούλ στις 8 Απριλίου (1555), για το οποίο βλέπε Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XV, φύλλο 224. Το κείμενο παρέχεται στο επόμενο κεφάλαιο, σημειώση 21.

[←99]

Busbecq, Opera omnia (1740, ανατυπ. 1968), σελ. 114-25, 209-26, 245-49, 251-60, 325, 329-32. Τον Φεβρουάριο τού 1561 ο Ζαν Ντολού (Jean Dolu), ο Γάλλος «εκπρόσωπος» στην Ισταμπούλ, δεν έβλεπε ελπίδα για τον Βαγιαζήτ, ούτε πίστευε ότι η Ευρώπη θα κέρδιζε κάποιο πλεονέκτημα από τη χρησιμοποίησή του από τον σάχη εναντίον τού σουλτάνου, πράγμα που ο Ντολού πολύ σωστά δεν πίστευε ότι ίσχυε [Charrière, Négociations, ii, 648-50]. Για την εκτέλεση τού Βαγιαζήτ και των γιων του βλέπε Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, iii, 372-81, μεταφρ. Hellert, vi, 128-40.

[←100]

Για την κατασκευή τού φρουρίου του Μεντόζα και τα προβλήματα που προκαλούσε στη Σιένα, βλέπε Giovanni Antonio Pecci (1693-1768), Memorie storico-critiche della città di Siena, 4 τόμοι, Σιένα, 1755-60, iii, 236 και εξής.

[←101]

Lutz, Nuntiaturberichte, MS, αριθ. 36-37, σελ. 65-71, επιστολές στις 30 Ιουλίου και 2 Αυγούστου 1552, η πρώτη από τη Ρώμη και η δεύτερη από το Ίννσμπρουκ. Στις 17 Ιουλίου ο Ιούλιος Γ’ είχε γράψει στον Καμαϊάνι, απολύτως εξοργισμένος με την επίθεση τού Δον Ντιέγκο ντε Μεντόζα επί τού αστυνομικού αρχηγού Βεντούρα [στο ίδιο, αριθ. 27, σελ. 40-41 και πρβλ. αριθ. 45, σελ. 84]. Η υπόθεση Βεντούρα προσέλκυσε πολλή προσοχή. Ο Κόσιμο Α΄ Μέδικος έγραφε γι’ αυτήν αμέσως (στις 20 Ιουλίου) στον Πιερφίλιππο Παντολφίνι, τον απεσταλμένο του στην αυτοκρατορική αυλή, στέλνοντάς του ταυτόχρονα ειδοποιήσεις (avvisi) για την πρόοδο τής τουρκικής αρμάδας [Abel Desjardins και Giuseppe Canestrini (επιμ.), Négociations diplomatiques de la France avec la Toscane, iii (Παρίσι, 1865), 317-18]. Ο Κόσιμο σημειώνει επίσης ότι

«η πόλη τής Σιένα βρίσκεται σε άσχημη κατάσταση και αν κάνουν οι Γάλλοι αυτή την επιχείρηση, δεν μπορεί παρά να παρενοχλήσουν επίσης και το κράτος μας».

(la città di Siena si trova in mal termine, e facendo i Francesi quella impresa, non può essere che non molestino anco lo stato nostro)

Η απερίσκεπτη επίθεση τού Δον Ντιέγκο εναντίον τού αστυνομικού τού πάπα υπήρξε το τέλος τής σταδιοδρομίας του στη Ρώμη και η αρχή τού τέλους τής υπηρεσίας του ως έμπιστου υπηρέτη των Αψβούργων [Angel Gonzalez Palencia και Eugenio Mele, Vida y obras de Don Diego Hurtado de Mendoza, 3 τόμοι, Μαδρίτη. 1941-43, ii, 261-65].

Μια από τις πιο σημαντικές πηγές για τη σιενέζικη εξέγερση και την αποτυχία τυς είναι η λεπτομερής περιγραφή αυτόπτη μάρτυρα τού Alessandro Sozzini (1518-1608), την οποία επιμελήθηκε ο Gaetano Milanesi, Diario delle cose avvenute in Siena dai 20 luglio 1550 ai 28 giugno 1555 scritto da Alessandro (di Girolamo) Sozzini, στo Arch. storico italiano, ii (Φλωρεντία, 1842), 9-434, με παράρτημα εγγράφων και μερικά σχετικά ποιήματα. Ο ίδιος τόμος περιέχει περιγραφή τού La cacciata della guardia spagnola da Siena d ‘incerto autore (1552) [στο ίδιο, σελ. 479-524]. Racconti delle principali fazioni della guerra di Siena scritti da Girolamo Roffia (1554) [σελ. 525-82] και Notizie della vittoria riportata dagl’ imperiali presso Marciano scritte da un anonimo (1554) [σελ. 583-90, με παράρτημα δύο εγγράφων]. Για την κατασκευή τού φρουρίου τού Δον Ντιέγκο βλέπε Sozzini, Diario, σελ. 38 και εξής και για τα γεγονότα στις 26-29 Ιουλίου 1552 στο ίδιο, σελ. 73-84. H περιγραφή του διαφέρει από εκείνη που ο ντελ Μόντε έστειλε στον Καμαϊάνι.

Άλλη κύρια πηγή για τη σιενέζικη εξέγερση (σχεδόν τόσο πολύτιμη όσο και τo Diario τού Sozzini) είναι το τρίτο βιβλίο των απομνημονευμάτων τού Γασκώνου στρατιώτη-τυχοδιώκτη Blaise de Monluc, Commentaires (1521-1576), διαθέσιμο τώρα στην εξαιρετική έκδοση τού Paul Courteault, Bibliotheque de la Pléiade, τομ. 174, Μπρυζ, 1964. Τμήματα τού τρίτου βιβλίου των Commentaires τού Monluc έχουν μεταφραστεί στο βιβλίο τού Ian Roy (επιμ.), Blaise de Monluc, The Hapsburg-Valois Wars and the French Wars of Religion (από τη μετάφραση τού Chas. Cotton, Λονδίνο, 1674, Χάμντεν Κοννέκτικατ, 1972. Σημειώστε επίσης Courteault, Blaise de Monluc, historien…, Παρίσι, 1907 και Un Cadet de Gascοgne au XVIe siècle, Blaise de Monluc, Παρίσι, 1909. Σημαντικό είναι επίσης το έργο που αποδίδεται στον Don Antonio de Montalvo (1527-1581), Ισπανό αυλικό τού Κόσιμο Α΄ Μέδικου, το οποίο επιμελήθηκαν οι Cesare Riccomanni, Francesco Grottanelli και Pompeo Banchi, Relazione della Guerra di Siena di Don Antonio di Montalvo, tradotta dallo spagnolo da Don Gartia di Montalvo suo figlio, Τορίνο, 1863]. Tο έργο αυτό αφιερώθηκε στον Κόσιμο Β΄, μεγάλο δούκα τής Τοσκάνης (1609-1621), σε χωρίς ημερομηνία πρόλογο γραμμένο από τον Δον Γκαρθία, γιο τού φερόμενου ως συγγραφέα. Η παλαιά περιγραφή τού G. A. Pecci, Memorie storico-critiche della città di Siena, iii (1758), 261 και εξής διατηρεί ακόμη κάποια αξία.

Βλέπε επίσης Anton Pieper, Die papstlichen Legaten u. Nuntien, Μύνστερ, 1897, σελ. 43-49 και παραρτ. αριθ. 13a, 13b, 14-15, σελ. 164-65, 169, 175, 180, G. de Leva, Storia documentata di Carlo V, V (1894), 441 και εξής, Edm. G. Gardner [Siena, Λονδίνο, 1902, σελ. 219-45], Ferd. Schevill [Siena, Νέα Υόρκη, 1909, ανατυπ. 1964, σελ. 404 και εξής], Pastor, Hist. Popes, XIII, 144-54 και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 108-15, Erika Spivakovsky, Son of the Alhambra: Don Diego Hurtado de Mendoza, 1504-1575, Ώστιν και Λονδίνο, 1970, σελ. 291-311. Για τον Αινεία Πικκολομίνι και την έξωση των Ισπανών από τη Σιένα σημειώστε ιδιαίτερα La Cacciata della guardia spagnola da Siena [που αναφέρθηκε πιο πάνω, σελ. 509-23]. Για τον Δον Ντιέγκο ντε Μεντόζα και την όλη υπόθεση βλέπε Nerina Bartoli, «Le Congiure di Siena e la cacciata degli spagnoli nel 1552», Bullettino senese di storia patria, νέα σειρά, I (Σιένα, 1930), 361-421, 447-88, με τρία έγγραφα] και Gonzalez Palencia και E. Mele, Vida y obras de Don Diego Hurtado de Mendoza, ii (1942), 149-277. Η πληρέστερη εξέταση τής σιενέζικης εξέγερσης υπάρχει στο Roberto Cantagalli, La Guerra di Siena (1552-1559), Σιένα: Accademia Senese degli Intronati, 1962, με καλή βιβλιογραφία στο ίδιο, σελ. XLIII-LV.

[←102]

Lutz, Nuntiaturberichte, I-13, αριθ. 36, σελ. 69 και πρβλ. Druffel, Briefe u. Akten, ii, αριθ. 1688, σελ. 707 και σημειώστε στο ίδιο, αριθ. 1707, σελ. 729-30. Ο Montalvo, Guerra di Siena, σελ. 6-7, 15 λέει οι Τούρκοι λεηλάτησαν το νησί τής Έλβα.

[←103]

Sozzini, Diario, σελ. 88-89. O ευγενικός και πολύ θαυμαζόμενος Ισπανός διοικητής, ο Δον «Φραντσέζε», ο οποίος είχε περιορίσει τούς άνδρες του, είπε σε ομάδα νεαρών Σιενέζων, οι οποίοι τού είχαν προσφέρει αποχαιρετισμό,

«Μπορεί γενναίοι Σιενέζοι να έχετε επιφέρει πολύ καλό πλήγμα, αλλά στο μέλλον να είστε σοφοί, επειδή έχετε προσβάλει πάρα πολύ μεγάλο άνθρωπο»,

(Voi Senesi valorosi avete fatto un bellissimo colpo, ma per l’avvenire state savii, perchè avete offeso troppo grand’ uomo)

δηλαδή τον Κάρολο Ε’. Για τον Ισπανό διοικητή Δον Φρανσίσκο ή Φρανσέζ ντε Άλαμπα και τα γεγονότα από 26-27 Ιουλίου μέχρι 5 Αυγούστου (1552) βλέπε Cantagalli, La Guerra di Siena, σελ. 20-33, με τις σημειώσεις στη σελ. 61-71.

[←104]

Lutz, Nuntiaturberichte, Ι-13, αριθ. 55, σελ. 113-14 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 42, σελ. 79-80 και εξής και αλλού. O Montalvo, Guerra di Siena, σελ. 15 και εξής, 22 και εξής παρουσιάζει τον Ιούλιο Γ’ ως ουδέτερο αλλά με συμπάθεια προς τούς στόχους τού Κόσιμο Μέδικου. Ο Μοντάλβο έχει πολλά να πει για τον ανηψιό τού Ιούλιου, τον Ασκάνιο ντέλλα Κόρνια, πολλές από τις επιστολές τού οποίου υπάρχουν στο Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XXI, φύλλα 47 και εξής. Την 1^η Δεκεμβρίου 1551 o Ασκάνιο είχε γράψει στον Ιούλιο από τη Σκαρπερία,

«Ο κύριος Δον Ντιέγκο [ντε Μεντόζα] μού παρουσίασε στη Σιένα επιστολή τού αυτοκράτορα, στην οποία έγραφε ότι θέλει να τον υπηρετήσω και ζητά να σκεφτώ τι θα μπορούσα να επιθυμώ, στο οποίο απάντησα ότι δεν ήθελα να χρησιμοποιηθώ στον πόλεμο, σε κανένα τόπο και με κανένα τρόπο, που θα πρόσφερε υπηρεσία στη μεγαλειότητά του, γιατί μπορώ με παρόμοιο τρόπο να τού δείξω το πνεύμα μου και να κάνω να μάθουν οι Γάλλοι ότι έχουν ένα στρατιώτη, που δεν αξίζει να αντιμετωπίζεται όπως με έχουν αντιμετωπίσει..» [στο ίδιο, φύλλο 49 και πρβλ. φύλλα 57, 60 και εξής].

(Il Signor Don Diego m’ ha mostrato in Siena una lettera de l’ Imperator, nella qual gli scrive di voler servirse de me, et gli domanda, per modo di parere, quello che io potesse desiderar, sopra di che gli resposi ch’ io non desideravo sinon d’esser’ adoperato nella guerra in ogni luogo et in ogni modo che fusse servitio di sua Maestà per poter’ a un tempo medesimo mostrar’ a lei l’animo mio, et far conoscer’ a Francesi che havevano un soldato che non meritava esser trattato come loro hanno trattato me.. )

Αν και δεν μπορούμε να ξεκινήσουμε εδώ έρευνα τής σταδιοδρομίας τού Ασκάνιο ντέλλα Κόρνια, σημειώνουμε το πρώτο μέρος τής επιστολής του στις 8 Αυγούστου 1552 προς τον Ιούλιο Γ’, οι ιδιοτροπίες τής πολιτικής τού οποίου προκαλούσαν στον ανηψιό του σύγχυση καθώς και ανησυχία:

«Γνώρισα την κακή μου τύχη, όταν η Αγιότητά σας είχε την ευκαιρία να ενωθεί με τον αυτοκράτορα και να μπει στον πόλεμο με τον βασιλιά τής Γαλλίας, αλλά πιο πολύ επειδή όταν έκανε την ίδια συμφωνία με τον βασιλιά [δηλαδή τής 29-30 Απριλίου 1552 που τερμάτιζε τον πόλεμο τής Πάρμας] βρισκόμουν στην παράταξη τής αυτοκρατορικής του Μεγαλειότητας και τού βασιλιά των Ρωμαίων, για το οποίο, όπως γνωρίζει η Μακαριότητά σας, πήρα την άδειά σας, και αν έπεισε εμένα, και αν στη συνέχεια, περισσότερο από μία φορά, έχω προσπαθήσει να καταλάβω πώς σκέφτεται για να ησυχάσω, φοβούμενος ότι τώρα θα το δεχόμουν, και αν έχω προσπαθήσει από τούς αιδεσιμότατους κύριους Βιτάλε και Νταντίνo, και εκείνο που πάντοτε ανταποκρινόταν σε εκείνους και σε μένα, και τελικά αυτό που μού είπε η Αγιότητά σας το βράδυ που ήρθα στο κρεβάτι [o Ιούλιος είχε παραμείνει κατάκοιτος λόγω τής συνηθισμένης ουρικής του αρθρίτιδας] για να ζητήσω άδεια να ιππεύσω με τον Δον Ντιέγκο, έτσι ελπίζω ότι η Μακαριότητά σας δεν μπορεί ούτε πρέπει να έχει οποιαδήποτε δυσαρέσκεια για μένα, αφού είναι πιθανό ότι έχω αγοράσει το μίσος των ανθρώπων επειδή εξυπηρετώ καλά τον προστάτη και επειδή έχω προβεί σε αυτές τις εκδηλώσεις που αρμόζουν σε καλό υπηρέτη, λυπάμαι πολύ, και το παίρνω ως μεγάλη ατυχία. Επίσης προτιμώ να είμαι άνθρωπος που με μισούν, παρά που αρέσει και τον λυπούνται. Στον δρόμο τής βίας δεν μπορώ να συνεχίσω, αφού δεν τον έχω πάρει ποτέ, έχοντας μάθει, και γι’ αυτό καλώ ως μάρτυρες όλα τα εδάφη και τις περιοχές τής Σιένα, όπου πήγα πολλές φορές με τέσσερις χιλιάδες πεζούς στρατιώτες, τυχοδιώκτες, μπορώ να πω, χωρίς χρήματα…» [Lettere di principi, τομ. XXI, φύλλα 58-59].

