Σημειώσεις Κεφαλαίου 22

[←1]

Πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 21, σημείωση 221.

[←2]

Gio. Pietro Contarini, Historia delle cose successe dai principio della guerra mossa da Selim ottomano a Venetiani fino al di della gran giornata vittoriosa contra Turchi, Βενετία: Francesco Rampazetto, 1572, φύλλα 5, 8, 9-10. Bartolomeo Sereno, Commentari della Guerra di Cipro e della lega dei principi cristiani contro il Turco, επιμ. οι Μοναχοί τού Αββαείου τού Μόντε Κασσίνο, Κασσίνο, 18-15, βιβλίο I, σελ. 54-55. Paolo Paruta, Storia della Guerra di Cipro, εκδ. Σιένα, 1827, σελ. 74-78, με πολλές λεπτομέρειες. Πρβλ. Pietro Bizarro (Bizarus), Cyprium bellum inter Venetos et Selymum, Turcarum imperatorem…, Βασιλεία, 1575, σελ. 90, ο οποίος συγχέει τον Μάρκο Κουρίνι με τον λιγότερο γνωστό Μαρκ’ Αντόνιο Κουρίνι, για τον οποίο πρβλ. πιο κάτω, σελ. 1004-5. Για τον Bizarro (επίσης Bizaro) σημειώστε το άρθρο στο J. S. Ersch και J. G. Gruber, Allgemeine Encyclopädie der Wissenschaften und Künste, X (ανατυπ. 1970), 287. Δεν έχω βρει μεγάλης αξίας το Cyprium bellum τού Bizarro.

[←3]

Η απολογία τού Παλλαβιτσίνι υπάρχει στην Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Barb. lat. 5367, φύλλα 80-90, Difesa e narrativa del Signor Sforza Pallavicino sopra tutti i progressi dell’armata venetiana contra Turchi i anno MDLXX. Είναι χρονολογημένη [στο ίδιο, φύλλο 90], «στη Βενετία στις 27 Απριλίου 1571» (in Venetia il di 27 d’aprile MDLXXI). Για τη μη επιτυχία στο Μαργαρίτιον ο Παλλαβιτσίνι λέει:

«Μπήκα με τον άριστο στρατηγό Βενιέρ, ο οποίος ήταν γιατρός, για να αναγνωρίσουμε το εν λόγω Κάστρο και τον δρόμο που υπήρχε εκεί. Βρήκα ότι από τη θάλασσα μέχρι το εν λόγω κάστρο ήταν επτά μεγάλα ιταλικά μίλια…».

(M’incaminai con l’eccellentissimo general Veniero, che era meco per riconoscere il detto Castello e la strada che vi era: trovai che dal mare sino al detto castello vi erano sette miglia grosse italiane…)

Η προσέγγιση στο κάστρο, ύστερα από ένα κομμάτι καλού δρόμου, υπήρξε αδύνατη για το πυροβολικό και

«ήμασταν σε πολύ μεγάλο κίνδυνο να αφήσουμε εκεί όχι μόνο τα κανόνια, αλλά και το μεγαλύτερο μέρος των ανδρών που ήσαν μαζί τους, οι οποίοι ήσαν το νεύρο όλου τού στρατού (μας)…» [στο ίδιο, φύλλο 83].

(sariamo stati a grandissimo pericolo di lasciar vi non solo l’artegliaria ma anche la maggior parte senon tutta della gente che era meco, la quale era il nervo di tutta l’armata (nostra)…)

Υπάρχει απρόσεχτο αντίγραφο τού 17^ου αιώνα τής Difesa e narrativa τού Παλλαβιτσίνι στο Cod. Urb. lat. 831, μέρος 2, φύλλα 300-337 και άλλο με μερικές από τις επιστολές τού Παλλαβιτσίνι προς τη Σινιορία στη Bibl. Correr (Βενετία), Cod. Cicogna 3596, «Memorie antiche del Regno di Cipro», τόμος που δεν έχει συνεχή αρίθμηση φύλλων.

[←4]

Πρβλ. Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλο 1, «προς τον ναυτικό γενικό διοικητή» (al capitanio general da mar), έγγραφο με ημερομηνία 2 Σεπτεμβρίου 1570:

«Πήραμε στις 25 τού περασμένου μήνα [25 Αυγούστου] τις επιστολές σας τής 1ης τού μηνός από τη Ζάκυνθο, και από αυτές με ικανοποίησή μας μάθαμε εκείνα που επιχειρήθηκαν από εσάς πρώτα στην Κεφαλονιά και στη συνέχεια σε αυτόν τον τόπο, ότι βρήκατε κωπηλάτες για τις ανάγκες και την υπηρεσία στον στόλο μας και για την αναχώρησή σας για τον Χάνδακα, όπου μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι έχετε βρει προετοιμασμένο εκείνο τον αριθμό κωπηλατών και πολεμιστών που θα χρειαστούν γι’ αυτόν τον στόλο…. Με ειδοποιήσεις από τη Νάπολη και τη Ρώμη μέχρι τις 27 τού περασμένου μήνα μάθαμε ότι ο κύριος Τζιανναντρέα Ντόρια στις 20 τού μηνός με τις γαλέρες του που ήσαν πενήντα, βρέθηκε στην Καλλίπολη και επρόκειτο να ενωθεί με εκείνες τού πάπα που βρίσκονταν στο Οτράντο, έχοντας εφοδιαστεί ο ένας και ο άλλος στόλος με τα απαραίτητα πράγματα και επρόκειτο να αναχωρήσουν, για να πάνε προς την Ανατολική Μεσόγειο και να ενωθούν μαζί σας…».

(Ricevessemo a XXV del mese passato le lettere vostre de primo dal Zanthe, et per esse con nostra satisfattione habbiamo inteso quanto per voi è stato operato alla Cefalonia prima, et poi in quel loco, per haver homini da remo per bisogno et servitio dell’armata nostra et la partita vostra per Candia, dove volemo esser certi che haverete ritrovato preparato quel numero de homini da remo et da spada che sarà stato necessario per essa armata…. Per avisi da Napoli et da Roma fin 27 del passato intendemo ch’el Signor Gio. Andrea Doria alli XX con le sue galee al numero di cinquanta si ritrovava a Gallipoli et era per congiongersi con quelle del pontifice che erano in Otrento [sic], havendosi l’una et l’altra armata fornito delle cose necessarie et stavano per partire per andar verso Levante a congiongersi con voi…)

Η αρρώστια εξακολουθούσε να είναι σοβαρή στον ενετικό στόλο και αποτελούσε πηγή ανησυχίας για τη Γερουσία [στο ίδιο, φύλλα 7^–8 (28^–29)]. Θεωρείτο ότι ο Ζάνε είχε πάρει, με την έγκριση τής Γερουσίας, τη «γενναία απόφαση να πάει για να βρει και να πολεμήσει τον εχθρικό στόλο» (valorosa risolutione d’andar a ritrovar et combattere l’armata inimica) [φύλλο 9 (30)]. H απόφαση μπορεί να είχε ληφθεί, αλλά ο Ζάνε δεν θα κατόρθωνε «να βρει και να πολεμήσει την αρμάδα τού εχθρού». Προφανώς οι επικοινωνίες μεταξύ των Ενετών διοικητών και τής κυβέρνησης στην πατρίδα ήσαν αργές. Ακόμη και μέχρι τις 8 Σεπτεμβρίου η Γερουσία πίστευε ότι ο Ζάνε βρισκόταν ακόμη καθ’ οδόν «με ολόκληρη την αρμάδα [τον ενετικό στόλο], για να πάει στην πόλη τού Χάνδακα και στη συνέχεια στο ακρωτήριο Σάλαμον για να περάσει στην Κύπρο» (con tutta l’armata per andar verso la città di Candia et poi a Capo Salamon per passar in Cipro) [φύλλο 17 (38)].

[←5]

Contarini, Historia, φύλλο 10. Ο Sereno, Commentary σελ. 66, νομίζει ότι ο Ζάνε έφτασε στη Σούδα στις 23 Ιουλίου. Στις 22 Ιουλίου ο Ζάνε είχε γράψει στη Σινιορία ότι είχε ήδη υποστεί την απώλεια σχεδόν 6.000 ανδρών: «είχαν πεθάνει 3.000 κατάδικοι γαλερών και σχεδόν ίδιος αριθμός στρατιωτών» (erano morti da 3.000 galeotti et quasi altrettanti soldati), αλλά έλπιζε να ανασυγκροτήσει την ανθρώπινη δύναμή του στην Κεφαλονιά, τη Ζάκυνθο και τον Χάνδακα, για το οποίο βλέπε Aldo Stella (επιμ.), Nunziatura di Giovanni Antonio Facchinetti, Nunziature di Venezia, VIII-X (Ρώμη, 1963-77), ix (1972), αριθ. 231, σελ. 324 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 240, σελ. 337. Στα έγγραφα υπάρχουν συχνές δυσάρεστες αναφορές σε «στρατιώτες και κωπηλάτες νεκρούς και άρρωστους» (soldati et galioti morti et amalati) [πρβλ. Cod. Urb. lat. 1041, μέρος 2, φύλλα 314-315].

[←6]

Pallavicini, Difesa e narrativa, Cod. Barb. lat. 5367, φύλλα 84-85^.

[←7]

Πρβλ. Κεφάλαιο 21, σελ. 960b.

[←8]

Arch. di Stato di Modena, Canc. ducale, Cart. di principi esteri, Roma, Busta 1300/15, αριθ. 145:

«Τεράστιες και δυσβάστακτες δαπάνες ήμασταν αναγκασμένοι να υποστούμε για πολλά χρόνια, εναντίον των αιρετικών και τώρα εναντίον των άγριων Τούρκων. Επί τού παρόντος αναγκαζόμαστε να υποβληθούμε σε περισσότερες, για να αποκρούσουμε την επίθεση αυτών των Τούρκων, εξαντλώντας σε τέτοιο βαθμό το Αποστολικό Ταμείο, που ήταν απαραίτητο να επιβάλουμε έξι ολόκληρους φόρους δεκάτης σε όλα τα εκκλησιαστικά εισοδήματα που υπάρχουν σε ολόκληρη την Ιταλία. Καθιστούμε γενικό συλλέκτη τους τον αγαπημένο μας γιο, τον καρδινάλιο Αλβίζε Κορνέρ, ταμία δικό μας και τής Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας, όπως προκύπτει σαφώς από την παρουσιαζόμενη επιστολή μας. … Προτρέπουμε την εξοχότητά σας στο όνομα τού Κυρίου και ζητάμε έντονα από αυτήν να συνεργαστεί μαζί του, ώστε οι φροντιστές και συλλέκτες τού Αποστολικού μας Ταμείου, όποτε ζητηθούν από αυτούς φόροι δεκάτης από όλα τα εκκλησιαστικά πρόσωπα τής επικράτειάς σας, χωρίς να απαιτείται καθυστέρηση στον τόπο και τον χρόνο, να προσφέρετε όλη την υποστήριξη και βοήθειά σας άμεσα και πρόθυμα, ώστε οι δημόσιοι λειτουργοί και οι αξιωματούχοι σας να διατάξουν να ολοκληρωθεί και οι ίδιοι οι εκπρόσωποί μας που φέρνουν χρήματα, σύμφωνα με το περιεχόμενο των επιστολών μας, τα οποία συγκεντρώνουν από αυτούς, να μπορούν να τα μεταβιβάσουν το συντομότερο δυνατό στα χέρια τού ίδιου τού ταμία μας ή σε όποιον ο ίδιος ορίσει, ώστε να είμαστε σε θέση να συμπαρασταθούμε στις επείγουσες ανάγκες τής εποχής. Θα είναι αυτό, όπως και η δική σας εξαιρετική ακεραιότητα, πάρα πολύ αξιόλογο, αλλά και πολύ ταιριαστό με τούς επερχόμενους κινδύνους και πιστεύουμε ακράδαντα αποδεκτό. Εκδόθηκε στη Ρώμη, στον Άγιο Πέτρο, κάτω από το δακτυλίδι τού αλιέα, στις 28 Ιουλίου 1570, κατά το πέμπτο έτος τής παπικής μας θητείας».