(Conobbi la mia mala fortuna quando la Santità vostra hebbe occasione di congiungersi con l’Imperatore et intrare in guerra co‘l Re di Francia, ma molto più poichè nel medesimo di ch’ella fece l’accordo co‘l Re mi venne il partito di sua Maestà cesarea et del Re de’Romani, ilqual vostra Beatitudine sa se io presi con licentia sua, et s’ella me lo persuase, et se io dipoi più d’una volta ho tentato di saper la sua mente per retirarmi, temendo di quel ch’ora m’aviene, et se l’ho fatta tentare dalli reverendissimi signori Vitale et Dandino, et quello che lei ha sempre risposto a loro et a me, et finalmente quel che vostra Santità mi disse la notte ch’io le venni al letto a domandar licentia di cavalcare con Don Diego, onde spero che vostra Beatitudine non possa nè debba havere alcuna mala satisfattione di me, si è possibile ch’io habbi acquistato odio delle genti per aver ben servito il padrone et haver fatte quelle demostrationi che convengano a un buon servitore, me ne duole assai, et lo tengo per una gran disgratia. Pur’eleggo più presto d’esser homo da bene odiato che un ben voluto tristo. Nella strada dela violenza non posso continuare, non l’havendo mai presa, ch’io habbi conosciuto, et di questo chiamo per testimonii tutte le terre et paesi di Siena, dove io sono stato tanti dì con quattro mila fanti—senza danari posso dir venturieri…)

Σε γενικές γραμμές έχω μάλλον θετική εντύπωση για τον Ασκάνιο από την ανάγνωση των επιστολών του. Ανησυχούσε πολύ για το συντριβάνι (που χρειαζόταν επισκευή) στη κεντρική πλατεία στην Περούτζια [στο ίδιο, φύλλα 103, 107]. Ο τόμος αυτός περιλαμβάνει επιστολές (όλες πρωτότυπες) των Βιντσέντσο ντε Νόμπιλι, Φερράντε Γκονζάγκα, Καμίλλο Ορσίνι, Αλεσσάντρο Βιτέλλι, Τζιαντζάκομο ντε Μέντιτσι, τής ρεπουμπλικανικής κυβέρνησης τής Σιένα, τού Πέδρο ντε Τολέδο, των Γκαρσία και Λούις ντε Τολέδο (γιων τού προαναφερθέντος Δον Πέδρο) και άλλων.

[←105]

Lutz, Nuntiaturberichte, Ι-13, αριθ. 50, σελ. 101 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 55, σελ. 112-13 και για τον Ασκάνιο ντέλλα Κόρνια, πρβλ. Pecci, Memorie storico-critiche della città di Siena, iii, 273 και εξής.

[←106]

Lutz, Nuntiaturberichte, Ι-13, αριθ. 46, 55, σελ. 91, 112, επιστολές τού καρδινάλιου ντελ Μόντε προς τον νούντσιο Πιέτρο Καμαϊάνι, γραμμένες στη Ρώμη στις 22 Αυγούστου και 13 Σεπτεμβρίου 1552. Λεγόταν ότι οι Γάλλοι δυσκολεύονταν πολύ για χρήματα [στο ίδιο, αριθ. 45, σελ. 89]. Για την άφιξη τού ντε Τερμ στη Σιένα σημειώστε Sozzini, Diario, σελ. 91.

[←107]

Lutz, Nuntiaturberichte, Ι-13, αριθ. 42, 45-46, 50, 55, 65, 69, σελ. 79-80, 87, 91-92, 101, 112, 137, 157. Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 108 και Desjardin και Canesirini, Négociations diplomatiques de la France avec la Toscane, iii, 319-28, επιστολές τού Κόσιμο Α΄ Μέδικου με ημερομηνία Αυγούστου 1552. Ο Κόσιμο είχε μόλις συνάψει και προδοτικά παραβιάσει συνθήκη με τον Ερρίκο Β, ο οποίος τον θεωρούσε «προδότη και έμπορο τής πίστης» (traitre et marchand de foi) [Eletto Palandri, Les Négociations politiques et religieuses entre la Toscane et la France à l’ époque de Cosme Ier et de Catherine de Médicis, Παρίσι, 1908, σελ. 74-79].

[←108]

Lutz, Nuntiaturberichte, I-13, αριθ. 55, σελ. 112-13, επιστολή τού ντελ Μόντε προς Καμαϊάνι γραμμένη στη Ρώμη στις 13 Σεπτεμβρίου 1552. Για τούς Τούρκους και το Ορμπετέλλο σημειώστε Pecci, Memorie storico-critiche della città di Siena, IV (1760), 18-20, 63.

[←109]

Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 102, επιστολή γραμμένη στη Ρώμη στις 4 Οκτωβρίου 1552.

[←110]

Lutz, Nuntiaturberichte, I-13, αριθ. 69, σελ. 156, επιστολή τού ντελ Μόντε προς Καμαϊάνι γραμμένη στη Ρώμη στις 2 Νοεμβρίου 1552, Σύμφωνα με την οποία ο καρδινάλιος ντ’ Έστε είχε έρθει στη Σιένα «την άλλη μέρα» (hier l’altro, 31 Οκτωβρίου). Πρβλ. Sozzini, Diario, σελ. 92, ο οποίος τοποθετεί την άφιξή του την 1^η Νοεμβρίου.

[←111]

Sozzini, Diario, σελ. 92-93.

[←112]

Scipione Miccio, Vita di Don Pietro di Toledo, επιμ. Francesco Palermo, Narrazioni e documenti sulla storia del regno di Napoli dall’anno 1522 al 1667, στο Arch. storico italiano, ix (1846), 82. Η ζωή τού Δον Πέδρο τού Miccio αφιερώθηκε στις 10 Ιουνίου 1600 στον Δον Ερνάρντο ντε Κάστρο, αντιβασιλέα τότε τού Φιλίππου Γ’ τής Νάπολης. Η έκδοση τού Παλέρμο έχει παράρτημα με έγγραφα. Για τούς πόρους τού βασιλείου τής Νάπολης κατά τη διάρκεια τού πρώτου μισού τού 16^ου αιώνα βλέπε γενικά Giuseppe Coniglio, Il Regno di Napoli al tempo di Carlo V: Amministrazione e vita economico-sociale, Νάπολη, 1951, ιδιαίτερα σελ. 104 και εξής, 179 και εξής και σημειώστε Giuseppe Galasso, «Momenti e problemi di storia Napoletana nell’eta di Carlo V», Archivio storico per le province napoletane, νέα σειρά, XLI (LXXX, 1961-62), 47-110. Aπό την έκτη δεκαετία τού αιώνα, ιδιαίτερα τα έτη 1554-1557, το ναπολιτάνικο βασίλειο αναγκαζόταν να επιβάλλει ιδιαίτερα βαρείς φόρους και τέλη, συμπεριλαμβανομένων δασμών κατά την εξαγωγή σαφράν, λαδιού, κρασιού, σαπουνιού, μεταξιού και άλλων πραγμάτων, «για τις ανάγκες τής αυλής και για τον εφοδιασμό των φρουρίων τού βασίλειου με πυροβολικό και πυρομαχικά» [Galasso, ο. π., σελ. 88 και εξής].

[←113]

Miccio, Vita di Don Pietro di Toledo, σελ. 82-85, Sozzini, Diario, σελ. 93-95, Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Seb. Merkle, Concilium Tridentinum, ii (1911), 499-500, εγγραφή στις 15 Ιανουαρίου 1553:

«Ο εκλαμπρότατος Δον Γκαρσία ντε Τολέδο ήρθε στην πόλη για να φιλήσει τα πόδια τού πάπα, συνοδευόμενος από 400 πάνοπλους ευγενείς τού βασιλείου τής Νάπολης».

(lllustrissimus Don Garzia a Toleto applicuit Urbem ad osculandum pedes papae, comitatus a 400 nobilibus catafractis ex regno Neapolitano)

Σύμφωνα με τον Sozzini, ο Ερρίκος Β΄ είχε στείλει άμεση βοήθεια στη Σιένα για την υπεράσπισή της από την επερχόμενη πολιορκία. Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 110. Ο Πέδρο ντε Τολέδο πέθανε στη Φλωρεντία. Ο Κόσιμο Α΄ Μέδικος είχε παντρευτεί την κόρη του Ελεονόρα. Για τη λεηλασία από τούς φιλο-αυτοκρατορικούς τής περιοχής νότια τής Σιένα βλέπε Sozzini, Diario, σελ. 96 και εξής. Πήραν την σχεδόν εγκαταλειμμένη «πόλη» τής Πιέντσα, τη γενέτειρα τού Πίου Β΄, στις 26-27 Φεβρουαρίου 1553 (χρονολόγηση Σιένα 1552), όπου

«λεηλάτησαν τα πράγματα που είχαν απομείνει, και είχαν απομείνει πολλά, αλλά δεν βρήκαν κρασί, επειδή το είχαν αδειάσει» [στο ίδιο, σελ. 100].

(messero a sacco quelle robe che vi erano restate, che furno assai, ma non vi trovorno vino, perchè avevano versato)

Το κρασί τού Μοντεπουλκιάνο-Πιέντσα ήταν ο «βασιλιάς των κρασιών». Σύμφωνα με τον Κόσιμο Α΄, οι Σιενέζοι ήσαν καλά εφοδιασμένοι με σιτηρά, κρασί και ακόμη παστό κρέας, αλλά είχαν λίγο λάδι. Για τις συνθήκες στην πόλη βλέπε την επιστολή του στις 19 Φεβρουαρίου (1553) προς τον Πιερφίλιππο Παντολφίνι στο Desjardins και Canestrini, Négociations diplomatiques de la France avec la Toscane, iii, 333-36.

[←114]

Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 109, σελ. 121.

[←115]

Druffel, Briefe u. Akten, ii, αριθ. 1765, σελ. 766-67:

«…Στο τελευταίο εκκλησιαστικό συμβούλιο πρότεινε η Αγιότητά του, καθώς έβλεπε τούς πολέμους και τις αναταραχές που υπήρχαν στη Χριστιανοσύνη, λόγος για τον οποίο η Χριστιανοσύνη υφίσταται αναπόφευκτη ζημιά από τούς Τούρκους, όπως έχει γίνει φέτος τόσο στη θάλασσα σε αυτά τα μέρη, όσο και στη στεριά, όπως στις υποθέσεις τής Ουγγαρίας, ότι φαίνεται περισσότερο από αναγκαίο να υπάρξει διόρθωση γι’ αυτό, στέλνοντας λεγάτους να διαπραγματευτούν ειρήνη με τον αυτοκράτορα και τον βασιλιά τής Γαλλίας ή να τούς ζητήσουν να στείλουν ανθρώπους, οι οποίοι θα την διαπραγματευτούν εδώ με την Αγιότητά του. Η ψηφοφορία και η απόφαση αφέθηκαν για άλλο εκκλησιαστικό συμβούλιο».

(…el consistorio pasado propuso su Santidad como ya se veya las guerras y turbaciones en que estava la Christianidad, por la qual causa la Christianidad recebía inevitables daños de los Turcos, como este año se avia visto, así por mar en estas partes como por tierra en cosas de Ungria, y que le parecía mas que necesario poner en ello remedio, embiando legados para tratar la paz con el emperador y el rey de Francia o enbiar a pedirlos que ellos enbien personas que aquí con su Santidad traten dello—los votos y determinatión desto se queda para otro consistorio.)

Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 1783, 1800, επιστολές τού Λάσσο προς τον Φερδινάνδο γραμμένες στη Ρώμη στις 8 και 23 Οκτωβρίου 1552 και Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1552, αριθ. 44, ο οποίος αναφέρει τα Acta Consistorialia τής 11^ης Ιουλίου [Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 33, φύλλο 120, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση] για τον τουρκικό στόλο στο Τυρρηνικό πέλαγος.

[←116]

Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 500, εγγραφή στις 3 Απριλίου. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1553. αριθ. 19-21, 22-27. Pieper, Die papstlichen Legaten u. Nuntien (1897), σελ. 49-51. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 111 και ιδιαίτερα Lutz, Nuntiaturberichte, Ι-13, αριθ. 92, σελ. 229-32.

[←117]

Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Cart. di principi esteri, Busta 1299/14, αριθ. 28, σημείωμα με ημερομηνία 12 Απριλίου 1553:

«Από τον αγαπημένο μας γιο Ιερώνυμο, με τον τίτλο τού Αγίου Ματθαίου καρδινάλιο Ίμολα τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας, διορισμένο ως λεγάτο στον αυτοκράτορα για την ειρήνη μας με την εξοχότητά του, έγινε γνωστό ότι υπάρχει ειρήνη και ομόνοια μεταξύ τού ίδιου τού Γαληνότατου Αυτοκράτορα και τού Ερρίκου, χριστιανικότατου βασιλιά των Γάλλων που θα ενωθούν, καθώς και ειρήνη και δημόσια ηρεμία, που θα εγκαθιδρυθεί με επιθυμία και περίσκεψη. Καθώς θα περάσει ο ίδιος από εμάς, θελήσαμε να τού δώσουμε αυτή την επιστολή για την εξοχότητά σας, με την οποία την προτρέπουμε να δώσει τη δική της συνετή απόφαση που θα τής έρθει στο μυαλό γι’ αυτόν ακριβώς τον σκοπό, για τον οποίο προσπαθούμε, για το οποίο θα συζητήσει μαζί του…. Γράφηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, κάτω από το δακτυλίδι τού αλιέα, στις 12 Απριλίου 1553, κατά το τέταρτο έτος τής παπικής μας θητείας».

(Ex dilecto filio nostro Hieronymo tituli Sancti Mathei Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinale Imolense nuncupato legato ad Caesarem de pace nostro nobilitas tua intelliget quantum nostrum sit pacis et concordiae inter ipsum Serenissimum Caesarem et Henricum Francorum regem Christianissimum conciliandae necnon quietis et tranquillitatis publicae constituendae desiderium et studium. Ei nos cum istac transiturus esset, hac ad nobilitatem tuam dare litteras voluimus quibus eam hortaremur ut si qua illi pro sua prudentia venirent in mentem ad hoc ipsum, quod molimur, publicum bonum pertinentia, ea cum illo communicet. … Datum Rome apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die XII Aprilis MDLIII, pontificatus nostri anno quarto.)

[←118]

Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 500. O Αντρέας Μάσιους ταξίδεψε στις Βρυξέλλες στην ακολουθία τού Νταντίνο [Lossen, Briefe u. Akten, αριθ. 110, σελ. 122-24, ενδιαφέρουσα επιστολή από Βρυξέλλες, με ημερομηνία 28 Μαΐου 1553].

[←119]

Πρβλ. Charrière, Négociations, ii, 264-65, 268-69 για την απώλεια από τούς Γάλλους τής Τhérouanne και τής Hesdin. Desjardins και Canestrini, Négociations diplomatiques de la France avec la Toscane, iii, 330-31. Ο Οράτσιο Φαρνέζε σκοτώθηκε στη Hesdin στις 16 Ιουλίου (1553), για το οποίο σημειώστε τις επιστολές τού καρδινάλιου Ρέτζιναλντ Πολ προς τούς αδελφούς τού Οράτσιο, τούς καρδινάλιους Αλεσσάντρο και Ρανούτσιο Φαρνέζε, στο Rawdon Brown (επιμ.), Calendar of State Papers… Venice, V (Λονδίνο, 1873), αριθ. 761-62, σελ. 379.

[←120]

Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1553, αριθ. 29-31. Ένα κείμενο των απαιτήσεων τού Καρόλου (χρονολογημένο λάθος στο 1554) παρέχεται στο Molini, Documenti di storia italiana, ii, 449-51.

[←121]

Pieper, Die papstlichen Legaten u. Nuntien, σελ. 52-58. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 111-13. O Chas. Weiss, Papier d’Etat du Cardinal de Granville, IV (Παρίσι, 1843), 70-71 παρέχει τη βούλλα τού Ιούλιου Γ’, που διόριζε τον Πολ παπικό λεγάτο (legatus de latere) στην Αγγλία, με ημερομηνία «νόνες Αυγούστου» (nonas Augusti), δηλαδή 5 Αυγούστου 1553. Σημειώστε επίσης τις επιστολές τού Πολ, όπως συνοψίζονται από τον Rawdon Brown, Calendar of State Papers… Venice, V, ιδιαίτερα αριθ. 764 και εξής, σελ. 383 και εξής.

Την 1^η Μαρτίου 1554 η Ενετική Γερουσία πρότεινε να γράψουν στον Ντομένικο Τρεβιζάν, τον βαΐλο στην Ισταμπούλ [Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλο 5]:

«Έχει φτάσει στις Βρυξέλλες ο αιδεσιμότατος καρδινάλιος Πολ, αυτός που θα πάει στην Αγγλία στη γαληνότατη βασίλισσα [Μαρία], τής οποίας είναι στενός συγγενής, τον δέχτηκε σε ακρόαση η αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα και τού είπε ότι για το όνομα τού πάπα είχε προτείνει κατάσταση ειρήνης με τον χριστιανικότατο βασιλιά»

(Ch’era gionto in Brusselles il reverendissimo cardinal Polo, il qual va in Anglia a quella serenissima Regina, che li è stretto parente, ha habuto audientia da soa Cesarea Maestà, et se diceva che per nome del pontefice li ha proposto condition di pace con il re Christianissimo)

και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 6, όπου στις 7 Μαρτίου η Γερουσία αποφάσισε να παραλείψει αυτή την πληροφορία από την επιστολή της προς τον βαΐλο με ψήφους υπέρ (de parte) 99, κατά (de non) 3, λευκές (non sinceri) 7.

Ο Εδουάρδος ΣΤ είχε πεθάνει στις 6 Ιουλίου (1553). Για τις διαπραγματεύσεις για τον γάμο τής ετεροθαλούς αδελφής του Μαρίας με τον Φίλιππο τής Ισπανίας σημειώστε Sen. Secreta, Reg. 68, φύλλα 183, 188, 189-190, έγγραφα με ημερομηνία από 21 Δεκεμβρίου 1553 έως 8 Φεβρουαρίου 1554 και πρβλ. στο ίδιο, Reg. 69, φύλλα 4-6, 27, σχετικά με τις εξεγέρσεις αντιφρονούντων στην Κορνουάλη και το Κεντ, «που ήθελαν για βασιλιά τους έναν τού βασιλείου και όχι ξένο» (desiderando per suo re uno del regno et non forestiero). Σημειώστε επίσης φύλλα 68 και εξής,

«σχετικά με το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε αυτό το υπέροχο Κοινοβούλιο για επιστροφή στην υπακοή στην Αποστολική Έδρα και την ένωση αυτής τής Εκκλησίας με τη Ρωμαϊκή και οικουμενική, με τόσο μεγάλη συναίνεση…».

(circa la conclusione fatta in quel magnifico Parlamento di ritornar all’obedientia della Sede Apostolica et riunire quella chiesa colla Romana et universale con così grande consenso…)

Για τον Εδουάρδο ΣΤ’, τη Μαρία και τον Πολ πρβλ. τις παπικές επιστολές στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1553, αριθ. 1-16, 33 και σημειώστε J. D. Mackie, The Earlier Tudors, 1485-1558, Οξφόρδη, 1952, σελ. 547 και εξής. Για τις εξεγέρσεις στην Αγγλία, βλέπε την επιστολή τού Πολ προς τον καρδινάλιο Ιννοτσέντσο (όχι Κριστόφορο) ντελ Μόντε, στο Cal. State Papers…, Venice, V, αριθ. 851, σελ. 457, ενώ για τις δυσκολίες που αντιμετώπισε ο Πολ σε ολόκληρη τη διάρκεια τού έτους, πριν την επιστροφή του στην πατρίδα του ως λεγάτος, για την παρέμβαση τού Καρόλου Ε’ στη λεγατινή αποστολή τού Πολ, για το γάμο τής βασίλισσας Μαρίας με τον Φίλιππο (Β΄) και για την αποκατάσταση τής αγγλικής υπακοής στη Ρώμη, βλέπε ιδιαίτερα Dom René Ancel O.S.B., «La réconciliation de l’Angleterre avec le Saint-Siège sous Marie Tudor», Revue d’ histoire ecclesiastique, X (1909), 521-36, 744-98. Στην πραγματικότητα ο γάμος τής Μαρίας με τον Φίλιππο κατέληξε σε βάρος τής Εκκλησίας, γιατί οι Άγγλοι κατέληξαν γρήγορα να συνδέσουν τον Ρωμαιοκαθολικισμό με την ισπανική κυριαρχία.

Παρεμπιπτόντως η επιστολή τού Ρέτζιναλντ Πολ προς τον καρδινάλιο ντελ Μόντε (al Cardinale de Monte), στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη [Bibl. Nazionale Marciana, Cl. X, Cod. XXIV (6.527), φύλλα 78-80], γραμμένη στις Βρυξέλλες στις 5 Φεβρουαρίου 1554, γράφτηκε (όπως όλες οι άλλες επιστολές που απευθύνονται έτσι σε αυτόν τον τόμο) προς τον καρδινάλιο Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε, τον ονομαζόμενο υπουργό εξωτερικών τού Ιούλιου Γ’, όχι προς τον καρδινάλιο Κριστόφορο, όπως αναφέρεται από τον Rawdon Brown, Cal. State Papers…, Venice, v, αριθ. 851 και αλλού.

[←122]

Sozzini, Diario, σελ. 112-13 και παραρτ. αριθ. xvi, σελ. 458-59. Για τις περαιτέρω προσπάθειες τού Ιούλιου να ρυθμίσει ανακωχή βλέπε στο ίδιο, σελ. 133, 134, 135, 136-37 και για την αποστολή τού Φαντούτσιο στη Σιένα σημειώστε την επιστολή τού Ιούλιου στις 29 Μαρτίου 1553 προς τον Κόσιμο Α΄ τής Φλωρεντίας στον Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1553, αριθ. 17.

[←123]

Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 500-1.

[←124]

Sozzini, Diario, σελ. 138-39.

[←125]

Sozzini, Diario, σελ. 139, 141, 142-43 και για την πώληση τού Μονταλκίνο από τούς φιλο-αυτοκρατορικούς το Πάσχα, στο ίδιο, σελ. 111.

[←126]

Για τη συνεργασία τού γαλλικού και τού τουρκικού στόλου βλέπε G. Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii (1666), 440-55, Charrière, Négociations, ii, 259-63, 271 και εξής, Arch. di Stato di Venezia, Sen. Secreta, Reg. 68, φύλλα 151-52, 172-173, 176, Reg. 69, φύλλο 129, έγγραφα με ημερομηνία από 19 Αυγούστου 1553 και αργότερα. Επίσης βλέπε Pecci, Memorie storico -critiche della città di Siena, iv, 86-87, 101 και Cantagalli, La Guerra di Siena (1552-1559), Σιένα, 1962, σελ. 142-45, 166-69.

[←127]

Sozzini, Diario, σελ. 148.

[←128]

Sozzini, Diario, σελ. 155-56, Pecci, Memorie storico-critiche, iv, 95-96.

[←129]

Sozzini, Diario, σελ. 157-58, Pecci, Memorie storico-critiche, iv, 103 και εξής, 109 και εξής. O Πιέτρο Στρότσι ήταν γιος τού Φίλιππο και τής Κλαρίς Μεδίκων και εξάδελφος τής Αικατερίνης των Μεδίκων, βασίλισσας τής Γαλλίας [Montalvo, Guerra di Siena, σελ. 16-18]. Σημειώστε γενικά τις αναφορές τού Σερριστόρι προς τον Κόσιμο από τη Σιένα στις 11 και 23 Δεκεμβρίου 1553 στον Canestrini, Legazioni di Averardo Serristori ambasciatore di Cosimo I a Carlo Quinto e in Corte di Roma (1537-1568) (1853), σελ. 324-29 και πρβλ. Cantagalli, La Guerra di Siena, σελ. 156-61, 178 και εξής, που λέει (σημείωση 110) ότι η ημερομηνία 7 Ιανουαρίου (1554) τού Sozzini για την άφιξη τού Στρότσι στη Σιένα αποτελεί λάθος τού αντιγραφέα. Ο Στρότσι μπήκε στην πόλη στις 2 Ιανουαρίου.

[←130]

Sozzini, Diario, σελ. 158-65, Pecci, Memorie storico-critiche, iv, 111-22, Cantagalli, Il Guerra di Siena, σελ. 185 και εξής. Όπως ο Sozzini έτσι και ο Pecci χρονολογεί την περιγραφή του με «σιενέζικο στυλ», για το οποίο βλέπε πιο κάτω, σημείωση 134. Ο Κόσιμο διακήρυξε ότι σκοπός του ήταν να προστατεύσει την ανεξαρτησία τής Σιένα απέναντι στους Γάλλους. Πρβλ. Montalvo, Guerra di Siena, σελ. 9 και εξής, 14-15, 19 και εξής. O Φλωρεντινός πρεσβευτής στη Ρώμη, ο Αβεράρντο Σερριστόρι, είχε γράψει στον Κόσιμο στις 24 Ιανουαρίου 1555 ότι οι συνθήκες στη Σιένα είχαν καταστεί απελπιστικές [Desjardins και Canestrini, Négociations diplomatiques, iii, 350].

[←131]

Sozzini, Diario, σελ. 171, 174, 176. Ο Ερρίκος Β΄ υποσχέθηκε άνδρες και χρήματα «για την ασφάλεια των Σιενέζων και τού κράτους τους» [στο ίδιο, σελ. 183 και πρβλ. σελ. 217]. O ΤζιανΤζάκομο ντε Μέντιτσι ήταν αδελφός τού καρδινάλιου ΤζιανΆντζελο (αργότερα Πίου Δ΄). Αυτοί κατάγονταν από την περιοχή τού Μιλάνου και δεν έχουν σχέση με τούς Φλωρεντινούς Μεδίκους.

[←132]

Sozzini, Diario, σελ. 189.

[←133]

Sozzini, Diario, σελ. 192-94, 197-98, Pecci, Memorie storico-critiche, iv, 129-32. Οι Σιενέζοι επέλεξαν να θεωρούν τον ανηψιό τού πάπα Ασκάνιο ως αιχμάλωτο τού Ερρίκου Β΄ [Sozzini, σελ. 210]. Στις 3 Mαΐου ο Ασκάνιο έκανε ανεπιτυχή προσπάθεια να δραπετεύσει από τη φυλάκισή του [στο ίδιο, σελ. 222 και εξής] και στάλθηκε γι’ ασφαλέστερη φύλαξη στο Πορτ’ Έρκολε [σελ. 228, πρβλ. Montalvo, Guerra di Siena, σελ. 25 και εξής, 36]. Η φυλάκισή του δεν κράτησε όμως αδικαιολόγητα πολύ και με τον θάνατο τού πάπα δέκα περίπου μήνες αργότερα ο Ασκάνιο έγινε θεματοφύλακας τής πόλης (custos urbis) από το Ιερό Κολλέγιο, μέχρι την εκλογή νέου πάπα. Ο Ασκάνιο είχε μάλιστα ελευθερωθεί με εντολή τού ίδιου τού Ερρίκου Β΄, προς τον οποίο στις 28 Οκτωβρίου 1554 ο Ιούλιος Γ’ έστειλε διαχυτική ευχαριστήρια επιστολή [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 4. φύλλα 8-9 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση]. Την ίδια μέρα ο Ιούλιος έγραψε επίσης στον Σαρλ ντε Γκυζ τής Λωρραίνης, καρδινάλιο ιερέα τής Σάντα Σεσίλια και στον Ανν ντε Μονμορενσύ, κοντόσταυλο τής Γαλλίας [στο ίδιο, φύλλα 9-10].