(Immensi atque intolerabiles sumptus quos complures iam annos modo adversus haereticos, nunc contra immanissimos Turcas, facere coacti fuimus, et in praesentia ad propulsandum ipsorum Turcarum impetum amplius subire compellimur adeo Camerae Apostolicae facultates exhauserunt ut sex integras decimas omnium fructuum ecclesiasticorum in omni Italia existentium imponere nobis necesse fuerit. Earum autem collectorem generalem dilectum filium Aloisium Cardinalem Cornelium nostrum et Sanctae Romanae Ecclesiae camerarium constituimus, prout ex nostris confectis literis plenius constat…. Nobilitatem tuam hortamur in Domino atque studiose ab ea petimus ut Camerae nostrae Apostolicae procuratoribus et exactoribus quotiescunque ab illis fueris requisitus in dictis decimis ab omnibus tui dominii personis ecclesiasticis sine mora suis loco et tempore exigendis omnem tuum favorem et auxilium prompte ac libenter praestare sicque tuis magistratibus et officialibus mandare efficereque velis ut ministri ipsi nostri re iuxta nostrarum literarum tenorem confecta pecunias quae ex eis redigentur ad manus eiusdem camerarii nostri vel cuius ipse mandaverit quamprimum transmittere possint ut urgentibus necessitatibus in tempore succurrere valeamus. Erit id et tua praestanti probitate magnopere dignum, ingruentibus vero periculis valde opportunum et nobis vehementer gratum. Datum Romae apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die XXVIII Julii, MDLXX, pontificatus nostri anno quinto.)

Παρόμοια σημειώματα στάλθηκαν σε άλλους Ιταλούς ηγεμόνες.

[←9]

Sen. Secreta, Reg. 76, φύλλο 130 (151), «προς τον ναυτικό γενικό διοικητή μας» (al capitanio nostro general da mar), έγγραφο με ημερομηνία 19 Αυγούστου 1570, κείμενο το οποίο παρέχει επίσης τις 23 Ιουλίου (όχι τις 27, όπως λέει ο Παλλαβιτσίνι) ως ημερομηνία αναχώρησης τού Ζάνε από την Κέρκυρα.

[←10]

Αν και υπό κατ’ οίκον αιχμαλωσία, ο Μπάρμπαρο κλήθηκε δύο φορές σε διάσκεψη με τον Μεχμέτ Σόκολλι κατά την εβδομάδα πριν από τις 28 Ιουνίου (1570) και πήρε άδεια «να πάει στους κήπους και στο θερμοκήπιο» [Cod. Urb. lat. 1041, μέρος 2, φύλλο 324].

[←11]

Contarini, Historia, φύλλο 10.

[←12]

Pallavicini, Difesa e narrativa, Cod. Barb. lat. 5367, φύλλο 85. Sereno, Commentari (1845), σελ. 66-67. Paruta, Storia della guerra di Cipro (εκδ. 1827), σελ. 80.

[←13]

Alberto Guglielmotti, Storia della marina pontificia, VI: Marcantonio Colonna alla Battaglia di Lepanto (1570-1573), Ρώμη, 1887, σελ. 47 και εξής. Pompeo Serrano, La Liga de Lepanto entre España, Venecia y la Santa Sede (1570-1573), 2 τόμοι, Μαδρίτη, 1918-19, I, 74 και εξής. Guido A. Quani, Guerra contro il Turco a Cipro e a Lepanto (1570-1571), Βενετία, 1935, σελ. 191-92, 199, 238-40, 256-57. Sir George Hill, A History οf Cyprus, iii (Καίμπριτζ, 194fi), 916 και εξής. Παρεμπιπτόντως, όπως έχουμε ήδη σημειώσει, ο Hill χρησιμοποίησε την έκδοση 1862 τού Marcantonio Colonna τού Guglielmotti. Tο έργο ενός ανώνυμου τής εποχής, που αναφέρθηκε πιο πάνω, δημοσιεύτηκε από τον Achille Gennarelli, Informatione di quanto è suceesso nell’ infrascritta Armata doppo che s’ intese esser mente di S. Maestà Cattolica che le sue galere si unissero con quelle di S. Santità, στο Il Saggiatore, iii (Ρώμη, 1845), 27-31.

Αν και ο Ντόρια ένιωθε ότι ήταν κάτω από την αξιοπρέπειά του να υπακούει στον «φίλο» τού Κολόννα. όπως έγραφε σε κάποιον στην ισπανική αυλή στη Μαδρίτη, θα έκανε φυσικά αυτό που ήθελε ο Φίλιππος Β΄: «…Θα κάνω το θέλημα τής μεγαλειότητάς του και θα κάνω να ξέρει πόσης ωφέλειας θα είναι η διάσωσή του» (…Farò il volere di sua Maestà et farò conoscere di quanto giovamento sarà stato il suo soccorso). Mario Brunetti και Eligio Vitale, La Corrispondenza da Madrid dell’ambasciatore Leonardo Donà (1570-1573), 2 τόμοι, Βενετία και Ρώμη, 1963, i, αριθ. 39, σελ. 86. Πρβλ. Stella, Nunziature di Venezia, ix (1972), αριθ. 233, 244-45, σελ. 325, 342-43.

[←14]

Για τις όχι εντελώς αδικαιολόγητες (νομίζω) αντιρρήσεις τού Ντόρια για ολόκληρη την εκστρατεία τoυ 1570, βλέπε Stella, «Gian Andrea Doria e la Sacra Lega prima della battaglia di Lepanto», Rivista di storia della Chiesa in Italia, XIX (1965), 378-402, ενώ πρέπει κανείς να έχει πάντοτε κατά νου τις μυστικές εντολές τού Φιλίππου Β΄ προς τον Ντόρια [πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 21, σημείωση 230].

[←15]

Guglielmotti, Marina pontificia, vi, 47-48. Πρβλ. Hill, Cyprus, iii, πίν. x, απέναντι από σελ. 904 και Sir Wm. Stirling-Maxwell, Don Juan of Austria, 2 τόμοι, Λονδίνο, 1883, i, 318.

[←16]

Relazione di Marc Antonio Colonna alla Maestà del Re., intorno a quel che avvenne in quest armata… fino a 27 settembre, quando le armate [cristiane]… si divisero, στο Sereno, Commentari (1845), παραρτ. σελ. 431-33. Βλέπε τo Manifesto del sig. Marcantonio Colonna per sua giustificatione στο Il Soggiatore, ii (1844), 336-37 και σημειώστε Stella, «Gian Andrea Doria e la Sacra Lega», σελ. 387-88.

[←17]

Pallavicini, Difesa e narrativa, Cod. Barb. lat. 5367, φύλλα 85-86.

[←18]

Αυτό φαίνεται να είναι μέρος τής ρητορικής τού Guglielmotti, Marina pontificia, vi, 61, γιατί η Λευκωσία δεν είχε αντέξει δεκαπέντε επιθέσεις μέχρι τις 3 Σεπτεμβρίου, ενώ εκείνη τη μέρα ο Κολόννα δεν πρέπει να είχε την παραμικρή ιδέα, πόσες επιθέσεις είχαν κάνει οι Τούρκοι κατά τής πόλης. Η δέκατη πέμπτη επίθεση ήρθε στις 9 Σεπτεμβρίου και έφερε τούς Τούρκους πάνω από τα τείχη και μέσα από τις πύλες τής Λευκωσίας.

[←19]

Καλώς ή κακώς έχω ακολουθήσει εδώ τον Guglielmotti, Marina pontificia, vi, 58-64, όπως τον έχει ακολουθήσει και ο Hill, Cyprus, iii, 920-21. Για τις διαφορετικές γνώμες που εκφράστηκαν στη Σούδα, αν έπρεπε οι χριστιανικοί στόλοι να προχωρήσουν στην Κύπρο για να αντιμετωπίσουν τούς Τούρκους, σημειώστε Sereno, Commentari (1845), σελ. 67, Longo, “Successo della guerra fatta con Selim Sultano”, Arch. stor. italiano, παραρτ. στον τόμο IV (1847), αριθ. 17, σελ. 19 και ιδιαίτερα την περιγραφή εκείνης τής εποχής στο Cod. Urb. lat. 1041, μέρος 2, φύλλα 352^–353, ειδοποίηση (avviso) από τη Σούδα με ημερομηνία 5 Σεπτεμβρίου 1570.

[←20]

Pallavicini, Difesa e narrativa, Cod. Barb. lat. 5367, φύλλα 86-87. Contarini, Historia, φύλλο 12.

[←21]

Contarini, Historia, φύλλο 12.

[←22]

Achille Gennarelli (επιμ.), Primo Manifesto tra il Sig. Marc Antonio Colonna illustrissimo et il Sig. Andrea Doria, στο Il Saggiatore, ii (1844), 290-91. Το κείμενο τού Ντόρια στο ίδιο, σελ. 289-94 γράφτηκε στη Σητεία στη δυτική Κρήτη στις 16 Σεπτεμβρίου 1570.

[←23]

Φαινόταν άδικο στον ανώνυμο συγγραφέα τού Informatione di quanto è successo nell… armata, στο Il Saggiatore, iii (1845), 30, ότι ο Φίλιππος Β΄ θα μίσθωνε τις γαλέρες τού Ντόρια μόνο για υπηρεσία που δεν συνεπαγόταν κίνδυνο,

«για τον οποίο σκοπό η Μεγαλειότητά του πληρώνει και δίνει συνηθισμένα χρήματα, που κοστίζουν στην Καθολική του Μεγαλειότητα 10.000 σκούδα η κάθε γαλέρα τον χρόνο, ενώ οι πραγματικά δικές του δεν τού κοστίζουν 10.000 και είναι καλύτερα εξοπλισμένες».

(per il qual’effetto Sua Maestà le paga e dà soldo ordinario che costa alla Maestà sua Cattolica ciascuna galera X milia scudi l’anno, et le sue proprie non li costano X milia e sono meglio armate.)

Οι γαλέρες τού ίδιου τού Φιλίππου δεν τού κόστιζαν 10.000 σκούδα τον χρόνο και ήσαν καλύτερα εξοπλισμένες από εκείνες τού Ντόρια. Σημειώστε Guglielmotti, Marina pontificia, VI, 48, ο οποίος πίστευε την πιο πάνω πληροφορία. Πρβλ. Serrano, La Liga de Lepanto, i, 74 και Hill, Cyprus, iii, 921, για το γεγονός ότι ο Ντόρια εισέπραττε μόνο έξι, όχι δέκα, χιλιάδες σκούδα τον χρόνο για καθεμιά από τις γαλέρες του. Βλέπε πιο κάτω, σελ. 997b.