[←134]

Sozzini, Diario, σελ. 183-84. Παρεμπιπτόντως, χρονολογώντας τις εγγραφές στο ημερολόγιό του, ο Sozzini χρησιμοποιεί —όπως έκαναν συνήθως οι Σιενέζοι— τη «χρονολόγηση τής ενσάρκωσης» (stile dell’ Incarnazione), δηλαδή άρχιζε το νέο έτος στις 25 Μαρτίου.

[←135]

Sozzini, Diario, σελ. 226-27. Ο Ιππόλιτο ντ’ Έστε έφυγε από τη Σιένα στις 5 Ιουνίου 1554 [στο ίδιο, σελ. 239].

[←136]

Druffel, Briefe u. Akten, iv, αριθ. 438, σελ. 465, Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 114 και ιδιαίτερα Pieper, Die papstlichen Legaten u. Nuntien, σελ. 176-81:

«… Η ζημιά που υφίσταται ο Μακαριότατος από αυτόν τον πόλεμο τής Σιένα και τής Κορσικής είναι άπειρη. Ξόδεψε την εποχή τού αντιβασιλέα 150.000 σκούδα για την υπεράσπιση τής Ρώμης και τού εκκλησιαστικού κράτους. Πρωτοστάτησε ο δούκας τού Ουρμπίνο με τακτική δαπάνη 30.000 σκούδων ετησίως, η οποία διαφορετικά δεν θα ήταν αναγκαίο να διεξαχθεί» [στο ίδιο, σελ. 179].

(… Il danno che receve sua Beatitudine per questa Guerra di Siena et di Corsica è infinito. Si spesero al tempo del vicerè 150 mila scudi per conservation di Roma et del stato ecclesiastico; fu condutto il duca di Urbino con spesa ordinaria di 30 mila scudi l’anno, il quale altramente non saria bisognato di condurre)

[←137]

Sozzini, Diario, παραρτ. αριθ. XVII, σελ. 460-61 και πρβλ. Montalvo, Guerra di Siena, σελ. 14-15.

[←138]

Sozzini, Diario, σελ. 244-45, 253-55, 258-59, 260-62, 265, Montalvo, Guerra di Siena, σελ. 48 και εξής, Paul Courteault (επιμ.), Blaise de Monluc, Commentaires, Μπρυζ, 1964, βιβλίο iii, σελ. 256 και εξής και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 1027 και εξής, τις σημειώσεις τού επιμελητή, Pecci, Memorie storico-critiche, iv, 147 και εξής, Cantagatli, La Guerra di Siena, σελ. 244 και εξής, 283 και εξής, με σημειώσεις στο τέλος κάθε κεφαλαίου.

[←139]

Sozzini, Diario, στο Arch. storico italiano, ii (1842). 270-72. Girolamo Roffia, Racconti, στο ίδιο, σελ. 573-82. Notizie della vittoria riportata dagl’ imperiali presso Marciano scritte da un anonimo (1554) [στο ίδιο, σελ. 583-90]. Blaise de Monluc, ο οποίος δεν ήταν παρών στην ήττα τού Στρότσι στο Μαρκιάνο, «όντας άρρωστος από συνεχή πυρετό και δυσεντερία» (estant malade d’ une fiebure continue et d’ une dissenterie), Commentaires, επιμ. Ρ. Courteault (1964), βιβλίο iii, σελ. 263-66, 270-72. Βλέπε επίσης Montalvo, Guerra di Siena, σελ. 94-115, λεπτομερή και καλά πληροφορημένο και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 171 και εξής. Pecci, Memorie storico-critiche, iv, 160 και εξής, Cantagalli, La Guerra di Siena, σελ. 298 και εξής. Υπάρχουν κείμενα πολυάριθμων επιστολών που αφορούν τον πόλεμο τής Σιένα από τις αρχές Δεκεμβρίου 1552 μέχρι την ήττα τού Πιέτρο Στρότσι στις 2 Αυγούστου 1554, στo Arch. Segr. Vaticano, Lettere di principi, τομ. XIV, ιδιαίτερα φύλλα 27-53, 306 και εξής, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

Διάφορες ανακοινώσεις ειδήσεων (avvisi) σχετικές με τον πόλεμο τής Σιένα υπάρχουν στη Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Urb. lat. 1038, ενώ για τη συνάντηση τού Στρότσι με τον Μαρινιάνο στη Βαλ ντι Κιάνα βλέπε στο ίδιο, φύλλα 25-30:

«Αφήγηση τής μεγάλης φιλονκίας μεταξύ τού επιφανούς κυρίου Πιέτρο Στρότσι και τού επιφανούς μαρκήσιου τού Μαρινιάνο, με τον αριθμό των αξιωματικών, αρχόντων και διοικητών, υποδιοικητών και σημαιοφόρων που πιάστηκαν αιχμάλωτοι και με τον αριθμό των πεζών και ιππέων ανδρών που έχασαν τη ζωή τους από τη μια και την άλλη πλευρά…»,

(Naratione della gran scaramuzza fatta tra l’illustre Signore Pietro Strozzi et l’illustre signor Marchese di Marignano, con il numero delli colonelli, signori et capitani, luocotenenti, et alfieri fatti pregioni con il numero delle genti morte da piedi et da cavalli de l’una et l’altra parte…)

κείμενο γραμμένο στη Φλωρεντία στις 4 Αυγούστου 1554 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 32 και εξής, 58-59, 66, 67, 71 και εξής, 80 και εξής.

[←140]

Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Cart. di principi esteri, Busta 1299/14, αριθ. 30. H επιστολή γράφτηκε από τον Τζούλιο Κανάνο, ο οποίος ονομάστηκε επίσκοπος τής Άντρια, βορειοανατολικά τής Ιταλίας, ένα μήνα αργότερα [στις 26 Νοεμβρίου 1554], σύμφωνα με τούς Van Gulick, Eubel και Schmitz-Kallenberg, Hierarchia catholica, iii (1923), 95 και για την αναγόρευσή τού στη επισκοπική έδρα σημειώστε την επιστολή τού πάπα προς τον Φραντσέσκο Βενιέρ, τον δόγη τής Βενετίας, με ημερομηνία 8 Δεκεμβρίου 1554 [Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLΙV, τομ. 4, φύλλα 18-19]. Ο Κανάνο ήταν ο γραμματέας τού πάπα. Η χειροτονία του σε επίσκοπο Άντρια (in episcopum Adriensem) έλαβε χώρα στο Βατικανό στις 30 Δεκεμβρίου 1554 [Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 505].

[←141]

Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Cart. di principi esteri, Busta 1299/14, αριθ. 31, επιστολή τού Ιούλιου Γ’ προς τον Έρκολε Β΄ ντ’ Έστε, με ημερομηνία 10 Ιανουαρίου 1555.

[←142]

Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 4, φύλλα 26-35, σημειώματα με ημερομηνία 27 Ιανουαρίου 1555. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1555, αριθ. 1-5. Brown, Calendar of State Papers… Venice, VI-1 (1877), αριθ. 37, σελ. 32. Pieper, Die papstlichen Legaten u. Nuntien, σελ. 67-70. Για το χρυσό ρόδο, το ξίφος και το καπέλλο βλέπε Anna Hedwig Benna, «Zur kirchlichen Symbolik: Goldene Rose, Schwert und Hut», Mitteilungen des österreichischen Staatsarchivs, IV (Βιέννη, 1951), 54-62. Όταν η Μαρία και ο Φίλιππος ρώτησαν τον Ρέτζιλαντ Πολ για τη σημασία των παπικών δώρων, τούς έκανε διάλεξη για το ρόδο, το ξίφος και το καπέλλο [Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 66, σελ. 56].

Ο Μορόνε ονομάστηκε λεγάτος στον Φερδινάνδο στις 7 Ιανουαρίου 1555 [Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 33, φύλλο 180 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση]. Παρέλαβε τον λεγατινό σταυρό στις 13 Φεβρουαρίου [στο ίδιο, φύλλο 183]. Pieper, ό. π., σελ. 69-70, σημείωση. Raynaldus, Ann. eccl., ad ann. 1555, αριθ. 3-4. Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 505. Η άδεια ασφαλούς διέλευσης τού Μορόνε, «για να πάει στη Γερμανία» (proficiscens in Germaniam), έχει ημερομηνία 17 Φεβρουαρίου 1555 [Arm. XLIV, τομ. 4, φύλλο 40, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση] και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 41-44, επιστολές σχετικές με την αποστολή τού Μορόνε προς τούς καρδινάλιους Μαντρούτσο και φον Τρούκσες, τον βασιλιά Φερδινάνδο, τον δούκα Άλμπρεχτ Ε’ τής Βαυαρίας, τούς αρχιεπισκόπους Μάιντς και Κολωνίας, τον βασιλιά Μαξιμιλιανό τής Βοημίας, τον δούκα Αύγουστο τής Σαξωνίας, τον Φρειδερίκο, παλατινάτο κόμη τού Ρήνου και τον Γιόακιμ, μαργράβο τού Βρανδεμβούργου. Πρβλ. επίσης Druffel, Briefe u. Akten, IV (1896), αριθ. 542, 548, 569 και ιδιαίτερα αριθ. 592, σελ. 629-30 για την αποστολή τού Μορόνε στο Άουγκσμπουργκ και για τη βιαστική αναχώρησή του.

Ο Johann Visbroc (Vischbroek), ο γραμματέας τού Μορόνε, έγραψε στον Αντρέας Μάσιους φλύαρη επιστολή από το Άουγκσμπουργκ στις 31 Μαρτίου (1555), ενημερώνοντάς τον για το δρομολόγιο τού Μορόνε από τη Ρώμη. Ο καρδινάλιος και η ακολουθία του είχαν τύχει υπέροχης υποδοχής και ψυχαγωγίας σε όλη τη διαδρομή, ιδιαίτερα από τον Κόσιμο Α΄ στη Φλωρεντία, τούς πολίτες τής Μπολώνια, τον Έρκολε Β΄ ντ’ Έστε τής Φερράρας, τον καρδινάλιο Έρκολε Γκονζάγκα στη Μάντουα και τον καρδινάλιο Μαντρούτσο στο Τρεντ, και είχαν φτάσει στο Άουγκσμπουργκ στις 24 Μαρτίου. Λίγες ημέρες αργότερα ήρθαν νέα ότι ο Ιούλιος Γ’ ήταν επικίνδυνα άρρωστος και δύο μέρες μετά από αυτό ήρθαν τα νέα τού θανάτου του. Ο Μορόνε είχε φύγει νωρίς εκείνο το πρωί. Ο Visbroc θα ακολουθούσε το μεσημέρι περίπου τής 1^ης Φεβρουαρίου. Η προοπτική παπικής εκλογής και νέου ποντίφηκα ήταν πραγματικά συναρπαστική, αλλά, ως συνήθως, το μέλλον δεν ήταν χωρίς τούς κινδύνους του [M. Lossen (επιμ.), Briefe von Andreas Masius su. semen Freunden (1886), αριθ. 159, σελ. 197-98]:

«… Σήμερα νωρίς το πρωί έφυγε ο κύριος [Μορόνε], συνοδευόμενος από 10 ή 11 ιππείς, ενώ εγώ θα φύγω το μεσημέρι τής επομένης…. Εμείς, δηλαδή, το δικό μου πλήθος, αναλαμβάνουμε τον κίνδυνο με τόλμη, τέτοια είναι η αγάπη να δούμε την έδρα κενή και νέο ποντίφηκα. Αυτή είναι η κατάσταση των πραγμάτων, στο παρόν, στο παρελθόν και στο μέλλον…».

(…Hodie bene mane abiit herus, adjunctis 10 aut 11 equitibus, crastino die circa meridiem ipse abibo. … Nos, id est mea turba, audacter pericula quaevis adimus, tantus est amor videndi sedem vacantem et novum pontificem. Hic est status rerum praesentium, praeteritarum, et futurarum…)

Για την τελευταία ασθένεια και τον θάνατο τού Ιούλιου βλέπε ιδιαίτερα Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 247-48 και τον παπικό τελετάρχη Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, σελ. 505-6:

«…Ο Τελετάρχης, όμως, έσπασε το δαχτυλίδι τού αλιέα, που το πήρε από τα χέρια τού εκλαμπρότατου παπικού ταμία [δηλαδή τού Γκουίντο Ασκάνιο Σφόρτσα]…. Ύστερα έσπασε τις μολύβδινες σφραγίδες, τις οποίες πριν και μετά έδειξε στους καρδινάλιους που παρακολουθούσαν προσεκτικά».

(…Magister vero cerimoniarum fregit annulum piscatoris, illum accipiens e manibus illustrissimi camerarii. … Postea fregit bullas plumbi, quae prius et postea ostendebantur cardinalibus, qui diligenter respiciebant.)

Πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 9 (από τα Archivum Consistoriale), φύλλο 363: «Το Σάββατο 23 Μαρτίου 1555, μεταξύ 19ης και 20ης ώρας περίπου, πέθανε ο πάπας Ιούλιος Γ’ στο ανάκτορο τού Αγίου Πέτρου, στα δωμάτια που αποτελούσαν τον συνήθη τόπο διαμονής του» (Die Sabbati xxiii mensis Martii 1555 inter horam 19 vel 20 seu circa obiit Julius Papa ΙΙΙ in palatio Sancti Petri et aedibus suae solitae habitationis).

Οι επικήδειες τελετές άρχισαν στις 26 Μαρτίου [στο ίδιο, φύλλο 365]. Οι ίδιες εγγραφές εμφανίζονται επίσης στα Acta Vicecancellarii, Reg. 7, φύλλα 242-244.