[←24]

Επιστολή τού Παλλαβιτσίνι προς τον Ζάνε, γραμμένη στη γαλέρα του στον Χάνδακα στις 12 Σεπτεμβρίου 1570, στο Cod. Barb. lat. 5367, φύλλα 91-93 και πρβλ. Romanin, Storia documentata di Venezia, vi (1857), 297-98 και νέα εκδ., vi (1974), 208.

[←25]

Contarini, Historia, φύλλα 1V-14. Ο Κολόννα περιγράφει την επιθεώρηση των τριών στόλων, αλλά τη χρονολογεί λανθασμένα στις 21 Σεπτεμβρίου (έλαβε χώρα στις 16 τού μηνός). Αρκετά παράδοξα χρονολογεί την αναχώρηση των στόλων από τη Σητεία στις 19, αλλά απέπλευσαν προς ανατολάς στις 17 τού μηνός [Relazione di Marc’ Antonio Colonna, στο Sereno, Commentari (1845), παραρτ., σελ. 434-35].

[←26]

Contarini, Historia, φύλλα 16-19. Στις 16 Σεπτεμβρίου (1570) ο Ντόρια είχε επιμείνει ότι την τουρκική αρμάδα αποτελούσαν τότε 175 γαλέρες, 20 άλλα σκάφη με κωπηλάτες, 100 καραμουσαλίνια (caramussalini), 10 γαλεάσες (maone) και οκτώ πλοία μεταφοράς (navi) [Primο Manifesto, στο Il Saggiatore, ΙΙ, 293].

[←27]

Relazione di Marc Antoniο Colonna, στο Sereno, Commentari (1845), σελ. 435, όπου (όπως αναφέρεται στη σημείωση 25) ο Κολόννα προφανώς χρονολογεί λάθος την αναχώρηση των στόλων από τη Σητεία, βάζοντάς την μια περίπου μέρα αργότερα.

[←28]

Giuseppe Molini (επιμ.), Documenti di storia italiana, 2 τόμοι, Φλωρεντία, 1836-37, II, αριθ. cccclvii, σελ. 481, γραμμένη στην Κέρκυρα στις 13 Οκτωβρίου 1570, κατά το ταξίδι τής επιστροφής. Όταν ο Ντόρια γράφει ότι «αναχωρήσαμε από τη Σητεία στις 13 τού περασμένου μήνα» (partessimo di Settia a’ XIII del passato), δηλαδή στις 13 Σεπτεμβρίου, η μνήμη του για ημερομηνίες ίσως δεν είναι τόσο ασθενής, όσο υποθέτει ο Hill, Cyprus, iii, 926, σημείωση 6. Το κείμενο τής επιστολής τού Ντόρια προέρχεται από χειρόγραφο τού 17^ου αιώνα [πρβλ. Molini, ii, 439] και η ημερομηνία «XIII» είναι πολύ πιθανό λάθος αντιγραφέα αντί για «XVII». Σύμφωνα με τον Sereno, Commentari (1845), σελ. 68, οι τρεις στόλοι είχαν συνολικά 210 πλοία, δηλαδή 184 γαλέρες, 11 γαλεάσες, ένα γαλιόνι και 14 πλοία μεταφοράς (navi). Πρβλ. Francesco Longo, Successo della guerra fatta con Selim, στο Arch.stor. italiano, παραρτ. στον τόμο IV (1847), αριθ. 17, σελ. 14, 18, Gennarelli, στο Il Saggiatore, II (1844), 293-94 σημείωση, 358, Guglielmotti, Marina pontificia, vi (1887), 63, 67-68, Serrano, La Liga de Lepanto, I (1918), 80, Hill, Cyprus, iii (1948), 921, 923, σημειώσεις, Stella, Nunziature di Venezia, ix, αριθ. 269, σελ. 373, επιστολή τού νούντσιου Φακκινέττι στη Βενετία προς τον καρδινάλιο Ρουστικούτσι στη Ρώμη, με ημερομηνία 21 Οκτωβρίου 1570.

[←29]

Contarini, Historia, φύλλα 14-16. Στην πινακοποίησή του των πεζών στρατιωτών και των ενετικών γαλερών και άλλων σκαφών, ο Contarini τοποθετεί σε στρογγυλούς αριθμούς 3.000 άνδρες (για την ακρίβεια 2.995) κάτω από 14 λοχαγούς και δύο επιλοχίες στην ομάδα τού Παλλαβιτσίνι, 1.500 (για την ακρίβεια 1.534) κάτω από τον συνταγματάρχη Πάολο Ορσίνι, 1.000 (για την ακρίβεια 976) κάτω από τον συνταγματάρχη Έρκολε Πίο, 1.000 (για την ακρίβεια 1.003) κάτω από τον συνταγματάρχη Αλεσσάντρο Ζαμπεκκάρι, 500 (για την ακρίβεια 553) κάτω από τον συνταγματάρχη Πιέτρο Πάολο Μανιατέλλο, 500 κάτω από τον συνταγματάρχη Οτταβιάνο Ντάμι, 400 κάτω από τον συνταγματάρχη Αντόνιο Μαρτινένγκo και 600 κάτω από τον κόμη Αντόνιο ντε Τιένε και τον Ρουμπέρτο Σαντόρι, σύνολο, όπως λέει ο Contarini, ακριβώς 8.561 πεζών στρατιωτών, όπου οι πλάγιοι αριθμοί είναι οι σχετικοί.

Σε αυτούς ο Contarini προσθέτει 1.600 στρατιώτες (fanti) από τη Μπρέσσια, τη Βερόνα και το Σαλό, 565 (για την ακρίβεια 570) στρατιώτες (fanti) τούς οποίους διέθεσαν «τυχοδιώκτες και κύριοι» (venturieri et gentilhuomini), 1.632 που προσλήφθηκαν στην Κέρκυρα, στα Χανιά και τον Χάνδακα. Προφανώς περιλαμβάνει τούς λοχαγούς και συνταγματάρχες στους στρατιώτες (fanti). Σε κάθε περίπτωση το σύνολο (8.561 + 1.600 + 570 + 1.632) είναι 12.363 στρατιώτες. Σε αυτούς πρέπει να προσθέσουμε τούς 23 κυρίους με τον Κολόννα, των οποίων τα ονόματα παρέχονται στην πινακοποίηση, καθώς και 14 άλλους στον ενετικό στόλο, τούς οποίους ο Contarini επίσης προσδιορίζει.

Με τούς 3.500 στρατιώτες (fanti) πάνω στις Καθολικές γαλέρες και τούς 1.100 στρατιώτες (fanti) πάνω στις παπικές γαλέρες, συν τούς 37 κυρίους, φτάνουμε στο γενικό σύνολο των ακριβώς 17.000, όχι 16.995 που μάς παρέχει ο Hill, Cyprus, iii, 923. Αφού ο Contarini ήταν τόσο ακριβής στην καταμέτρηση των στρατιωτών πάνω στους στόλους, αν και οι στρατιώτες (fanti) των κυρίων του αθροίζονται σε 570, όχι 565 που λέει, πράγμα που παραπλάνησε τον Hill), γιατί να μην είμαστε κι εμείς λίγο πιο ακριβείς;

[←30]

Primo Manifesto, στο Il Saggiatore, ii, 292, 293.

[←31]

Risposta di Colonna al primo manifesto di Gio. Andrea Doria στο Il Saggiatore, ii, 337-38, ανατυπ. στο Guglielmotti, Marina pontificia, vi, 71-73. Ο γενικός διοικητής Ζάνε ήταν διατεθειμένος να προσφέρει στον Ντόρια, μέσω τού Κολόννα (όπως ανέφερε ο τελευταίος στον Φίλιππο Β΄), προκαταβολή 200.000 δουκάτων ως εγγύηση για τις γαλέρες του, αλλά ο Κολόννα αρνήθηκε να το κάνει, γιατί μια τέτοια προσφορά θα ήταν προσβολή για τούς διοικητές τού Φιλίππου:

«…ότι ήθελε να δώσει στον Τζιανναντρέα, για την ασφάλεια τού προσώπου του και των γαλερών του, μια κατάθεση 200.000 ζεκινιών Βενετίας, και ο Μαρκ’ Αντόνιο τον εμπόδισε να το κάνει, λέγοντας ότι θα προκαλούσε παράπονα στον στόλο τής μεγαλειότητάς σας και στους εκπροσώπους του» [παρατιθέμενο από τον Guglielmotti, VI, 66].

(…qué el quería ofrecer a Juan Andrea, para securidad de su persona y de sus galeras, un depósito de doscientos mil cequines de Venecia, y Marco Antonio lo estorbó que no lo hiciesse, diciendole que se hiciera agravio a la armada de vuestra Majestad y a sus ministros)

[←32]

Sen. Secreta, Reg. 76, φύλλα 128 και εξής (149 και εξής), «προς τον πρεσβευτή στην Ισπανία» (al ambassator in Spagna), έγγραφο με ημερομηνία 14 Αυγούστου 1570 και σημειώστε στο ίδιο, Reg. 77, φύλλο 10 (31).

[←33]

Brunetti και Vitale, La Corrispondenza da Madrid dell’ambasciatore Leonardo Donà (1570-1573) (1963), i, αριθ. 36, σελ. 73.

[←34]

Stella, «Gian Andrea Doria e la Sacra Lega», Rivista di storia della Chiesa in Italia, XIX (1965), 386-89.

[←35]

Pallavicini, Difesa e narrativa. Cod. Barb. lat. 5367, φύλλο 87:

«Αναχωρήσαμε από τον Χάνδακα και πήγαμε στη Σητεία για να πάρουμε ορισμένους άνδρες και να ενισχύσουμε τον στόλο, ενώ από εκεί ακολουθήσαμε τη διαδρομή μέσω Κύπρου, στην οποία φτάσαμε στις 18 Σεπτεμβρίου με μεγάλη σύγχυση και χωρίς να τηρήσουμε κάποιες από τις εντολές, που είχαν δοθεί για τον τρόπο τού ταξιδιού».

(Partimo di Candia et andamo a Sithia per levar certe genti per rinforzar l’armata et de lì meterci in camino per la volta de Cypro, il che facemo alli 18 di settembre con molta confusione et senza salvare alcuni degli ordini che erano stato [sic] dati nel modo del caminare.)