Στις 3 Απριλίου ο παπικός νούντσιος στη Βενετία εμφανίστηκε ενώπιον τού Κολλεγίου για να διαβάσει την επίσημη ειδοποίηση που είχε πάρει από το Ιερό Κολλέγιο για τη χηρεία τής έδρας τού Αγίου Πέτρου και την επόμενη μέρα η Γερουσία έγραψε στους καρδινάλιους για τη μεγάλη θλίψη που τής προκάλεσε ο απροσδόκητος θάνατος τού πάπα [Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλα 107-108, έγγραφα με ημερομηνία 4 Απριλίου 1555].

[←143]

Sozzini, Diario, σελ. 274-75.

[←144]

Monluc, Commentaires, επιμ. Courteault (1964), βιβλίο iii, σελ. 281-90. Montalvo, Guerra di Siena, σελ. 129, 143.

[←145]

Monluc, Commentaires, επιμ. Courteault, βιβλίο iii, σελ. 302.

[←146]

Monluc, Commentaires, επιμ. Courteault, βιβλίο iii, σελ. 306-7.

[←147]

Monluc, Commentaires, επιμ. Courteault, βιβλίο iii, σελ. 327, 329. O Sozzini, Diario, σελ. 379-80, εγγραφή στις 5 Μαρτίου 1555 παραθέτει τις υψηλές τιμές για κρασί, λάδι, κοκκόρια, κότες, αλατισμένο κρέας, τυρί, περιστέρια και αυγά, «και από όλα αυτά τα πράγματα τίποτε δεν βρισκόταν, αν δεν ήταν λίγο και εκείνων που είχαν παραδοθεί» (e di tutte queste cose non se ne trovava se non poche, e quelle di sogguattoni). O Sozzini δεν παρέχε τιμές για γάτες και αρουραίους. Πρβλ. επίσης Pecci, Memorie storico-critiche, iv, 184.

[←148]

Monluc, Commentaires, επιμ. Courteault, βιβλίο ΙΙI, σελ. 317-18.

[←149]

Sozzini, Diario, σελ. 306-7, εγγραφή στις 5 Οκτωβρίου 1554 και βλέπε το αίτημα για άδεια ασφαλούς διέλευσης που απευθύνθηκε στο Μαρινιάνο από τον Σκιπιόνε Βεντούρι, διοικητή τού Νοσοκομείου τής Σάντα Μαρία ντέλλα Σκάλα στις 3 Οκτωβρίου, να πάει τα παιδιά «σε τόπο όπου μπορούν να ζήσουν πιο άνετα» (in luogo dove possino più comodamente vivere) [Montalvo, Guerra di Siena, παραρτ. αριθ. v, σελ. 229-30].

[←150]

Sozzini, Diario, σελ. 383-84. Πρβλ. Monluc, Commentaires, επιμ. Courteault, σελ. 1076-77, σημείωση 10. Pecci, Memorie storico-critiche, iv, 201 και εξής. Για τις δύο αποστολές τού Αμπρότζιο Νούτι, στην κούρτη στη Ρώμη, στον Στρότσι στο Μονταλτσίνο και στον Κόσιμο Α΄ στη Φλωρεντία κατά τη διάρκεια τού Φεβρουαρίου (1555) και ύστερα στον Στρότσι και τον Ιούλιο Γ’ στις αρχές Μαρτίου, βλέπε Cantagalli, La Guerra di Siena, σελ. 383-88.

[←151]

Monluc, Commentaires, επιμ. Courteault, βιβλίο iii, σελ. 330.

[←152]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 247-48.

[←153]

Για την έκταση στην οποία δεν θρηνήθηκε ο Ιούλιος, ιδιαίτερα στο Ιερό Κολλέγιο, σημειώστε Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 252, εγγραφή στις 6 Απριλίου 1555.

[←154]

Sozzini, Diario, σελ. 415. Πρβλ. Pecci, Memorie storico-critiche, iv, 228 και εξής. Άλλοι Σιενέζοι απεσταλμένοι είχαν ήδη σταλεί στο Μαρινιάνο και στον Κόσιμο Α΄ [Sozzini, σελ. 384, 386 και εξής, 406 και εξής] και ο τελευταίος, ως εκπρόσωπος τού Καρόλου Ε’, είχε αποσαφηνίσει τούς όρους

«με τον τρόπο με τον οποίο ήθελε ο ίδιος να συνθηκολογήσει με την πόλη για λογαριασμό τής αυτοκρατορικής του μεγαλειότητας, από την οποία, όπως έλεγε, είχε ευρεία και πλήρη εντολή…, το περιεχόμενο τής οποίας δεν τού άρεσε πολύ» [σελ. 411],

(nel modo che voleva capitolare con la città a nome di sua Maestà cesarea, dalla quale disse aveva amplo e pieno mandato …, il tenor del quale non piacque molto)

για τούς οποίους είχε απαιτηθεί περαιτέρω διαπραγμάτευση. Πρβλ. Monluc, Commentaires, επιμ. Courteault, βιβλίο iii, σελ. 328 και εξής. Οι διαπραγματεύσεις των Σιενέζων με τον Κόσιμο είχαν κρατήσει δύο μήνες [Sozzini, Diario, σελ. 370 και εξής και βλέπε γενικά Cantagalli, La Guerra di Siena, σελ. 394 και εξής].

[←155]

Sozzini, Diario, σελ. 419. O Monluc, Commentaires, επιμ. Courteault, βιβλίο iii, σελ. 330, λέει ότι έφεραν τη συμφωνία ή «συνθηκολόγηση» στη Σιένα τη Δευτέρα 15 Απριλίου και ότι στις 16 τού μηνός ο Μαρινιάνο τού ζήτησε να στείλει στο Σαν Λάζαρο δύο κυρίους, «στους οποίους έπρεπε να έχει εμπιστοσύνη» (en qui j’ eusse fiance). Ο Μονλύκ έστειλε τον Μπεντιβόλιο και τον Ζακ Πρεβόστ, άρχοντα τού Σαρρύ, αλλά αναφέρει ότι δεν πήγε ο ίδιος. Το ημερολόγιο τού Sozzini γραφόταν σε ημερήσια βάση (με μικρή επεξεργασία αργότερα). Ο Μονλύκ έγραψε χρόνια μετά τα γεγονότα που περιγράφει, δηλαδή κατά το μεγαλύτερο μέρος τους το 1570-1571. Εν πάση περιπτώσει, επειδή πιστεύω ότι ο Μονλύκ παρέχει καλύτερη ιστορία μη έχοντας συμμετάσχει στην ομιλία στο Σαν Λάζαρο [στο ίδιο, σελ. 330-32] απ’ ό,τι θα συνέβαινε διαφορετικά, δεν είμαι σίγουρος ότι ο Sozzini είναι ανακριβής. Όμως ο Montalvo, Guerra di Siena, σελ. 148-49, ο οποίος επίσης τοποθετεί τη συνομιλία στις 18 Απριλίου, λέει ότι ο Μονλύκ την είχε ζητήσει, αλλά προφανώς δεν είχε συμμετάσχει σε αυτήν.

[←156]

Monluc, Commentaires, επιμ. Courteault, βιβλίο iv, σελ. 335-39. Pecci, Memorie storico-critiche, iv, 232-35. Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 258-59. Οι Διομολογήσεις (Capitolazioni), που συντάχθηκαν στο όνομα τού Καρόλου Ε’ και προέβλεπαν την υποδοχή τής Σιένα υπό αυτοκρατορική προστασία, «αφήνοντας ελευθερία και παραχωρώντας και πάλι στην πόλη και τη δημοκρατία [τής Σιένα]» (lasciando la libertà e di nuovo concedendola alla città e repubblica), έχουν ημερομηνία 2 Απριλίου 1555 και έπρεπε να γίνουν αποδεκτές από τούς Σιενέζους μέσα σε οκτώ μέρες. Όλοι οι πολίτες και κάτοικοι τής Σιένα έπαιρναν χάρη, «εκτός από τούς αντάρτες των βασιλείων και κρατών τής μεγαλειότητάς του [Κάρολος Ε’], καθώς επίσης και τής μεγαλειότητας τού γαληνότατου βασιλιά τής Αγγλίας [Φίλιππος Β΄] και τού επιφανέστατου και άριστου άρχοντα δούκα τής Φλωρεντίας…» [Μontalvo, Guerra di Siena, σελ. 147-48]. Για την παράδοση τής Σιένα, σημειώστε επίσης τα σημειώματα τού Μαρκέλλου Β΄, διάδοχου τού Ιούλιου Γ’, με ημερομηνία 19 Απριλίου 1555, στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 4, φύλλα 50-51.

Οι Sozzini, Montalvo και Monluc αναφέρουν όλοι τη γενναιόδωρη διάθεση προμηθειών μετά την αναχώρηση τού Μονλύκ από την πόλη: «Οι δρόμοι έξω από την πόλη ήσαν γεμάτοι με φορτία προμηθειών, σαν να ήταν φλωρεντινό το κράτος τού πάπα, πράγμα για το οποίο χαιρόταν όλη η πόλη…» (Le strade fuori della città venivano cariche di some di vettovaglie, sì dello stato del papa come fiorentino, la qual cosa rallegrava tutta la città…) [Montalvo, ό. π., σελ. 149].

Ο Κόσιμο Μέδικος και ο Μαρινιάνο είχαν νικήσει στον «δεύτερο πόλεμο τής Σιένα» ως εκπρόσωποι τού Καρόλου Ε’, ο οποίος ήταν αποφασισμένος να κρατήσει τη Σιένα και να την παραχωρήσει ως αυτοκρατορικό φέουδο στον γιο του Φίλιππο Β΄. Για δύο χρόνια ο Φρανσίσκο ντε Μεντόζα υ Μπομπαντίγια, τώρα γνωστός ως καρδινάλιος τού Μπούργκος (πέθανε το 1566), κυβερνούσε την πόλη κατά πλήρη παραβίαση τής «ελευθερίας» (liberta) την οποία εγγυούνταν οι Διομολογήσεις [Pecci, Memorie storico-critiche, iv, 272 και εξής]. Φοβούμενος όμως μη χάσει την υποστήριξη τού Κόσιμο Μέδικου στην Ιταλία, στις 3 Ιουλίου 1557 ο Φίλιππος παραχώρησε την πόλη σε αυτόν, ως φέουδο κατεχόμενο από την ισπανική μοναρχία:

«Οι υποχρεώσεις και τα άρθρα που συνήφθησαν και εδραιώθηκαν ήσαν ότι θα δημιουργηθεί διαρκής ένωση και απαραβίαστη συνομοσπονδία ανάμεσα στον βασιλιά Φίλιππο και τού δούκα τής Φλωρεντίας, με δήλωση ότι ο ίδιος δούκας υποχρεώνεται να γίνει υποτελής τής μοναρχίας τής Ισπανίας…».

(Le obbligazioni e capitoli conchiusi e stipulati furono che si stabilisse perpetua lega e inviolabile confederazione tra il Re Filippo e il duca di Firenze, e con dichiarazione che il medesimo duca s’obligava rendersi vassallo della monarchia di Spagna…)

Ο Κόσιμο δεσμευόταν επίσης να βοηθήσει, όταν ήταν αναγκαίο, στη υπεράσπιση τής Νάπολης και τού Μιλάνου [Pecci, στο ίδιο, IV, 305 και εξής]. Μετά τη συνθήκη τού Κατώ-Καμπρεσί (το 1559), με την οποία οι Γάλλοι εγκατέλειψαν τις ιταλικές αξιώσεις τους, ο Κόσιμο απέκτησε επίσης το Μονταλτσίνο, όπου απτόητοι πατριώτες είχαν διατηρήσει για τέσσερα χρόνια τη δημοκρατία τής Σιένα στην εξορία [Pecci, IV, 318 και εξής]. Η Φλωρεντία, η Σιένα κλπ. βρίσκονταν στο δρόμο τής μετατροπής στο Μεδίκειο μεγάλο δουκάτο τής Τοσκάνης. Για το τέλος τής «δημοκρατίας» τής Σιένα στο Μονταλτσίνο πρβλ. Cantagalli, La Guerra di Siena (1352-1559), Σιένα, 1962, σελ. 523-28, 557 και εξής και σημειώστε Leonardo Rombai, I Medici e lo stato senese (1555-1609), storia e territorio, Ρώμη, 1980.

[←157]

Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλο 21. Η επιστολή τού βαΐλου τής 3^ης Απριλίου παραλήφθηκε στη Βενετία στις 2 Mαΐου [στο ίδιο, φύλλο 26]. Το όνομα τού Ντραγκούτ εμφανίζεται συχνά ως Ντρογκούτ στις πηγές. Πρβλ. Charrière, Négociations, ii, 306, 309, 313-14, 316 και εξής.

[←158]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλο 29. Την άνοιξη τού 1556 η Γερουσία έγραφε ξανά στον πρεσβευτή τής Δημοκρατίας στη Ρώμη:

«Από τις ειδοποιήσεις στις πρόσφατες επιστολές από την Κωνσταντινούπολη… θα δείτε τα νέα όχι μόνο το προετοιμασιών που κάνει φέτος ο Άρχοντας Τούρκος για μεγάλο στόλο, αλλά και τής βέβαιης εξόδου του από την Κωνσταντινούπολη»

(Per gli avisi delle lettere havute ultimamente da Constantinopoli … vederete la nova non solamente della preparatione che fa quest’anno il Signor Turco di grossa armata, ma della certa uscita sua da Constantinopoli)

και έτσι έγινε το αναπόφευκτο αίτημα για «δύο φόρους δεκάτης για το παρόν έτος, που θα αποσπαστούν από όλους τούς αιδεσιμότατους κληρικούς τού κράτους μας» (doe decime per l’anno presente da esser scosse da tutto il reverendo clero del stato nostro) [στο ίδιο, Reg. 70, φύλλα 12-13, έγγραφο με ημερομηνία 18 Απριλίου 1556 και πρβλ. φύλλα 13 και εξής]. Στην περίπτωση αυτή, όπως συχνά, χορηγήθηκε ο διπλός φόρος δεκάτης.

[←159]

Πρβλ. στο ίδιο, Reg. 69, φύλλα 30, 78, 103 και εξής, 106.

[←160]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλο 31, επιστολή τής Γερουσίας με ημερομηνία 9 Ιουλίου 1554 προς τούς δύο τώρα βαΐλους στην Ισταμπούλ, τον Τρεβιζάν και τον μελλοντικό διάδοχό του, τον Αντόνιο Ερίτσο, τού οποίου η απόφαση αποστολής έχει ημερομηνία 13 Απριλίου [στο ίδιο, φύλλα 14 και εξής].

Στο Arch. di Stato di Venezia υπάρχει πλήθος επιστολών των Ενετών βαϊλων και πρεσβευτών από την Κωνσταντινούπολη προς τον δόγη και τη Γερουσία, από το 1484 μέχρι το 1558, σε φάκελλο (Busta) που προσδιορίζεται ως Secreta: Dispacci (da) Costantinopoli. F. 1A. Ο φάκελλος (Busta) περιλαμβάνει τριάντα περίπου επιστολές τού γραμματέα Τζιοβάννι Ντάριο από τα έτη 1484-1485, παρόμοιο αριθμό τού Πιέτρο Μπέμπο από τα ίδια χρόνια, δύο τού Αντόνιο Φέρρο από το έτος 1487, δύο από τον βαΐλο Τζιρολάμο Μαρτσέλλο με ημερομηνία 3 και 18 Ιουνίου 1492 και τρεις από τον πρεσβευτή και υποβαΐλο Πιέτρο Ζεν (αυτοαποκαλούμενο Ζένο) με ημερομηνία 7 Μαΐου 1523, 1 Αυγούστου 1526 και 2 Οκτωβρίου 1527, καθώς και τέσσερις επιστολές από τον Αλβίζε Γκρίττι προς τον πατέρα του, τον δόγη Αντρέα, όλες από το έτος 1525.

Κατά τα υπόλοιπα αυτός ο σημαντικός φάκελλος (Busta) περιλαμβάνει τις επιστολές των βαϊλων Ντομένικο Τρεβιζάν και Αντόνιο Ερίτσο (με τον οποίο ασχολούμαστε εδώ), τού πρεσβευτή Αλβίζε Ρενιέρ και τού βαΐλου Αντόνιο Μπαρμπαρίγκο, που καλύπτουν σε κάποια λεπτομέρεια, με εκτεταμένα κρυπτογραφημένα αποσπάσματα, τα έτη από τον Οκτώβριο τού 1552 (αλλά κυρίως από τον Μάρτιο τού 1554) μέχρι τον Φεβρουάριο τού 1558 (ενετική χρονολόγηση 1557).

[←161]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλα 35, 36.

[←162]

Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλα 36-38, επιστολές τής Γερουσίας προς τον βαΐλο στην Ισταμπούλ, με ημερομηνία 11 και 16 Αυγούστου 1554 και πρβλ. Seripando, De Tridentino Concilio Commentarii, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 447, εγγραφή στις Ιουλίου 1554. Στις 12 Αυγούστου ο στόλος τού Ντραγκούτ, έχοντας αναχωρήσει από την Αυλώνα, πέρασε δίπλα από την Κέρκυρα καθ’ οδόν προς την Αγία Μαύρα (Λευκάδα) και την Πρέβεζα [στο ίδιο, φύλλο 42] και τελικά από εκεί πίσω στην Ανατολική Μεσόγειο [φύλλα 44, 47, 84]. Για τις ενετικές προσπάθειες ανάκτησης των ανδρών και των εμπορευμάτων που είχαν κατασχεθεί πάνω στο πλοίο Μπάρμπαρα από τον Σάλα Ρέις, βλέπε στο ίδιο, φύλλα 80, 159, 161 και Reg. 70, φύλλο 33. Μόνο τα εμπορεύματα λεγόταν ότι είχαν αξία μεγαλύτερη από 60.000 δουκάτα [Reg. 69, φύλλα 85, 101 και εξής]. Έχουμε ήδη σημειώσει τη λεηλασία τού Μπάρμπαρα από τον Σάλα.

Ο Σάλα μπέης (ή «Ρέις») βρισκόταν καθ’ οδόν προς Αλγέρι ως ο Τούρκος μπεηλερμπέης. Πέθανε στο Αλγέρι λίγο μετά το επεισόδιο τής Μπάρμπαρα, που περιέπλεξε το πρόβλημα τής Ενετικής Γερουσίας για την εξασφάλιση «δικαιοσύνης και τήρησης των άρθρων τής ειρήνης που έχουμε (με την Πύλη)» [Reg. 70, φύλλο 33]. Η Βενετία προσπαθούσε να ανακτήσει τις ζημιές στη Μπάρμπαρα από την περιουσία τού Σάλα, στο οποίο φυσικά οι κληρονόμοι του διαφωνούσαν.

[←163]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλο 40:

«…ότι με την εξουσία αυτού τού συμβουλίου εγκρίνεται και αποφασίζεται ότι τα ισχύοντα δρομολόγια των γαλερών Αλεξάνδρειας και Βηρυτού καταργούνται εντελώς και σταματά η δημοπράτησή τους, έτσι ώστε να μην είναι υποχρεωμένα να κάνουν πια τα εν λόγω ταξίδια, δεδομένου ότι δεν είναι πια ελκυστικά και σκόπιμα, και καθώς με το συμφέρον που θα μπορούσαν να επιδιώξουν οι ιδιοκτήτες που έχουν αποσύρει αυτές τις γαλέρες, δίνεται ελευθερία στο κολλέγιό μας να μπορεί να κάνει εκείνο που θα φαίνεται ότι είναι σωστό και κατάλληλο».

(…che per auttorità di questo conseglio sii preso et deliberato che la presente muda delle galie di Alessandria et Baruto sii del tutto suspesa et tagliato l’incanto loro, tal che non habbino a far più ditti viaggi come si non fossero stà incantate et deliurate, et quanto all’interesse che potessero pretender li patroni che hanno tolto ditte galie, sii data libertà al collegio nostro di poter far quello che li parerà esser giusto et conveniente)

[←164]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλο 43.

[←165]

Στο ίδιο, Reg. 69. φύλλο 84, έγγραφο με ημερομηνία 29 Ιανουαρίου 1555 (ενετική χρονολόγηση 1554):

«…Όντας αυτός ο Ντραγκούτ στην Πρέβεζα και μαθαίνοντας ότι έρχονταν οι γαλέρες μας τού εμπορίου τής Αλεξάνδρειας από τη Βηρυτό, είχε σταθερή επιθυμία να τις πάρει και για να την υλοποιήσει προχώρησε με τον στόλο στο κανάλι τής Κέρκυρας, προς τα δυτικά, όπου περίμενε για λίγες ημέρες, χωρίς να κάνει καμία άλλη ενέργεια, πράγμα που ήταν προφανής ένδειξη τής κακής του επιθυμίας, αλλά οι διοικητές των δικών μας μεγάλων γαλερών αποκκλίνοντας από εκεί όπου τούς περίμενε με τον στόλο, ακολούθησαν διαδρομή έξω από το νησί τής Κέρκυρας και συνέχισαν το ταξίδι τους…».

(…Essendo esso Drogut alla Prevesa havendo habuto aviso dell’andar delle nostre galeazze di mercantia a Baruto et in Alessandria, hebbe volontà ferma di prenderle et per esseguirla venne con l’armata in canal di Corphu alla posta verso ponente, dove le espettò per alcuni giorni senza far alcun altro effetto, il che fo segno manifesto del mal animo suo, ma li capitanei delle nostre galeazze avertiti che‘l le espettava con l’armata tenero il suo camino de fuori l’insula di Corphu, et andorono al suo viazo…)

[←166]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλα 99 και εξής, 113, 124.

[←167]

Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλο 43. Για το ενετικό εμπόριο σιτηρών με τούς Τούρκους, σημειώστε στο ίδιο, Reg. 68, φύλλο 116, έγγραφο με ημερομηνία 22 Απριλίου 1553. Η αγορά σιτηρών από τούς πασάδες, που είχαν μεγάλες καλλιεργούμενες εκτάσεις, εύκολα είχε ως αποτέλεσμα δυσκολίες για τη Βενετία [στο ίδιο, Reg. 69, φύλλα 139, 147, έγγραφα με ημερομηνία 30 Αυγούστου και 18 Σεπτεμβρίου 1555 και πρβλ. φύλλα 152, 162].

[←168]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 68, φύλλα 110, 118, 130 και εξής, Reg. 69, φύλλα 3, 58, 76-77, 82-83, 87-88, 95, 116, 170-171 και Reg. 70, φύλλα 59, 92-93, 96-97, 98, 100 και εξής και αλλού.

[←169]

Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλα 50-51 (66-67).

[←170]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλο 58.

[←171]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλα 117, 119, 128, 133-135, 137-138, 144. Όταν το 1536 η Βενετία είχε ομοίως κατασχέσει τα εισοδήματα των Ιωαννιτών λόγω πειρατικής επιθετικότητας, ο Παύλος Γ’ δεν είχε αντιταχθεί στα μέτρα που είχαν ληφθεί. Tο ίδιο είχε συμβεί το 1552 υπό τον Ιούλιο Γ’. Σε κάθε περίπτωση οι Ιωαννίτες ήσαν υποχρεωμένοι να καταλήξουν σε συμφωνία. Kάθε κράτος έπρεπε να διατηρεί την αξιοπρέπειά του, να προστατεύει τούς υπηκόους του και να εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του. Η Βενετία έπρεπε μα βάση τη «διομολόγησή» της με την Πύλη να αντιμετωπίζει τούς Τούρκους υπηκόους ως δικούς της όταν εμπορεύονταν σε ενετικό έδαφος ή μεταφέρονταν με ενετικά σκάφη. Τα υπό μεσεγγύηση κεφάλαια διαχειρίζονταν οι Ταμίες τής Κοινότητας (Camerlenghi di Comun). Για τη «διαμάχη» (controversia) μεταξύ Ενετών και Ιωαννιτών βλέπε επίσης το σημείωμα τού νέου πάπα, τού Παύλου Δ΄ Καράφα, προς τον δόγη Φραντσέσκο Βενιέρ, με ημερομηνία 29 Ιουνίου 1555, στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 4, φύλλα 82-83.

Στις 11 Σεπτεμβρίου 1555, για να εξευμενίσει τον επίμονο Παύλο Δ’, η Γερουσία ψήφισε να αποδεσμεύσει τα εισοδήματα των επιμέρους Ιπποτών, αλλά να διατηρήσει δεσμευμένα εκείνα τού Οσπιταλίου μέχρι να γίνει αποκατάσταση για τις ζημιές που είχε προκαλέσει η πειρατεία των Ιπποτών. Ο Ενετός πρεσβευτής Μπερνάρντο Ναβαγκέρο πήρε εντολή να προτείνει στον Παύλο Δ΄,

«ότι η Αγιότητά του έδωσε εντολή στους εκπροσώπους τής εν λόγω ‘Θρησκείας’ να ελευθερωθούν οι σκλάβοι και όλα τα αγαθά τού πλοίου Ντονάντα που βρίσκονταν στα χέρια τους… Έτσι θα μπορούσε να μπει τέλος σε αυτή την υπόθεση» [Reg. 69. φύλλο 144],

(che soa Sanctità dia ordine alli agenti de ditta Religione che li schiavi et robbe totte sopra la nave Donada che sono nelle mani sue siano liberate … acciochè si metta fine a questa materia)

αλλά η υπόθεση συνέχιζε να καθυστερεί [στο ίδιο, φύλλο 160, έγγραφο με ημερομηνία 23 Νοεμβρίου 1555 και πρβλ. φύλλο 168]. Ο Μπερνάρντο Ναβαγκέρο (Navagier) υπηρέτησε ως Ενετός πρεσβευτής στη Ρώμη μέχρι την αντικατάστασή του από τον Αλβίζε Μοτσενίγκο, τού οποίου η αποστολή έχει ημερομηνία 26 Φεβρουαρίου 1558 (ενετική χρονολόγηση 1557) [Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλα 144-146].

[←172]

Sen. Secreta, Reg. 70, φύλλο 18.

[←173]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλο 109.

[←174]

Sen. Secreta, Reg. 69, φύλλο 45, επιστολή τής Γερουσίας προς τον Ενετό πρεσβευτή στον Φερδινάνδο, τον βασιλιά των Ρωμαίων, με ημερομηνία 18 Σεπτεμβρίου 1554.

[←175]

Στο ίδιο, Reg. 69, φύλλο 163, έγγραφο με ημερομηνία 12 Δεκεμβρίου 1555, Reg. 70, φύλλο 51, με ημερομηνία 13 Νοεμβρίου 1556 και σημειώστε φύλλα 52-53.

[←176]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλα 57^–58, έγγραφο με ημερομηνία 11 Δεκεμβρίου 1556.

[←177]

Στο ίδιο, Reg. 70, φύλλα 60^–61 και πρβλ. φύλλα 128-129. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η Ενετική Σινιορία θα διατηρούσε την δικαιολογημένη εμπιστοσύνη της στον Σφόρτσα Παλλαβιτσίνι. Η αποστολή του ως «γενικός μας διοικητής τού πεζικού» (capitanio nostro general della fantaria) συζητήθηκε και εγκρίθηκε στη Γερουσία στις 4-7 Σεπτεμβρίου 1559, ενώ πρώτο καθήκον του ήταν η επιθεώρηση (και ενίσχυση) των οχυρώσεων τού φρουρίου και τού νησιού τής Κέρκυρας [στο ίδιο, Reg. 71, φύλλα 113-116 (131-134) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 111 (129)]. Κατά τη διάρκεια τής εβδομάδας 9-16 Δεκεμβρίου (1559) ο Παλλαβιτσίνι προήχθη στον βαθμό τού «γενικού κυβερνήτη των πολεμιστών μας» (governator general delle gente nostre da guerra). Θα υπηρετούσε τη Βενετία με 100 πάνοπλους άνδρες και 100 ελαφρά οπλισμένους ιππείς και θα πληρωνόταν 5.000 δουκάτα τον χρόνο [στο ίδιο, φύλλα 128-130].

Στις 27 Ιουνίου 1560 η Γερουσία ψήφισε, αν και με κάποια απροθυμία (105-62-9),

«να δοθεί ελευθερία στο Κολλέγιό μας, να δαπανήσει μέχρι πέντε χιλιάδες δουκάτα, για να κατασκευαστεί κτίριο στη θέση Ντεσεντσάνο για τη διαμονή τού προαναφερθέντος κυρίου Σφόρτσα, ποσό στο οποίο περιλαμβάνεται επίσης η θεμελίωση, πάνω στην οποία θα γίνει αυτή η κατασκευή…».