[←36]

Contarini, Historia, φύλλα 16-18. Sereno, Commentari, σελ. 68:

«Και στις 17 Σεπτεμβρίου, την πέμπτη περίπου ώρα τής νύχτας [που είναι μεσάνυχτα στα μέσα Σεπτεμβρίου], συγκεντρώσαμε όλο τον στρατό στο λιμάνι τής Σητείας για να πάμε στην Κύπρο. Η διάταξη με την οποία έγινε αυτό το ταξίδι ήταν η εξής: στην εμπροσθοφυλακή απέπλευσε ο επιστάτης Κουρίνι με δώδεκα γαλέρες, στο κυρίως σώμα ο Κολόννα με τις δώδεκα τού πάπα, ο Ντόρια με σαρανταεννέα, ο Ζάνε με τριάντα, ο Παλλαβιτσίνι με εικοσιπέντε, ο Τσέλσι με είκοσι και ο Κανάλε με είκοσι, οι οποίες ήσαν επίσης όλες απλωμένες στα κέρατα αυτού τού κυρίου σώματος. Στην οπισθοφυλακή ήσαν ο Σάντε Τρόνο, κυβερνήτης των κατάδικων [δηλαδή σκλάβων γαλερών] με δεκαέξι γαλέρες, ο Φραντσέσκο Ντουόντο με δώδεκα γαλεάσες, υπολογίζοντας και το γαλιόνι [το Φάουστο], και ο Πιέτρο Τρόνο με δεκατέσσερα [ιστιοφόρα] πλοία μεταφοράς. Και είχαν όλοι πολύ κατάλληλες εντολές, τόσο για ταξίδι όσο και για μάχη».

(Ed ai diciasette di Settembre circa alle cinque ore di notte si levò tutta l’armata dal porto di Sithia per andare in Cipro; e l’ordine che tenne nel viaggio fu tale: per antiguardia navigava il Provveditor Quirini con dodici galere, nella battaglia il Colonna con le dodici del Papa, il Doria con quarantanove, il Zane con trenta, il Pallavicini con venticinque, il Celsi con venti, e ‘l Canale con venti, le quali tutte si ripartivano anche ne’ corni di essa battaglia. Per retroguardia Sante Trono, governatore de’ condannati con sedici galere, Francesco Duodo con dodici galeazze, computatovi il galeone, e Pietro Trono con quattordici navi. Ed ebbero tutti convenientissimi ordini da servarsi sì nella navigazione come nel combattere.)

Όμως δεν είναι αυτή η εικόνα που μάς δίνει ο Pallavicini για την αταξία.

Ο Ντόρια αναφέρει στο δικό του Secondo Manifesto, επιμ. Achille Gennarelli, «Della Guerra di Cipro…», Il Saggiatore, ii, 358,

«…Αναχωρήσαμε με ολόκληρο τον στόλο από το λιμάνι τής Σητείας στις 17 Σεπτεμβρίου, την πρώτη ώρα τής νύχτας».

(…Partimmo con tutta l’armata dai porto di Settia alle XVII di Settembre di prima notte).

Το «δεύτερο μανιφέστο» τού Ντόρια, που δικαιολογεί τη διεξαγωγή των υποθέσεων αφού οι χριστιανικοί στόλοι είχαν αποπλεύσει προς τη Ρόδο, γράφτηκε προφανώς λίγο μετά την επιστροφή του στην Κρήτη και την αναχώρησή του από εκεί στις 5 Οκτωβρίου (1570).

[←37]

Contarini, Historia, φύλλα 16, 19. Πρβλ. Sereno, Commentari, σελ. 70-71 και Paruta, Guerra di Cipro (εκδ. 1827), βιβλίο I, σελ. 131-32.

[←38]

Doria, Secondo Manifesto, στο Il Saggiatore, ii, 358. Pallavicini, Difesa e narrativa, Cod. Barb. lat. 5367, φύλλο 87.

[←39]

Πρβλ. τη δήλωση τού ίδιου τού Ντόρια στο δικό του Secondo Manifesto στο Il Saggiatore, ii, 359. Είχε προφανώς φοβηθεί την πιθανότητα τουρκικής επίθεσης αν κλεινόταν σε μικρό λιμάνι. Ο Ντόρια λέει, στο ίδιο, ότι ο Κολόννα δεν τον ενημέρωσε για τα νέα ότι η Λευκωσία είχε πέσει,

«…και δεν μού έδωσε μέχρι εκείνη την ώρα κανένα κομμάτι από αυτά τα νέα. Είναι αλήθεια ότι γνωρίζαμε από άλλη πηγή ότι η Λευκωσία είχε παρθεί από τις 8 Σεπτεμβρίου…» (η πόλη καταλήφθηκε στις 9 τού μηνός).

(…et non mi diede per allora veruna parte di esse nuove: è vero ch’intesi per altra strada che Nicosia era pigliata sino li otto di Settembre…)

Παραπομπή στην επιστολή τού Ντόρια στις 13 Οκτωβρίου προς τον Χουάν ντε Θουνίγκα, που αναφέρθηκε στο κείμενο, έχει ήδη γίνει πιο πάνω. Για τα παράπονά του για τη βραδύτητα τού Κολόννα και των Ενετών στο προς ανατολάς ταξίδι τους, βλέπε Molini, Documenti di storia italiana, ii (1837), 483. Ο Θουνίγκα έγραψε στον Φίλιππο Β΄ υπερασπιζόμενος τον Ντόρια στις 27 Οκτωβρίου, έχοντας μόλις λάβει την επιστολή του τής 13^ης τού μηνός από την Κέρκυρα [Pompeo Serrano, Correspondencia diplomática entre España y la Santa Sede durante el pontificado de S. Pío V, 4 τόμοι, Μαδρίτη, 1914, iv, αριθ. 29, σελ. 61-64].

[←40]

Όταν ζητήθηκε η γνώμη του αμέσως μετά την πτώση τής Λευκωσίας. ο Παλλαβιτσίνι είχε γράψει στον Ζάνε ότι φυσικά δεν υπήρχε χρόνος να γράψει στον δόγη και να περιμένει την απάντηση,

«…αλλά χρειαζόταν απόφαση, γιατί όντας επικείμενα τα νέα τής απώλειας τής Λευκωσίας και έχοντας επιβεβαιωθεί ότι ο αριθμός των πλοίων τού εχθρικού στόλου ήταν μεγαλύτερος από εκείνον που είχε υποτεθεί προηγουμένως, και ότι τώρα οι εχθροί μπορούσαν πολύ περισσότερο να ενισχυθούν με όσους ανθρώπους ήθελαν, είτε για να πολεμήσουν στη θάλασσα ή για να περιμένουν τον δικό μας στόλο στο δικό τους οχυρό, έχοντας τέτοιο πλεονέκτημα πυροβολικού και όλων των άλλων αναγκαίων πραγμάτων, έχοντας επίσης στο χέρι τους την επιλογή να πολεμήσουν ή να μην πολεμήσουν, πέραν τής νίκης που ήταν νωπή, πράγμα που δεν είναι μικρής σημασίας, κατά τη συνάντηση να βρουν τον δικό μας στόλο με τούς όρους και τις συνθήκες στις οποίες βρισκόταν, όπως καλά γνωρίζει η Εξοχότητά σας, … και λαμβάνοντας υπόψη την αμφιβολία που πρέπει να έχουμε για τον χρόνο στον οποίο βρισκόμαστε, καθώς και την αναταραχή και τον κίνδυνο στον οποίο θα μπορούσε να μπει αυτός ο στόλος από μικρή μόνο τρικυμία, ότι πέρα από αυτό, όπως θα μπορούσαμε σαφώς να ξέρουμε από την τόσο λίγη χτεσινή κίνηση, και ακόμη περισσότερο με έχοντας κανένα σίγουρο καταφύγιο, στο οποίο θα μπορούσαμε να αποσυρθούμε…».

(…ma bisogna risolutione perciò essendo sopragionta la nuova della perdita di Nicosia, et certificato il numero di vasselli dell’armata nemica esser maggiore di quello che prima era presupposto, et tanto più potendo hora li nemici rinforzarla di quanta gente vorranno sì per combattere in mare come per aspettare la nostra nel suo forte, et havendo tanta commodità de artiglieria et di tutte le altre cose necessarie e trovandosi havere in mano l’elettione del combattere o non combattere oltre l’esser vittoriosa di fresco, il che non è di poca consideratione, all’incontro trovandosi la nostra nel termine et conditione che la si ritrova, come ben conosce la Eccellenza vostra…, et considerando il dubbio che si deve havere del tempo nel quale ci troviamo, et per il disordine e pericolo nel quale potria mettere questa armata ogni piccola burasca che ne sopra giongesse, come si è potuto chiaramente conoscere in quel poco di moto di hieri, et tanto più non havendo alcun ridotto sicuro dove potere retirarsi…)

Προφανώς ήταν παράλογο να συνεχίσει «…σε εμφανή κίνδυνο να χάσει, αν όχι ολόκληρο, τουλάχιστον μεγάλο μέρος αυτού τού στόλου…» (…a manifesto pericolo di perdere se non tutta almeno una gran parte di questa armata…) [Cod. Barb. lat. 5367, φύλλο 93].

[←41]

Πρβλ. το Secondo Manifesto τού Ντόρια στο Il Saggiatore, ii, 359-61. Contarini, Historia, φύλλο 19. Guglielmotti, Marina pontificia, vi, 81 και εξής. Hill, Cyprus, iii, 932 και εξής.

[←42]

Πρβλ. την περιγραφή τού ίδιου τού Ντόρια στο Secondo Manifesto, στο Il Saggiatore, ii, 362-64 και σημειώστε Sereno, Commentari, σελ. 69, 385-86.

[←43]

O Nτόρια μάς παρέχει την ημερομηνία στο δικό του Secondo Manifesto στο Il Saggiatore, ii, 364. Σε επιστολή προς τον γραμματέα τού Φιλίππου Β΄ Αντόνιο Πέρεζ, ο Ντόρια λέει ότι ο Κολόννα ενδιαφερόταν περισσότερο να ευχαριστήσει τούς Ενετούς, παρά να επιδιώξει να εξασφαλίσει τον στόλο τού βασιλιά [Stella, «Gian Andrea Doria e la Sacra Lega», σελ. 391].

[←44]

Παίρνω τις ημερομηνίες από την επιστολή τού Ντόρια στις 13 Οκτωβρίου 1570 προς τον Θουνίγκα στο Molini, Documenti di storia italiana, ii, 483-84.

[←45]

Pallavicini, Difesa e narrativa, Cod. Barb. lat. 5367, φύλλα 87-88. Η επιστολή τού Ντόρια στις 13 Οκτωβρίου 1570 προς τον Θουνίγκα στο Molini, Documenti di storia italiana, ii (1837), 481 και εξής. Contarini, Historia, φύλλο 19. Sereno, Commentari, σελ. 71-72. Στις 6 Οκτωβρίου (1570), τη μέρα μετά την άφιξη τού Ζάνε στον Χάνδακα, δυνατός βόρειος άνεμος έβγαλε στη στεριά και κατέστρεψε έντεκα ενετικές γαλέρες, ενώ ο Κολόννα είχε επίσης χάσει δύο από τις γαλέρες τού πάπα λίγες ημέρες πριν [Sereno, στο ίδιο, σελ. 70]:

«…Αυτές [oι γαλέρες που έστελνε ο Ζάνε στη Σούδα, μερικές από τις οποίες θα στέλνονταν για βοήθεια τής Αμμοχώστου] … αναχώρησαν στις 6 Οκτωβρίου, ενώ καταπλέοντας στο εν λόγω λιμάνι δέχτηκαν επίθεσην από τόσο γενική κακοτυχία βόρειου ανέμου, που δεν μπορούσαν να προστατευτούν. Έντεκα από αυτές δεν έφτασαν στην παραλία, αλλά καταστράφηκαν όλες, ενώ λίγες ημέρες πριν είχαν καταστραφεί άλλες δύο, από εκείνες τού πάπα, στο λιμάνι τού Χάνδακα»,

(…Le quali … essendo partite ai sei di Ottobre, mentre al detto porto navigavano, furono assalite da tanto aspra fortuna generale da tramontana, che non porerono tanto schermirsi che undici di esse non dessero nella spiaggia, le quali tutte si ruppero, essendone anche pochi giorni prima rotte due altre di quelle del Papa nel porto di Candia)

για το οποίο σημειώστε επίσης Contarini, Historia, φύλλα 19-20 και πρβλ. Doria, Secondo Manifesto, στο Il Saggiatore, ii, 364.