(che sia data libertà al Collegio nostro di spender fino a ducati cinquemille per el fabricar de un palazzo nel luogo di Desenzano per l’habitatione del predetto Signor Sforza, nelliquali sia anco compreso el fondo sopra elquale si haverà a fabricare…)

Sen. Secreta, Reg. 72, φύλλα 14-15 (35-36), έγγραφα με ημερομηνία 27 Ιουνίου και 6 Ιουλίου όσον αφορά τη θέση τού Παλλαβιτσίνι ως «γενικού κυβερνήτη των πολεμιστών μας» (governator general delle genti nostre da guerra) και πρβλ. φύλλα 58 (79), 62^–63 (83^–84), 64-65 (85-86), 110 (131). Πρβλ. επίσης Sen. Mar, Reg. 38, φύλλα 90 (116), 95-96 (121-122) και Reg. 39, φύλλα 125 (170), 126 (171) και αλλού.

Η Σινιορία κατέληξε να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον Παλλαβιτσίνι και συνήθως ήθελε να τον έχει διαθέσιμο [Sen. Secreta, Reg. 74, φύλλο 75 (96), έγγραφο με ημερομηνία 29 Ιουλίου 1566]:

«Μη όντας προς το συμφέρον των τωρινών συνθηκών να βρίσκεται μακρυά από αυτή την πόλη ο επιφανής κύριος Σφόρτσα, γενικός μας διοικητής, θεσπίζεται να γραφεί στην εξοχότητά του ότι πρέπει να επιστρέψει εδώ. Υπέρ 187, κατά 9, λευκά 10».

(Non essendo a proposito nell’occasioni presenti che l’illustrissimo Signor Sforza, governator nostro generale, s’allontani da questa città, l’anderà parte che sia scritto a sua Eccellentia che debba ritornar de qui. De parte 187, de non 9, non sinceri 10.)

Για λόγους υγείας ή για κάποια εργασία ήταν δυνατό να επιτραπεί ή να ζητηθεί σπό τον Παλλαβιτσίνι να φύγει από τη Βενετία, όπως όταν στις 10 Αυγούστου 1566 ήθελε «να κάνει την εκκαθάρισή του» (a far la sua purga) [στο ίδιο, Reg. 74, φύλλο 77 (98)]:

«Επειδή έχει καταπονηθεί ο επιφανής κύριος Σφόρτσα, γενικός μας διοικητής, με τη συναίνεσή μας θα προχωρήσει τώρα σε εκκαθάριση, σύμφωνα με την ανάγκη που έχει να είναι πια ελεύθερος κατά τούς 8 από τούς 10 μήνες που είναι να πάει εκεί που θα τον διατάξουμε»,

(Essendosi lassato intender l’illustrissimo Signor Sforza, governator nostro general, che quando fuse con bona gratia nostra, esso anderia al presente a purgarsi secondo il bisogno che ne ha, per esser poi libero alli 8 over 10 del mese che viene per andar ove da noi le sarà ordinato)

για το οποίο η Γερουσία συμφώνησε με ψήφους υπέρ (de parte) 143, κατά (de non) 0, λευκά (non sinceri) 1. Πιστός υπηρέτης τής Βενετίας, ο Παλλαβιτσίνι συνέχιζε χρόνο με τον χρόνο στην υπηρεσία τού κράτους. Στις 22 Μαρτίου 1572 τού χορηγήθηκε άλλη άδεια (licenza) να επιστρέψει στην πατρίδα για ένα μήνα [στο ίδιο, Reg. 78, φύλλο 76 (98)].

[←178]

Druffel, Briefe u. Akten, iv, αριθ. 587, σελ. 624-25. Τόσο ο Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 248 όσο και ο Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, σελ. 505 παρέχουν την 19^η ώρα (2:00 μ.μ. τον Μάρτιο) ως ώρα τού θανάτου τού Ιουλίου Γ’. Οι «μη αναπνέοντες» (non aspiranti) τού Cocciano ήσαν οι Ρομπέρτο ντε Νόμπιλι (πέθανε το 1559), ανηψιός τού Ιούλιου Γ’, Τζιρολάμο ντε Σιμοντσέλλι (πέθανε το 1605), Αλβίζε Κορνέρ (πέθανε το 1584), Ιννοτσέντσο ντελ Μόντε (πέθανε το 1577), ευνοούμενος τού Ιούλιου και ανηψιός από υιοθεσία, Τζούλιο ντέλλα Ρόβερε (πέθανε το 1578), καρδινάλιος τού Ουρμπίνο, Νικκολό Γκαετάνο ντι Σερμονέτα (πέθανε το 1585), Τζιρολάμο Νταντίνο (πέθανε το 1559), καρδινάλιος τής Ίμολα και Τζιανμπαττίστα Τσιτσάντα (πέθανε το 1570). Οι Γάλλοι καρδινάλιοι στους οποίους ο Cocciano αναφέρεται ονομαστικά ήσαν οι Φρανσουά ντε Τουρνόν (πέθανε το 1562), Φρανσουά Λουί ντε Μπουρμπόν (πέθανε το 1557) και Ζαν ντυ Μπελλαί (πέθανε το 1559).

Σε υστερόγραφο τής επιστολής του ο Cocciano πρόσθετε [στο ίδιο, σελ. 626] ότι υπήρχε η άποψη ότι ο Αλεσσάντρο Φαρνέζε βρισκόταν στην Αβινιόν και θα ερχόταν πιθανώς με ταχυδρομικά άλογα (in posta), ταξιδεύοντας από τον ένα σταθμό αλλαγής στον άλλο. Ο Πολ βρισκόταν στην Αγγλία και δεν θα ερχόταν. Οι Μορόνε και φον Τρούκσες, Μαντρούτσο και Έρκολε Γκονζάγκα θα μπορούσαν να έρθουν «εν μέρει με ταχυδρομικά άλογα, εν μέρει με άλογα σταθμών αλλαγής» (chi in posta et chi a mezza posta). Ο Ντουράντε ντε Ντουράντι, επίσκοπος τής πόλης τής Μπρέσσια, θα ερχόταν, κατά τη γνώμη τού Cocciano, με φορείο. Ήταν εβδομηνταενός ετών. Στο τελευταίο κογκλάβιο ο Ντουράντε ήταν τρία χρόνια μεγαλύτερος από τον Ιούλιο, ο οποίος είχε μόλις πεθάνει σε ηλικία εξηνταοκτώ ετών. Ο Cocciano ανέμενε τον Ντουράντε να φτάσει το Πάσχα (14 Απριλίου). Ο Πιέτρο Ταλιαβία ντ’ Αραγκόνα, ο καρδινάλιος αρχιεπίσκοπος τού Παλέρμο, θα ερχόταν από στεριά ή θάλλασα, όπως τον βόλευε καλύτερα. Tο κογκλάβιο θα ξεκινούσε σίγουρα πριν από την Κυριακή των Βαϊων (7 Απριλίου). Ο Τζιανμπαττίστα Τσιτσάντα, καρδινάλιος τού Σαν Κλεμέντε, πίστευε ότι θα ξεκινούσε πιθανώς μια, δύο, ή τρεις ημέρες πιο πριν.

Τα νέα τού θανάτου τού Ιούλιου Γ’ ήσαν γνωστά στις Βρυξέλλες πριν από τις 31 Μαρτίου και ο Κάρολος Ε’ αμέσως άρχισε διαβουλεύσεις με τη βασίλισσα Μαρία τής Ουγγαρίας, κυβερνήτη τής Ολλανδίας και με τον Αντουάν Περρενώ, επίσκοπο Αρράς, «και με τούς δύο σε σχέση με τη δημιουργία τού νέου πάπα και τη διατήρηση τής αυτοκρατορικής επικράτειας στην Ιταλία» [Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 41, σελ. 34-35].

[←179]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 248 50. Ο Τζιανπιέτρο Καράφα είχε ρωτήσει τον Ιούλιο (στις 22 Mαρτίου), όταν εκείνος βρισκόταν στο νεκροκρέβατό του, «αν ήθελε να δημοσιευτεί εκείνη η βούλλα τής Αγιότητάς του περί μεταρρύθμισης τού κογκλαβίου και, αφούν δημοσιευόταν, να τηρηθεί» (an vellet quod bulla a Sanctitate sua super reformatione conclavis decreta publicaretur et quod publicata observetur), στην οποία (καθώς και σε δύο άλλες σημαντικές ερωτήσεις) ο πάπας δεν απάντησε «ούτε λέξη» [στο ίδιο, σελ. 247, γραμμές 19 και εξής].

Για τη βούλλα τού Ιούλιου Γ’ που πρόβλεπε την αναμόρφωση τού κογκλάβιου βλέπε J. B. Sägmüller, Die Papstwahlbullen und das staatliche Recht der Exklusive, Τύμπινγκεν, 1892, σελ. 25-31, 34-35 και για το κείμενο Στο ίδιο, παραρτ. αριθ. iii, σελ. 291-98, με ημερομηνία 12 Νοεμβρίου 1554, από τον Cod. lat. Monacensis 152, φύλλα 272 και εξής.

[←180]

Massarelli, Diarium septimum, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 250-52. Ο Merkle [στο ίδιο, σελ. 253-56, σημείωση 3] επίσης παρέχει την περιγραφή τού Panvinio, παρμένη από τον Cod. lat. Monacensis 152 [φύλλα 282-287]. Σημειώστε την επιστολή τού Χουάν Αντόνιο ντε Τάξις, τού αυτοκρατορικού αρχιταχυδρόμου στη Ρώμη, γραμμένη προς τον φίλο του Μάσιους στις 6 Απριλίου 1555:

«…Οι καρδινάλιοι χθες το βράδυ κρύβονταν οι ίδιοι από εκεί που θα πήγαινε η θρησκεία, εκτός αν δημιουργούσαν πάπα, ενώ μερικοί από αυτούς έχουν κατά καιρούς τιμωρηθεί για τα εγκλήματά τους! Ο δικός σου Τσερβίνι έχει ελπίδα να γίνει πάπας και μεταξύ των ανθρώπων επικρατεί η άποψη ότι αυτός θα είναι ο μελλοντικός ποντίφηκας. Ακούω κάποιους καρδινάλιους να συζητούν γι’ αυτό. Είναι κλεισμένοι μέσα 37 καρδινάλιοι…» [Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 160, σελ. 199].

(…Cardinales nocte praeterita abdiderunt sese unde religio erit egredi nisi prius pontificem creaverint, qui de illis supplicium aliquando sumat ob scelera! Tuus Cervinus habet spem pontificatus, et apud vulgus est maxima opinio illum futurum pontificem. Ego audio aliquot cardinales ab illo abhorrere. Sunt inclusi 37 cardinales…)

Παρεμπιπτόντως ο Χουάν Αντόνιο ντε Τάξις ενεπλάκη αργότερα σε μικρό επεισόδιο, που βοήθησε να οδηγηθεί ο ορμητικός Παύλος Δ΄ σε πόλεμο με τούς Αψβούργους [Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 540-41, 513-44, 546-47, 549-51, σελ. 512-50, έγγραφα με ημερομηνία 9-18 Ιουλίου 1556]. Lossen, Briefe von Andreas Masius, αριθ. 200, 212-13, σελ. 277, 290-91. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 410 και εξής. Ο ντε Τάξις υπέστη σπάσιμο τού χεριού του και ατελείωτη αγωνία όταν υποβλήθηκε σε βασανιστήρια στον τροχό, για το οποίο βλέπε πιο κάτω, Κεφάλαιο 15, περιοχή σημ. 132-136.

[←181]

Ο Φερράντε Γκονζάγκα είχε απομακρυνθεί από τη θέση τού κυβερνήτη τού Μιλάνου. Είχε πολλούς δυσφημιστές, μεταξύ των οποίων και τον γιο τού Καρόλου Ε’, τον Φίλιππο (Β΄), αλλά ο Φερράντε είχε υπηρετήσει τον Κάρολο πιστά για τριαντατρία περίπου χρόνια. Η συναισθηματική λήψη άδειας τού Φερράντε από τον βασιλιά Κάρολο στις Βρυξέλλες στις αρχές τού Απριλίου 1555 είναι γνωστή [Brown, Cal. State Papers…, Venice, VI-1, αριθ. 45, σελ. 39-41, έγγραφο με ημερομηνία 6 Απριλίου]. Οι Ισπανοί μισούσαν τον Φερράντε [στο ίδιο, αριθ. 49, σελ. 44 και πρβλ. αριθ. 55-56].

[←182]

Panvinio, στο Merkle, ii, 253-55. Massarelli, Diarium septimum, στο ίδιο, ii, 252-53. Firmanus, Diaria caerimonialia, στο ίδιο, ii, 507-8. J. B. Sägmüller, Die Papstwahlen und die Staaten von 1447 bis 1555 (Nikolaus V. bis Paul IV.), Τύμπινγκεν, 1890, ανατυπ. Άαλεν, 1967, σελ. 200-10. Pastor, Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 317-24 και παραρτ. αριθ. 29-35, σελ. 649-52. Για την εκλογή τού Μαρκέλλου Β΄ σημειώστε επίσης τα σημειώματα στο Arch. Segr. Vaticano, Arm. XLIV, τομ. 4, φύλλα 47-49, 52 και εξής, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση.

Ο Χουάν Αντόνιο ντε Τάξις δεν σπαταλούσε λόγια στην επιστολή του προς τον Μάσιους, γραμμένη στη Ρώμη στις 10 Απριλίου:

«Οι φιλο-αυτοκρατορικοί καρδινάλιοι, όταν είδαν τον καρδινάλιο τής Φερράρας να κάνει ανοιχτά μεγάλη προσπάθεια και διάφορες ενέργειες, μαζεύοντας πολλές ψήφους, συνωμοτώντας με καρδινάλιους μεγάλου κύρους, χρησιμοποιώντας αυτό το συμβούλιο, νομίζοντας ότι θα συμφωνήσουν με τις υποθέσεις τού αυτοκράτορα, έκαναν χτες το βράδυ πάπα δια λατρείας τον καρδινάλιο τού Τιμίου Σταυρού [δηλαδή τον Τσερβίνι]. Γεννήθηκε στο κράτος τού δούκα τής Φλωρεντίας [στο Μοντεφάνο] σε ταπεινή οικογένεια, λόγω τής εκπαίδευσης, καλής ζωής και καλού παραδείγματος. Είναι εξηντατριών ετών [στην πραγματικότητα ο Τσερβίνι ήταν εβδομηντατεσσάρων ετών, έχοντας γεννηθεί στις 6 Μαΐου 1501]…. Σήμερα στέφθηκε και ονομάστηκε Μάρκελλος B’…».

(Cardinales Caesariani aperte videntes Cardinalem Ferrariensem magno studio et variis artibus, multis comparatis suffragiis, conniventibus cardinalibus magnae auctoritatis, usi praesenti consilio, existimantes id rebus Caesaris convenire, creaverunt Cardinalem tituli Sanctae Crucis heri sub noctem adorando. Natus est in statu ducis Florentiae humili familia, vi eruditus, bonae vitae et boni exempli. Habet sexaginta tres annos…. Hodie est coronatus et vocatur Marcellus II…)

Lossen, Briefe von Andreas Masius, προσάρτημα στο αριθ. 160, σελ. 199. Πρβλ. την επιστολή τού Χουάν Μανρίκε από Ρώμη προς Κάρολο Ε’, με ημερομηνία 11 Απριλίου, στο Druffel, Briefe u. Akten, iv, αριθ. 609, σελ. 652-53.

To κογκλάβιο και η στέψη περιγράφονται με την ίδια συντομία στο Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 9 (από το Archivum Consistoriale), φύλλο 370:

«Στον Άγιο Πέτρο τής Ρώμης, την Τρίτη στις νόνες Απριλίου 1555, την 23η περίπου ώρα [7 μ.μ. τον Απρίλιο] έγινε δημοσίως γνωστό ότι ο σεβασμιότατος κύριος Μάρκελλος, με τον τίτλο τού καρδιναλίου τού Τιμίου Σταυρού στην Ιερουσαλήμ, έγινε ποντίφηκας. Η εκλογή παρατάθηκε μέχρι την επόμενη μέρα, που ήταν Τετάρτη 10 τού μηνός, στην οποία παρουσιάστηκε με τον σταυρό και ανακηρύχθηκε ποντίφηκας με το ίδιο όνομα, δηλαδή Μάρκελλος, επονομαζόμενος Μάρκελλος Β΄. Στη συνέχεια βγήκαν από το κογκλάβιο οι εν λόγω αιδεσιμότατοι πηγαίνοντας προς τον Άγιο Πέτρο, και με τον σταυρό να προηγείται και ψάλλοντας ύμνους, ο Μάρκελλος οδηγήθηκε στην αρχιερατική έδρα, στον Άγιο Πέτρο, όπου γονάτισε στον βωμό όπου βρίσκεται η θεία ευχαριστία και προσευχήθηκε. Στη συνέχεια στην ίδια έδρα, στο παρεκκλήσι τού Αγίου Πέτρου, αναφέρεται επίσης ότι έκανε λειτουργία, με το τέλος τής οποίας στέφθηκε αμέσως, χωρίς τη χρήση των τελετών που παρατηρούνται συνήθως…» [επίσης στα Acta Vicecancellarii, Reg. 7, φύλλο 251].

(Apud Sanctum Petrum Rome die Martis nona Aprilis 1555 hora xxiii aut circa fuit publica vox quod reverendissimus dominus Marcellus tituli Sancte Crucis in Hierusalem esset creatus pontifex, et continuavit usque in diem crastinum qui fuit dies Mercurii decima eiusdem, in qua fuit ostensa crux et publicatus pontifex idem Marcellus et nominatus Marcellus II, et deinde exiverunt ex conclavi prefati reverendissimi versus Sanctum Petrum, et idem Marcellus cruce et cantoribus hymnos cantantibus precedentibus fuit delatus in sede pontificali ad Sanctum Petrum, ubi eoram altari ubi iacet sacrosancta eucharistia humi positus genibus flexis oravit et successive in eadem sede in capellam Sancti Petri perlatus inibi missam celebravit, qua finita statim nullis adhibitis ceremoniis de more observari solitis coronatus fuit…)

[←183]

Πρβλ. την επιστολή στις 13 Απριλίου (1555) από τον Ζαν ντ’ Αβανσόν, τον Γάλλο πρεσβευτή στη Ρώμη, προς τον Ερρίκο Β΄, που παρέχεται στον Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 606 και παρατίθεται στην πρώτη υποσημείωση τού επομένου κεφαλαίου.

[←184]

Firmanus, Diaria caerimonialia, στο Merkle, Conc. Trident., ii, 507-8. Massarelli, Diarium septimum, στο ίδιο, σελ. 254-60. Panvinio, στο Cod. lat. Monacensis 152, φύλλο 291, παρεχόμενο επίσης στο Merkle, II, 260, σημειώσεις 2-3. Druffel, Briefe u. Akten, iv, αριθ. 621, σελ. 668-69, επιστολή τού Αγκοστίνο Κοτσιάνο προς τον Τζιρολάμο Σεριπάντο, γραμμένη στη Ρώμη στις 30 Απριλίου 1555:

«Σήμερα η Αγιότητά του την 19η ώρα [15:00] είχε νέα λιποθυμία, από την οποία έχασε τη δυνατότητα ομιλίας και αυτό συνέβη μέσα σε διάστημα μιας ώρας. Στη συνέχεια συνήλθε και ξαναμπόρεσε να μιλήσει. Αλλά οι δικαστές αν είναι πολύ λυπημένοι για την Αγιότητά του, ακόμη και για τον Χριστιανισμό, μάλιστα ακόμη και για τη θρησκεία, αν χαθεί αυτός ο αγιότατος και πολύ συνετός άνθρωπος…».

(Hoggi sua Santità alle 19 hore a hauto un nuovo svenimento per lo quale ha perduto la parola, et questo è stato di spatio di un’ hora; poi è rivenuto et ha ricuperata la parola. Ma i giudicii se fanno molto tristi per sua Santità, anzi pur per la Christianità e per la religione, se perde questo santissimo et prudentissimo homo…)

Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 622, σελ. 669-70, επιστολή τού Σεριπάντο προς τον Κοτσιάνο, γραμμένη στο Σαλέρνο στις 9 Μαίου: «…Όσο για το κοινό… δεν μπορώ να αποδώσω ο ίδιος πώς αισθάνεται την απώλεια αυτή [δηλαδή τον θάνατο τού Μαρκέλλου Β΄] περισσότερο από μένα, γιατί βλέπω πολύ ανοικτή δυσαρέσκεια και οργή τού Θεού εναντίον μας…» (…Quanto al publico non posso cedere a persona che senta questa perdita più di me, perchè io ne vedo un troppo aperto sdegno dell’ira di Dio contra di noi…).

Όπως έγραφε στον Ερρίκο Β΄ ο Γάλλος πρεσβευτής στη Ρώμη Ζαν ντ’ Αβανσόν στις 4 Μαίου [Ribier, Lettres et mémoires d’Estat, ii, 609]: «Μεγαλειότατε, ο Χριστιανισμός έχει υποστεί μεγάλη απώλεια με τον θάνατο τού πάπα Μαρκέλλου, και κατά συνέπεια η μεγαλειότητά σας έχει επίσης χάσει…» (Sire, la Chrestienté a fait une grande perte au feu Pape Marcel, et par conséquent vostre Majesté y a pareillement perdu…).

Οι επιστολές τού ντ’ Αβανσόν είναι πολύ κατατοπιστικές. Σημειώστε επίσης το Arch. Segr. Vaticano, Acta Miscellanea, Reg. 9, φύλλο 370:

«Στον Άγιο Πέτρο τής Ρώμης, την Τρίτη, τελευταία μέρα τού Απριλίου 1555, ο αγιότατος κύριός μας, ο κύριος πάπας Μάρκελλος Β΄, όντας αδύναμος από την 23η ώρα [7 μ.μ.], έχασε από σοβαρή αναπηρία τη δυνατότητα ομιλίας, ενώ την επόμενη νύχτα, την έβδομη περίπου ώρα, εισήλθε στον οδό που ακολουθεί κάθε σάρκα, και έζησε ως πάπας μόνο εικοσιδύο ημέρες, λέω εικοσιδύο ημέρες!»

(Apud Sanctum Petrum Rome die Martis ultima Aprilis 1555 sanctissimus dominus noster, dominus Marcellus Papa II, antea infirmus hora xxiii vel circa graviori infirmitate correptus amisit loquelam, et nocte sequenti hora septima aut circa viam universae carnis ingressus est et in suo pontificatu vixit per duos et viginti dies tantum—dico per viginti duos dies!)

H παπική θητεία τού Μαρκέλλου θεωρείται συχνά ότι είχε διάρκεια εικοσιδύο μάλλον και όχι εικοσιμιάς ημερών. Οι επικήδειες τελετές του άρχισαν στις 5 ή 6 Mαΐου [στο ίδιο, φύλλο 371, εγγραφές επίσης στα Acta Vicecancellarii, Reg. 7, φύλλα 251, 253 και στα Acta Consistorialia, στα Acta Miscellanea, Reg. 33, φύλλο 190].

Η Ενετική Γερουσία είχε γράψει στον Μάρκελλο στις 19 Απριλίου για την «πολύ μεγάλη χαρά και απίστευτη ευχαρίστηση» (magna sane laetitia incredibilisque voluptas), που είχαν νιώσει με την εκλογή του. Στις 3 Μαΐου είχαν μάθει για τον θάνατό του [Sen. Secreta, Reg. 69. φύλλα 111-113] και στις 7 τού μηνός συνόψιζαν τη σύντομη παπική του θητεία σε επιστολή προς τον βαΐλο στην Ισταμπούλ [στο ίδιο, φύλλο 115]:

«Ύστερα από εκείνα που σημειώσαμε στην τελευταία ειδοποίηση, εκλέχτηκε πάπας στις 9 Απριλίου ο αιδεσιμότατος καρδινάλιος τού Τιμίου Σταυρού με τη συναίνεση όλων των αιδεσιμοτάτων καρδιναλίων. Την επόμενη μέρα στέφθηκε και επονομάστηκε με το προηγούμενο όνομά του πάπας Μάρκελλος Β΄, εθνικότητας Τοσκάνης, από την περιοχή που ονομάζεται Μοντεπουλκιάνο. Λίγες ημέρες αργότερα, αρρωσταίνοντας την τελευταία μέρα τού περασμένου μήνα από αποπληκτικό επεισόδιο, έφυγε από αυτή τη ζωή».

(Da poi che vi significassemo l’ultimi avisi fo eletto pontefice a 9 Aprile il reverendissimo cardinale di Santa Croce con consentimento de tutti li reverendissimi cardinali. Il giorno seguente fo coronato et fo nominato del suo primo nome Papa Marcello Secondo di nation toscana della terra ditta Montepulciano. Pochi giorni da poi sopragionto dal male all’ultimo del passato oppresso da accidente appopletico è mancato di questa vita.)

Ο Pastor, Hist. Popes, XIV, 12-55 και Gesch. d. Päpste, vi (ανατυπ. 1957), 325-56 έχει συνοψίσει τη σταδιοδρομία τού Μαρκέλλου.

Παρά τον προφανή ρόλο που είχε παίξει ο Μαρτσέλλο Τσερβίνι (ως δεύτερος πρόεδρος τής πρώτης περιόδου τής συνόδου τού Τρεντ) στη διατύπωση τού αντι-Λουθηρανικού διατάγματος για την αιτιολόγηση, με το οποίο ο Ρέτζιναλντ Πολ είχε διαφωνήσει πολύ, ο τελευταίος ως μεταρρυθμιστής ήταν προφανώς ιδιαίτερα ευχαριστημένος με την προοπτική τής παπικής θητείας τού Μαρκέλλου Β΄ [Brown, Cal. State Papers…, Venice, VI-1. αριθ. 59, 65-66, 70, σελ. 52 και εξής]. Η εκλογή τού διαδόχου τού Μαρκέλλου έπρεπε να ήταν μια από τις μεγαλύτερες ατυχίες τής σταδιοδρομίας τού Πολ.

[←185]

O Knud Jeppesen, «Marcellus-probleme: Einige Bemerkungen über die Missa Papae Marcelli des Giovanni Pierluigi da Palestrina», Acta musicologia, XVI-XVII (1944-45), 11-38, ιδιαίτερα σελ. 27 και εξής, 38 φαίνεται ότι έχει δείξει ότι η Λειτουργία τού πάπα Μάρκελλου γράφηκε το 1562-1563, κατά τη διάρκεια τής τρίτης περιόδου τής συνόδου τού Τρεντ. Για σύντομη περιγραφή τής ζωής τού Παλεστρίνα, την οποία έχησε κυρίως υπό την προστασία τής Αγίας Έδρας, πρβλ. H. C. Colles και W. S. Pratt (επιμ.), Grove’s Dictionary of Music and Musicians, 3^η εκδ, 5 τόμοι σε 6, Νέα Υόρκη, 1935, iv, 16-33.

Είναι δυνατό να αποδειχθεί ότι η Λειτουργία τού πάπα Μάρκελλου (Missa Papae Marcelli) γράφτηκε μετά το 1554 και πριν από το 1563. Ο Karl Weinmann, «Zur Geschichte von Palestrinas Missa Papae Marcelli», Jahrbuch der Musikbibliothek Peters, xxiii (Λειψία, 1916), 23-42, ιδιαίτερα σελ. 34 και εξής πιστεύει ότι το έτος 1555 τής παπικής θητείας τού Μάρκελλου είναι η πιο πιθανή περίοδος στην οποία πρέπει να αποδοθεί η σύνθεση, για το οποίο διαφωνούν οι Lino Bianchi και Karl Gustav Fellerer, Giovanni Pierluigi da Palestrina, Τορίνο, 1971, ιδιαίτερα σελ. 324-26, οι οποίοι (όπως και ο Jeppesen) χρονολογούν τη Λειτουργία τού πάπα Μάρκελλου στα έτη 1562-1563. Πρβλ. στο ίδιο, σελ. 58 και εξής, 88-91, 106-8, 361-62, 375. Για τη χρονολόγηση τής Λειτουργίας σημειώστε επίσης Fellerer, Palestrina: Leben und Werk, Ντύσσελντορφ, 1960, σελ. 72.