Μαθαίνουμε από επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τον Ζάνε, με ημερομηνία 11 Νοεμβρίου (1570), ότι ο τελευταίος καταλόγιζε την απώλεια των παπικών και των ενετικών γαλερών στην ανυπακοή των διοικητών των γαλερών, «για το οποίο τούς αξίζει οπωσδήποτε τιμωρία» [Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλο 26 (47), al capitanio general da mar]. Πρβλ. Stella, Nunziature di Venezia, ix, αριθ. 280, σελ. 386-87. Ο Braudel, La Méditerranée, ii, 381 είναι ανακριβής στη δήλωσή του για την απώλεια ενετικών γαλερών («13, ίσως ακόμη 27») και φαίνεται να πιστεύει ότι ο Κολόννα έφερε πίσω «τρεις μόνο από τις δώδεκα γαλέρες που τού είχαν εμπιστευθεί»!

[←46]

Contarini, Historia, φύλλο 20:

«…Στις 16 Οκτωβρίου [ο στρατηγός Ζάνε] αναχώρησε από τον Χάνδακα και στις 22 μπήκε στη Σούδα και από εκεί έστειλε δύο γαλέρες υπό την καθοδήγηση τού Πιέρο Έμμο να πάρουν πληροφορίες και λίγο μετά τον Βιντσέντσο Μαρία ντι Πριούλι και τον Άντζελο Σουριάνο για να κατασκοπεύσουν τον εχθρό».

(…A XVI d’Ottobre [il Generale Zane] partì di Candia, et a XXII entrato nella Suda, di ove mandò due galee sotto la guida de Piero Emmo per lingua, et poco dopo per spiar meglio il nimico, Vincenzo Maria di Priuli et Angelo Suriano)

[←47]

Πρβλ. Sereno, Commentari, σελ. 71-72, ο οποίος έχει διαβάσει το Difesa e narrattiva τού Pallavicini, ενώ για την αναφορά τού Έμο βλέπε Contarini, Historia, φύλλο 20, τού οποίου η περιγραφή υποδεικνύει ότι η επιστολή ή επιστολές τού Έμο στάλθηκαν μετά την επιστροφή του στον Χάνδακα.

[←48]

Πρβλ. Cod. Urb. lat. 1042, φύλλο 9, «από τη Βενετία στις 26 Ιανουαρίου 1571» (di Venetia li 26 Gennaro):

«Χτες το βράδυ ήρθε φρεγάτα από τη Λεσίνα, με τα νέα ότι ο κ. Σφόρτσα Παλλαβιτσίνι ήταν ετοιμοθάνατος και ότι η σύζυγός του αποφάσισε να πάει σε αυτόν. Αυτοί οι κύριοι [μάλλον το Κολλέγιο] τούς δίνουν τη φούστα που πρέπει να οδηγήσει τον εξοχότατο σύνδικο Τζουστινιάν στη Ζάρα [Ζάνταρ]. Ότι ο κύριος Τζούλιο Σαβορνιάν ήταν όμως πολύ άρρωστος μέχρι θανάτου και ότι ο κύριος Μαρκ’ Αντόνιο Κολόννα βρισκόταν στη Ζάρα και εκεί θα περίμενε το σημείωμα τού πάπα».

(Hiersera arrivò una fregata da Liesena con nuova che ‘l Signor Sforza Palavicino stava male a morte, et della Signora sua consorte ha deliberato andare a lui, et questi Signori li dano la fusta che dovea menare il clarissimo Giustiniano Sindico a Zara. Che ‘l Signor Giulio Savorgnano stava tutta via male a morte, et che ‘l Signor Marcantonio Colonna era gionto a Zara, et ivi aspetterebbe il breve del Papa)

[←49]

Pallavicini, Difesa e narrativa, Cod. Barb. lat. 5367, φύλλα 88-90, «γραμμένη στη Βενετία στις 27 Απριλίου 1571» (data in Venetia il di 27 d’aprile MDLXXI). O Contarini, Historia, φύλλο 22, μάς πληροφορεί ότι ο Παλλαβιτσίνι επέστρεψε στη Βενετία στις 13 Φεβρουαρίου 1571 και ότι η αρρώστια του ήταν ποδάγρα, «έχοντας πληγεί σοβαρά από την ασθένεια των αρθριτικών» (essendo mal conditionato per indispositione delle gotte).

O Paruta, Guerra di Cipro (εκδ. 1827), βιβλίο i, σελ. 152 σωστά αναφέρει ότι η αρρώστια χτύπησε αρχικά τον Παλλαβιτσίνι στη Λεσίνα (Χβαρ). Πρβλ. Sereno, Commentari, σελ. 74, που λέει ότι βρισκόταν στη Ζάρα, «όπου έπεσε σοβαρά άρρωστος» (dove gravemente cadde ammalato). Κατά τον 16^ο αιώνα τόσο πολλοί άνθρωποι είχαν ποδάγρα, που θα ήταν ασυνήθιστο να μην πάσχει κανείς από αυτήν.

Για το πέρασμα των Ζάνε και Κολόννα από τον Χάνδακα στην Κέρκυρα βλέπε Arch. di Stato di Venezia, Deliberazioni, Roma Ordinaria (Secreta), Reg. 3, φύλλο 10 (29), «προς τούς πρεσβευτές στη Ρώμη» (alli ambassatori a Roma), έγγραφο με ημερομηνία 4 Δεκεμβρίου 1570, βασισμένο στις επιστολές τού Ζάνε από την Κέρκυρα με ημερομηνία 19-20 Νοεμβρίου. Σύμφωνα με τον Braudel, La Méditerranée, ii, 382 η Σινιορία τιμώρησε τον Παλλαβιτσίνι (καθώς και τον Ζάνε) «με τη συνήθη αυστηρότητά της» (avec sa rigueur habituelle) για την αποτυχία τής εκστρατείας, πράγμα που δεν είναι αληθές. Ο Παλλαβιτσίνι παρέμεινε, ίσως με μειωμένη φήμη αλλά αβλαβής, στην υπηρεσία τής Δημοκρατίας [πρβλ. Cod. Urb. lat. 1042, φύλλο 74, ειδοποίηση (avviso) γραμμένη στη Βενετία στις 20 Ιουνίου 1571]. Για παράδειγμα στις 11 Οκτωβρίου 1571 έγινε πρόταση στη Γερουσία να ανακαλέσουν στη Βενετία τούς Σφόρτσα Παλλαβιτσίνι και Τζούλιο Σαβορνιάν, για να μάθουν τια απόψεις τους για τα μέτρα που έπρεπε να παρθούν για την υπεράσπιση τού νησιού τής Κρήτης από τουρκικές επιθέσεις [Sen. Secreta, Reg. 78. φύλλο 19 (41)].

[←50]

Secondo Manifesto τού Ντόρια στο Il Saggiatore, ii, 360. Informatione di quanto è suceesso nell’… armata [στο ίδιο, iii, 29, επιστολή τού Κολόννα προς τον Φίλιππο Β΄, γραμμένη στη Σητεία τής ανατολικής Κρήτης στις 28 Σεπτεμβρίου (1570), μετά την επιστροφή από την Κάρπαθο (Scarpanto), επίσης στο Il Saggiatore, iii, 173].

[←51]

Γίνεται αναφορά στην επιστολή τού Κολόννα στην προηγούμενη σημείωση.

[←52]

Contarini, Historia, φύλλα 19, 20.

[←53]

Contarini, Historia, φύλλο 20:

«Ήρθε στη Σούδα στις 26 [Οκτωβρίου] ο αδελφός Πιέτρο Τζουστινιάν, στρατηγός των γαλερών τού Αγίου Ιωάννη τής Μάλτας, με δύο γαλέρες, οι οποίες έχοντας έρθει στο ταξίδι με πέντε γαλέρες τής Θρησκείας για να ενωθούν με τον Κολόννα, δέχτηκαν επίθεση από δεκαοκτώ τουρκικές γαλέρες. Δύο συνελήφθησαν από τούς εχθρούς, ενώ εκείνος με δύο άλλες έχουν σωθεί».

(Giunse nella Suda alli XXVI Fra Pietro Giustiniano, general delle galee di San Giovanni di Malta, con due galee, il quale per viaggio venendo con cinque galee della Religione a congiungersi con il Colonna fu assaltato da deciotto galee Turchesche, delle quali due restorno da nemici prese, et lui con due altre s’era salvato.)

Πρβλ. Sereno, Commentari, σελ. 71, που λέει ότι o Τζουστινιάν είχε ξεκινήσει με τέσσερις γαλέρες και είχε φτάσει στη Σούδα με δύο. Ο Paruta, Guerra di Cipro (εκδ. 1827), βιβλίο 1, σελ. 133, λέει ότι ο Τζουστινιάν, ο οποίος είχε διακριθεί στην πολιορκία τής Μάλτας, έχασε δύο γαλέρες,

«ενώ οι άλλες δύο με τη ναυαρχίδα τού Τζουστινιάν (ή, όπως λέει ο Τζουστινιάν, αυτός με τις δύο άλλες) σώθηκαν φεύγοντας με δυσκολία από το λιμάνι τής Σούδας».

(l’altre due con la capitana del Giustiniano con fatica rifuggendo nel porto della Suda si salvarono)

[←54]

Contarini, Historia, φύλλο 20. Sereno, Commentari, σελ. 71. Paruta, Guerra di Cipro (εκδ. 1827), βιβλίο 1, σελ. 133. Hill, Cyprus, iii, 939.

[←55]

Σύμφωνα με μεταγενέστερες αναφορές, που έφτασαν στη Βενετία στις αρχές Φεβρουαρίου (1571), 130 γαλέρες είχαν επιστρέψει στην Ισταμπούλ, «30 τη μέρα και oι υπόλοιπες τη νύχτα, ώστε να μη μπορεί να δει κανείς σε τι κατάσταση βρίσκονταν». Stella, Nunziature di Venezia, ix, αριθ. 323, σελ. 446, επιστολή τού νούντσιου Φακκινέττι προς τον καρδινάλιο Μπονέλλι. γραμμένη στη Βενετία στις 14 Φεβρουαρίου 1571.

[←56]

Contarini, Historia (1572), φύλλο 21. Στη γραμμή 2 αντί il General Venier διάβαζε Zane και για τη «γαλέρα των καταδίκων» (galea de condennati) τού Φραντσέσκο Τρον σημειώστε στο ίδιο, φύλλο 18, αριθ. 4 στoν κατάλογο των γαλερών υπό τη συνολική διοίκηση τού Σάντο Τρον.

[←57]

Sereno, Commentari, σελ. 72. Paruta, Guerra di Cipro (εκδ. 1827), βιβλίο I, σελ. 152. Επιστολή από τη Ρώμη, με ημερομηνία 3 Φεβρουαρίου (1571), αναφέρει ότι ο Μαρκ’ Αντόνιο Κολόννα έφτασε στην πόλη «το άλλο βράδυ», έχοντας επισκεφτεί τα ιερά τής Μαντόννα τού Λορέτο και τού Αγίου Φραγκίσκου τής Ασσίζης. Στη Ρώμη τον συνάντησαν οι καρδινάλιοι Κολόννα, φον Τρούκσες, Πατσέκο, Τζιαν Φραντσέσκο ντι Γκαμπάρα και Φούλβιο ντέλλα Κόρνια, καθώς και οι ανηψιού τού Πίου Ε’. Ο Κολόννα πέρασε μια ώρα με τον πάπα, ο οποίος τού έδωσε 2.000 σκούδα «για τις ζημιές που υπέστη» (per li danni patiti) [Cod. Urb. lat. 1042, φύλλο 18].

[←58]

Arch. di Stato di Venezia, Sen. Mar, Reg. 39, φύλλο 258 (303), απόφαση τής Γερουσίας με ημερομηνία 9 Δεκεμβρίου 1570:

«Από την επιστολή τού αγαπημένου μας ευγενούς Τζιρολάμο Ζάνε, ιππότη, επίτροπου, ναυτικού γενικού διοικητή, τής 20ής τού περασμένου μήνα από την Κέρκυρα, έγινε γνωστή η αδιαθεσία του, λόγω τής οποίας δεν μπορεί να συνεχίσει να διοικεί τον στόλο μας και να προσφέρει τέτοια υπηρεσία, που απαιτεί η ανάγκη των υποθέσεών μας. Θα ήταν επιθυμία του, όπως επιδιώκει με επιμονή με αυτή την επιστολή, να έρθει και να επαναπατριστεί. Επομένως, επειδή εξυπηρετεί να ικανοποιήσουμε την επιθυμία του και ταυτόχρονα να προβλέψουμε για άλλον αρχηγό και διοικητή αυτού τού στόλου, αποφασίζεται ότι στο πρώτο Μεγάλο Συμβούλιο με ψηφοφορία επί τού ζητήματος, στο όνομα τού Αγίου Πνεύματος και με την καλή του χάρη, θα γίνει εκλογή άλλου ναυτικού γενικού διοικητή, με όλους τούς τρόπους, τις συνθήκες, τον μισθό, τη χρησιμότητα και τη συνήθη πρωτοκαθεδρία, με τα χαρακτηριστικά δηλαδή με τα οποία είχε εκλεγεί ο προαναφερθείς κύριος Τζιρολάμο Ζάνε…. +111».

(Dalle lettere del dilettissimo nobel nostro Hieronymo Zane, cavallier, procurator, capitanio general da mar fin vinti del mese passato da Corfu si è intesa l’indispositione della persona sua, per la quale egli non può continuare al governo dell’armata nostra et prestarci quel servitio che ricerca il bisogno delle cose nostre, et che sarebbe il desiderio suo, ricercando per ciò con instantia di venire a repatriare, onde essendo conveniente satisfarlo et insieme proveder d’altro capo et governo ad essa armata, l’anderà parte che nel primo Maggior Conseglio per scrutinio di questo et quatro mani d’elettione d’esso Maggior Conseglio sia col nome dello Spirito Santo et in buona gratia fatta elettione d’un altro capitanio general da mar con tutti i muodi, conditioni, salario, utilità, preeminentie solite et consuete, et con le quali fu eletto il predetto Ser Hieronymo Zane…. +111.)

Ο Ζουάν Ντονάντο, «σοφός τής ενδοχώρας» (savio di terra ferma) και ο Αλμπέρτο Μπαντοέρ, «σοφός των ταγμάτων» (savio agli ordini), πρότειναν

«ότι το θέμα αυτό πρέπει να αναβληθεί, έως ότου έχουμε από τη Ρώμη την απόφαση για τη σύναψη τής Ένωσης».

(che la presente materia sia differita fino che da Roma si habbia la rissolutione della trattatione della Lega)

Η πρότασή τους δεν εγκρίθηκε. Την επόμενη μέρα 10 Δεκεμβρίου ο Σεμπαστάνο Βενιέρ εκλέχτηκε ναυτικός γενικός διοικητής (με ψήφους + 1.119, 60, 89 στο Μεγάλο Συμβούλιο). Ο Contarini, Historia, φύλλο 22 χρονολογεί εσφαλμένα την εκλογή τού Βενιέρ στις 20 Δεκεμβρίου.

[←59]

Πρβλ. Arch. di Stato di Venezia, Delib. Roma, Reg. 3, φύλλο 4 (14), επιστολή προς τον Μικέλε Σουριάν, τον Ενετό πρεσβευτή στη Ρώμη, με ημερομηνία 7 Οκτωβρίου 1570:

«…Είναι προφανής η πολύ μεγάλη ανάγκη που έχουμε τώρα για σιτάρι, όχι μόνο για να κρατήσουμε εφοδιασμένο με γαλέτα τον στόλο μας που είναι τόσο πολυάριθμος, όπως γνωρίζετε, αλλά επίσης για να φροντίσουμε τις επαρχίες τής Δαλματίας και Αλβανίας, οι οποίες, εξαιτίας αυτού τού πολέμου, με έχοντας μπορέσει να πάρουν φέτος από την επικράτειά τους οποιαδήποτε ποσότητα, βρίσκονται σε απόλυτη ανάγκη. Κατά συνέπεια αναλαμβάνουμε με τη Γερουσία, ευχαριστώντας τη Μακαριότητά του για το εμπόρευμα που μάς παραχώρησε πρόσφατα 2.000 φορτίων σιτηρών, που πρέπει να αντιπροσωπεύουν αυτή τη μεγάλη μας ανάγκη, λαμβάνοντας υπόψη πόσο σημαντικη θα ήταν αυτή η έλλειψη γαλέτας, τώρα που με τη χάρη τού Θεού ο χριστιανικός στόλος ενώθηκε και είναι αποφασισμένος να πάει, να βρει και να πολεμήσει τον τουρκικό, αξίζει τον κόπο να παραμείνουμε σημειώνοντας αυτές τις προόδους, που θα αποβλέπουν στην κοινή ωφέλεια, λαμβάνοντας επίσης υπόψη τον κίνδυνο, στον οποίο υποβάλλεται από αυτές η Δαλματία».

(… Vi è manifesto il bisogno grandissimo che noi al presente habbiamo di grano non solo per tener munita di biscotti l’armata nostra così numerosa, come si sa, ma per sovvenire anco le provincie di Dalmatia et Albania, le quali non havendone per cagione della presente guerra potuto racoglier quest’anno nelli loro territorii alcuna quantità si ritrovano in estrema necessità, onde vi commettemo col Senato che ringratiata sua Beatitudine della tratta che ultimamente vi concesse delle 2 m. some di formento, dobbiate rappresentarle questo grandissimo bisogno nostro, considerandole di quanta importanza sarebbe che per mancamento di biscotti, hora che per gratia de Dio l’armate Christiane si sono unite et s’è fatta resolutione di andar a ritrovar et combatter la Turchesca, si convenisse restar di far quei progressi che ricercherà il beneficio commune, et medesimamente considerandole il pericolo, al quale è sottoposta per ciò la Dalmatia.)

Οι ελλείψεις τροφίμων είχαν συντελέσει στις επίμονες αρρώστιες στον ενετικό στόλο.

[←60]

Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλο 35 (56), «προς ναυτικό γενικό διοικητή» (al capitanio general da mar), έγγραφο με ημερομηνία 13 Δεκεμβρίου 1570. Πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 39 (60) και Sen. Mar, Reg. 39, φύλλο 258 (303).

[←61]

Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλο 51 (72).

[←62]

Στο ίδιο, Reg. 77, φύλλα 53 (74), 58-59 (79-80) και πρβλ. Sen. Mar, Reg. 39, φύλλα 267-268 (312-313).

[←63]

Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλο 59 (80):

«…το λάβαρο που στο όνομα τής Σινιορίας μας πρέπει να δοθεί με τις τελετές μιας λειτουργίας που θα ψαλλεί πανηγυρικά, καθώς και με τούς ψαλμούς και τα τραγούδια, με τα οποία εμείς [δηλαδή ο δόγης] θα το παραδώσουμε επίσημα στους γενικούς μας διοικητές».

(…lo stendardo che in nome della Signoria nostra ti sarà dato con le ceremonie di una messa solennemente cantata et con li salmi et orationi con lequali noi solemo consignarlo alli capitanii nostri generali.)

Tο έγγραφο τής αποστολής τού Αγκοστίνο Μπαρμπαρίγκο ως «γενικού επιστάτη στη θάλασσα» (proveditor general da mare) έχει ημερομηνία 30 Ιανουαρίου 1571 (ενετική χρονολόγηση 1570) και υπάρχει στο Scnatus Secreta, Reg. 77, φύλλα 49-53 (70-74). Εκείνο τού Σεμπαστιάνο Βενιέρ ως γενικού διοικητή έχει ημερομηνία 3 Φεβρουαρίου 1571 (ενετική χρονολόγηση 1570) και υπάρχει στο ίδιο, φύλλα 58-61 (79-82).

Κατά τη στιγμή τού διορισμού του ως γενικού διοικητή των ενετικών ναυτικών δυνάμεων ο Σεμπαστιάνο Βενιέρ ήταν εβδομηντατεσσάρων ετών, αλλά «παρά την ηλικία αυτή, άνθρωπος δυνατός και τολμηρός» (nonostante questa età, huomo gagliardo et ardito) [Stella, Nunziature di Venezia, ix (1972), αριθ. 297, σελ. 407, έγγραφο με ημερομηνία 13 Δεκεμβρίου 1570].

[←64]

Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλο 61 (82).

[←65]

Πρβλ. Sen. Mar, Reg. 39, φύλλο 269 (314), έγγραφο με ημερομηνία 4 Ιανουαρίου 1571 (ενετική χρονολόγηση 1570). Ο Ζάνε οδηγήθηκε σε δίκη για την αποτυχία του και πέθανε στις 14 Οκτωβρίου 1572, πριν από την απαλλαγή του, οδηγώντας τον Paruta, Guerra di Cipro (εκδ. 1827), βιβλίο II, σελ. 189-90 στο παλαιό γνωμικό «μηδένα προ τού τέλους μακάριζε» (che l’ uomo non deve chiamarsi felice avanti l’ultimo giorno di sua vita), για το οποίο σημειώστε Ugo Tucci, «Il processo a Girolamo Zane, mancato difensore di Cipro», στο Gino Benzoni (επιμ.), Il Mediterraneo nella seconda metà del ‘ 500 alla luce di Lepanto, Φλωρεντία, 1974, σελ. 409-33.

[←66]

Bibl. Apost. Vaticana, Cod. Urb. lat. 855, φύλλα 349-356, με αρχική αρίθμηση:

«Σοβαρά σφάλματα έγιναν από τούς Ενετούς Κυρίους στην ανάλυση και διοίκηση τού πολέμου εναντίον τού Τούρκου».

(Errori notabili commessi da Signori Veneti nella risolutione et amministratione della guerra contra il Turco)

[←67]

La Guerra di Cipro scritta da Pietro Valderio visconte della città di Famagosta in quel tempo, come chiaramente si raccoglie dalla storia medesima, copiata la seconda volta da N. N. l’anno 1753, στη Biblioteca Comunale di Treviso, MS. ital. 505 (S3-105-F), σελ. 28-31, για την υποστήριξη τού Εουγκένιο Σινκλίτικο προς τον Νικκολό Ντάντολο.

Πρβλ. επίσης την περιγραφή τού Giovanni Sozomeno στο Cobham, Excerpta Cypria, σελ. 81-82, 85 (βλέπε πιο κάτω, σημείωση 78) και εκείνη τού Antonmaria Graziani, μεταφρ. Cobham, The Sieges of Nicosia and Famagusta…, Λονδίνο, 1899, σελ. 20-21, 23, 24.

Με δύο επιστολές, μια γραμμένη στη Λευκωσία στις 26 Ιουνίου (1570) και την άλλη γραμμένη πάνω σε γαλέρα στις 13 Ιουλίου, ο Τζιοβάννι Φαλιέρ ενημέρωνε τον πατέρα του για την προσέγγιση τής τουρκικής αρμάδας, για τις συνθήκες στη Λευκωσία και την Αμμόχωστο, καθώς και για την απόβαση των Τούρκων πάνω από την Πάφο και στις Αλυκές,

«όπου αποβιβάστηκε χωρίς να συναντήσει αντίσταση, αφού ο κόμης τού Ρόκας είχε οπισθοχωρήσει στην Αμμόχωστο».

(dove dopo havere sbarcato senza resistentia, essendo il Conte di Roccas retiratosi in Famagusta)

Oι δυνάμεις τού Μουσταφά πασά προέλασαν προς τη Λευκωσία [Bibl. Correr, Cod. Cicogna 3596]. Ο Φαλιέρ έγραψε επίσης αργότερα λεπτομερή περιγραφή για τον πατέρα του [στο ίδιο, σε 29 φύλλα], τής τουρκικής κατάληψης τής Λευκωσίας, δίνοντας τον συνήθη κατάλογο των πιο σημαντικών ατόμων που είχαν σκοτωθεί ή συλληφθεί αιχμάλωτοι.

[←68]

Πρβλ. Hill, Cyprus, iii, 895-96, 958-60, 1037-39 και βλέπε Valderio, Guerra di Cipro, Treviso MS. ital. 505, σελ. 45-47 και εξής. Οι σελίδες τού έργου τού Valderio που αφορούν την πολιορκία τής Λευκωσίας δεν βρίσκονταν μόνο αποσύνθεση, «σαρακοφαγωμένες», όταν το χειρόγραφό τού ήρθε στα χέρια τού αντιγραφέα Ν. Ν. στα μέσα τού 18^ου αιώνα, αλλά οι σελίδες βρίσκονταν επίσης εκτός σειράς. Δυστυχώς ο Ν. Ν. τις αναπαρήγαγε όπως τις βρήκε, κάνοντας προφανώς λίγη ή καθόλου προσπάθεια να τις αναδιατάξει για να διατηρήσει την αρχική τους χρονολογική σειρά (πρβλ. πιο πάνω, Κεφάλαιο 21, σημείωση 18).

[←69]

Arch. di Stato di Venezia, Deliberazioni, Roma Ordinaria (Secreta), Reg. 3, φύλλα 5-7 (15-17), «προς τούς πρεσβευτές στη Ρώμη» (alli ambassatori a Roma), επιστολή με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1570: Ο δόγης και η Γερουσία είχαν στενοχωρηθεί πολύ,

«…με την είδηση τής δυστυχισμένης και αξιοδάκρυτης απώλειας τής Λευκωσίας, για την οποία προσευχόμαστε στον Κύριο τον Θεό να μην είναι αλήθεια, επειδή δεν έχουμε άλλα νέα μέχρι τώρα ότι εκείνος ο χριστιανικός στόλος που προέρχεται από τη Νάπολη, ξαναφάνηκε πίσω χωρίς καν να δει τον εχθρό, χάνοντας τη μεγαλύτερη ευκαιρία που θα μπορούσαμε ποτέ να επιθυμούμε, εγκαταλείποντας εκείνα τα φρούρια που μόνα στην Ανατολική Μεσόγειο είναι προπύργια εναντίον τής τουρκικής μανίας, την οποία δεν αφήνουν να βρει διέξοδο προς την Ιταλία, όπως ήταν πάντοτε η επιθυμία τους….

(…che con l’aviso dell’infelice et lacrymabil perdita di Nicossia, qual pregamo il Signor Dio che non sia vero, perchè non ne habbiamo altra nova fin’hora che quella venuta da Napoli l’armata Christiana sia ritornata a dietro senza pur veder l’inimico, perdendo la maggior occasione che mai si potesse desiderar, abbandonando quelle fortezze che sole in Levante sono antemurale alla furia Turchesca che non se venghi a sfogar nell’Italia, come è sempre stato il loro desiderio….

Αλλά επειδή για τα πράγματα που έχουν συμβεί δεν υπάρχει άλλη θεραπεία, από το να γίνουμε πιο ένθερμοι και επίμονοι στο μέλλον, σάς αναθέτουμε με τη Γερουσία, ότι πηγαίνοντας στον πάπα και οι δύο [Σουριάν και Σοράντσο]… πρέπει να θρηνήσετε με τη Μακαριότητά του αν, Θεός φυλάξοι, επιβεβαιωθούν τα νέα για τη σοβαρή απώλεια που έχει υποστεί η Δημοκρατία μας, μάλιστα ολόκληρη η Χριστιανική Κοινοπολιτεία, μιας πόλης τόσο σημαντικής όπως η Λευκωσία, μητρόπολης τού βασιλείου τής Κύπρου. Το νησία αυτό, ευρισκόμενο ακριβώς στα σαγόνια τού άπιστου, τον υπέστη. Θέλουμε να ελπίζουμε ότι, στηρίζοντας ακόμη κάπου το λάβαρο τού Ιησού Χριστού, θα προσθέσετε στη συνέχεια ότι αν ποτέ ήταν η ώρα, αυτή είναι ακριβώς τώρα, για να επιδείξουμε κάθε πνεύμα… να προνοήσουμε πολύ σθεναρά, ώστε αυτός ο πολύ σοβαρός εχθρός να μη σημειώσει μεγαλύτερη πρόοδο… (κλπ.) + 140, 8, 27.»

Ma perchè le cose passate non hanno altro rimedio che di farne più ardenti et soleciti in proveder alle future, vi commettemo col Senato che andati al Pontefice tutti dui… debbiate dolervi con la Beatitudine sua, se però la nova se sarà verificata, che Dio non voglia, della gravissima perdita che ha fatto la Republica nostra, anzi la Republica Christiana, de una città così importante come è Nicossia, metropoli del regno di Cipro, isola che se ben posta nelle fauci d’infideli sostentava pur, et volemo sperar che sustenti ancora in qualche parte, il vexillo di Jesu Christo, et che poi soggiongiate che se mai fu tempo, è al presente di metter ogni spirit… per proveder gagliardissimamente che questo gravissimo inimico non faccia maggior progresso… (etc.) +140, 8, 27.)

Η ειδοποίηση (avviso) για τη «λυπηρή και αξιοθρήνητη απώλεια τής Λευκωσίας» που αναφέρεται σε αυτή την επιστολή σημειώνεται επίσης στο Cod. Urb. lat. 1041, μέρος 2, φύλλο 358:

«Σήμερα το πρωί λένε ότι έφτασε έκτακτο μήνυμα από τη Ρώμη, με νέα που προκάλεσαν θλίψη σε ολόκληρη την πόλη, και είναι πολύ δυσάρεστο για μένα να γράφω, ότι δηλαδή έχοντας περάσει ολόκληρο τον χριστιανικό στόλο μέχρι τη Φοινικούντα, κατέλαβαν μια τουυρκική φρεγάτα με 4 χριστιανούς αιχμάλωτους πάνω της, οι οποίοι τούς έδωσαν νέα για την κατάληψη τής Λευκωσίας στις 8 Σεπτεμβρίου [στην πραγματικότητα βέβαια στις 9 Σεπτεμβρίου]…»

(Questa mattina dicono che è giunto un straordinario di Roma con nova che ha attristata tutta la città, et che molto mi dispiace a scriverla, cioè che essendo andata tutta l’armata Christiana sino a Finica prese una fregata de Turchi con 4 Christiani presi sopra, li quali diedero nova della presa di Nicossia alli 8 Settembre…)

Πολλά έγγραφα στο Deliberazioni, Roma Ord. (Secreta), Reg. 3 μαρτυρούν τις ατέλειωτες δυσκολίες που αντιμετώπισε ο σχηματισμός τής αντι-τουρκικής συμμαχίας, Αν και ο Πίος Ε’, όπως αναγνώριζαν ο δόγης και η Γερουσία σε μακροσκελή επιστολή (στις 14 Νοεμβρίου 1570), έκανε οπωσδήποτε ό,τι καλύτερο μπορούσε για λογαριασμό τής Βενετίας [στο ίδιο, φύλλα 10-11 (20-21)].

Ύστερα από την τουρκική κατάληψη τής Λευκωσίας η Γερουσία βιαζόταν περισσότερο για τη σύναψη τής συμμαχίας [Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλο 24 (45)], με οποιαδήποτε τροποποίηση των όρων της ήθελε να κάνει ο Φίλιππος Β΄. Την 1^η Νοεμβρίου σχεδόν καθένας πια στη Βενετία έπρεπε να γνωρίζει ότι η Λευκωσία είχε πέσει [Stella, Nunziature di Venezia, ix, αριθ. 277, σελ. 384].

[←70]

Επιστολή τού Θουνίγκα στις 27 Οκτωβρίου 1570, που αναφέρθηκε πιο πάνω, προς τον Φίλιππο Β΄, στον Serrano, Correspondencia diplomática, iv, αριθ. 29, σελ. 61-62. Στη συνέχεια ο Θουνίγκα προχώρησε στην υπεράσπιση τού Ντόρια.

[←71]

Longo, Successo della guerra fatta con Selim Sultano, στo Arch. stor. italiano, παραρτ. στον τόμο IV (1847), αριθ. 17, σελ. 20. Το 1549 ο Μορόνε ήταν ένας από τούς πέντε υποψήφιους τού Καρόλου Ε’ για τον παπικό θρόνο [πρβλ. Τόμο iii, Κεφάλαιο 13, σημείωση 11].

[←72]

Serrano, Correspondencia diplomática, iv, αριθ. 31, σελ. 66-67, έγγραφο με ημερομηνία 31 Οκτωβρίου 1571.

[←73]

Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλο 19 (40), «προς τούς πρεσβευτές στην αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα» (alli ambassatori appresso la Maestà cesarea), έγγραφο με ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1570:

«Με επιστολή από την Κωνσταντινούπολη τής 25ης Σεπτεμβρίου έχουμε τη βεβαιότητα τής δυστυχούς επιτυχίας, που την είχαμε μάθει για πρώτη φορά από άλλη πηγή, στην πόλη τής Λευκωσίας, μητρόπολη τού βασιλείου τής Κύπρου, η οποία στις 8 εκείνου τού μηνός δέχθηκε επίθεση από διάφορες πλευρές, αν και ήταν οι Τούρκοι που εκείνη την ημέρα αποκρούστηκαν γενναία με σοβαρές δικές τους απώλειες. Όμως την επόμενη μέρα, καθώς η επίθεση ενισχύθηκε και κράτησε από το χάραμα μέχρι το βράδυ με μεγάλη αιματοχυσία, τελικά η πόλη κατακτήθηκε από αυτούς [σύμφωνα με επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας, στο ίδιο, φύλλο 24 (45) με ημερομηνία 6 Νοεμβρίου 1570, οι τουρκικές επιθέσεις στις 8 και 9 Σεπτεμβρίου κατά τής Λευκωσίας είχαν έλθει «ύστερα από μακρά και συνεχή πολιορκία πολλών ημερών» (dopo una lunga et continuata oppugnatione di molti giorni)].

(Habbiamo per lettere da Constantinopoli de 25 di Settembre passato havuta la certezza dell’infelice successo, per altra via anco prima inteso, della città di Nicossia, metropoli del regno di Cipri, laquale essendo a 8 di esso mese stata assalita da più bande, seben furono li Turchi quel giorno gagliardamente ributati con grave danno loro, tuttavia essendo il dì seguente stato rinforciato l’assalto, che durò dal far del giorno fino verso la sera con molto spargimento di sangue fu da loro finalmente conquistata.

Επειδή γνωρίζουμε ότι αυτό το κακότυχο και θλιβερό ατύχημα θα φέρει μεγάλη δυσαρέσκεια στην αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα, τόσο για τη συγκεκριμένη ζημιά στο κράτος μας, όσο και για τη γενική που πρόκειται να ακολουθήσει για ολόκληρη τη xριστιανική κοινοπολιτεία, σάς αναθέτουμε μαζί με τη Γερουσία, ότι πρέπει να συλληπηθείτε στο όνομά μας την αυτού Μεγαλειότητα γι’ αυτή την τόσο σοβαρή κοινή ατυχία…, ιδιαίτερα για τον πολύ σοβαρό κίνδυνο στον οποίο τώρα θα βρεθούν εκτεθειμένα όχι μόνο τα νησιά μας στην Ανατολική Μεσόγειο, αλλά και η επαρχία τής Δαλματίας, για την οποία πρέπει να φοβόμαστε ότι ενδεχομένως θα δεχτεί εισβολή από τεράστια δύναμη…»

ilquale infortunato et miserabile accidente sapendo noi che apporterà molto dispiacer a sua Maestà cesarea sì per il particolar danno del stato nostro come per l’universale che ne viene a seguir a tutta la Repubblica Christiana, vi commettemo col Senato che dobbiate in nostro nome condolervi colla Maestà sua di questa grave iattura commune…, particolarmente il pericolo gravissimo alquale hora vengono a ritrovarsi sottoposte non solo l’isole nostre di Levante ma la provincia di Dalmatia, laquale è da temer che debba esser invasa da grandissima forza…)

και σημειώστε την επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας στο ίδιο, φύλλο 20 προς τον Τζιρολάμο Λιππομάνο, τον πρεσβευτή τής Δημοκρατίας στον δούκα τής Σαβοΐας. Πρβλ. επίσης Gustav Turba (επιμ.), Venetianische Depeschen vom Kaiserhofe, iii (Βιέννη, 1895), αριθ. 169, σελ. 505-12, επιστολή των Σοράντσο και Μιτσιέλ προς τον δόγη, γραμμένη στο Σπέιερ (Speyer) στις 16 Νοεμβρίου 1570.

Στις 4 Νοεμβρίου τα προτεινόμενα κείμενα τριών επιστολών προς τον γενικό διοικητή Ζάνε παρουσιάστηκαν το ένα μετά το άλλο στη Γερουσία. Αν και δεν εγκρίθηκε ούτε στάλθηκε στον Ζάνε κανένα από αυτά, όλες οι επιστολές αντανακλούν τη βαθιά αγωνία και απογοήτευση που προκάλεσε η απώλεια τής Λευκωσίας:

«Πολύ μεγάλη θλίψη, όπως μπορείτε να σκεφτείτε, έφερε η ειδοποίηση που μάθαμε πρώτα, για την αφήγηση των τριών Ελλήνων αιχμαλώτων πάνω στην τουρκική φρεγάτα, και η οποία στη συνέχεια επιβεβαιώθηκε με επιστολή από την Κωνσταντινούπολη τής 25ης τού περασμένου Σεπτεμβρίου, για την άθλια και αξιοδάκρυτη απώλεια τής Λευκωσίας, και ακόμη περισσότερο βλέποντας ότι αυτό το ατύχημα έπρεπε να είναι η αιτία για να εκτελεστεί με μεγαλύτερο ζήλο η απόφαση που είχε ληφθεί με ομόφωνη επιθυμία, δηλαδή να προχωρήσουμε για να πολεμήσουμε μαζί τον στόλο τού εχθρού».

(Grandissimo dolor, come si può pensare, ci ha portato l’aviso prima inteso per la relatione delli tre Greci presi sopra la fregata Turchescha et poi confirmato per lettere di Constantinopoli de 25 Settembre passato della miserabile et lacrymosa perdita di Nicossia, et tanto più vedendo che da questo accidente ilquale doveva esser cagione che con maggior ardore fusse eseguita la risolutione che di concorde voluntà era stata fatta di andar inanzi per combatter l’armata nemica…)

Ο ισπανικός στόλος είχε αποσυρθεί από την ένωσή του με εκείνον τής Βενετίας (et essendo anco seguita la separatione et partita della armata Catholica) και ούτε o ένας ούτε ο άλλος βρίσκονταν σε ετοιμότητα για να υπερασπιστούν ή να προσπαθήσουν να ανακτήσουν τη Λευκωσία. Οι Ενετοί είχαν χάσει έτσι όχι μόνο τη Λευκωσία, αλλά και θαυμάσια ευκαιρία να χτυπήσουν την τουρκική αρμάδα, που είχε μεταφέρει τις δυνάμεις τού σουλτάνου στις θλιβερές τώρα ακτές τής Κύπρου,

«…σε συνδυασμό με την απώλεια τόσο ένδοξης και τόσο κοντινής ευκαιρίας να πολεμήσουμε τον εχθρικό στόλο, σε χρόνο και σημείο όπου θα μπορούσαμε να αναμένουμε ότι με τη βοήθεια τού Κυρίου τού Θεού, για την εξύψωση τής ιερής του πίστης και προς όφελος τού Χριστιανισμού, μια αξέχαστη νίκη…» [στο ίδιο, Reg. 77, φύλλα 20-21 (41-42)].

(…con la perdita insieme di così gloriosa et così vicina occasione di combatter l’armata inimica, a tempo a punto che potevemo espettar con l’aiuto del Signor Dio ad esaltatione della sua santa fede et a beneficio della Christianità una memorabil vittoria…)

Μαθαίνοντας για την απώλεια τής Λευκωσίας, ο Ζάνε είχε επιστρέψει, όπως έχουμε δει, στην Κρήτη και στην Κέρκυρα με τον ενετικό και τον παπικό στόλο. Προφανώς δεν κρατούσε τη Σινιορία κατάλληλα ενημερωμένη για τις κινήσεις του, αλλά μερικά μέλη τής Γερουσίας ομολογούσαν ότι πίστευαν ότι είχε στείλει άνδρες και πολεμοφόδια στην Αμμόχωστο, για να βοηθήσουν να κρατηθεί το εκεί φρούριο [στο ίδιο, Reg. 77, φύλλα 20, 21, 22]. Λεγόταν ότι ο Φίλιππος Β΄ είχε στενοχωρηθεί με την ενετική απώλεια τής Λευκωσίας και διατηρούσε την ελπίδα

«ότι αυτό το έτος [δηλαδή το 1571] θα ανακτήσει τα χαμένα και θα σημειώσει επίσης κάποια πρόοδο σε σχέση με αυτό τον σκληρό εχθρό»

(che il presente anno si potrà ricuperar il perduto et far anco qualche progresso contra questo fiero inimico)

[φύλλο 56 (77)]. Μέχρι τις 11 Νοεμβρίου (1570) η Γερουσία είχε παραλάβει τρεις επιστολές από τον Ζάνε γραμμένες στον Χάνδακα κατά τη διάρκεια τού πρώτου μισού τού Οκτωβρίου και μέχρι τότε τουλάχιστον η Σινιορία δεν θεωρούσε τον Ζάνε με κανένα τρόπο υπεύθυνο για την καταστροφή [φύλλο 26 (47)].

[←74]

Για την ανησυχία τής Γερουσίας μήπως «ο τίτλος [του μεγάλου δούκα τής Τοσκάνης] που προστέθηκε στον άρχοντα δούκα τής Φλωρεντίας» (il titolo aggionto al Signor duca di Fiorenza) προκαλούσε πρόβλημα μεταξύ Πίου και Μαξιμιλιανού, σημειώστε Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλο 7 (28), «προς τούς πρεσβευτές στην αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα» (alli ambassatori appresso la Maestà cesarea), έγγραφο με ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου 1570. Η Γερουσία φοβόταν

«τη μεγάλη αναταραχή την οποία σε αυτούς τούς πολύ ταραχώδεις καιρούς και συνθήματα τού πολέμου εναντίον τού Άρχοντα Τούρκου, θα μπορούσε να φέρει σε ολόκληρο τη Χριστιανοσύνη η εισαγωγή ενός πολέμου στην Ιταλία»

(il disturbo grande che in questi turbulentissimi tempi et motti della guerra col Signor Turco potria apportare a tutta la Christianità l’introdure una guerra in Italia)

[Reg. 77, φύλλο 12 (33), έγγραφο με ημερομηνία 14 Oκτωβρίου 1570], γιατί ο Μαξιμιλιανός θεωρούσε την απονομή τού τίτλου από τον πάπα ως παραβίαση των αυτοκρατορικών του δικαιωμάτων [στο ίδιο, φύλλο 12 (33)].

Ο Μαξιμιλιανός είχε γράψει στους αυτοκρατορικούς εκλέκτορες για τη σημασία τής παπικής απονομής τού τίτλου τού μεγάλου δούκα στον Κόσιμο Μέδικο (το 1569-1570), με πρόθεση

«να προχωρήσει περαιτέρω σε αυτή την υπόθεση για το συμφέρον τής εν λόγω αυτοκρατορίας του και για την υπεράσπιση τής δικής του δικαιοδοσίας…».

(di proceder più oltre in questa causa per l’interesse dell’imperio predetto et conservatione delle sue giuridittioni…)

Deliberazioni, Roma Ordinaria (Secreta), Reg. 3, φύλλο 5 (15), επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τούς Μικέλε Σουριάν και Τζιοβάννι Σοράντσο, τούς Ενετούς πρεσβευτές στη Ρώμη, με ημερομηνία 14 Οκτωβρίου 1570.

Oι Ενετοί πρεσβευτές στην αυτοκρατορική αυλή, οι Τζάκομο Σοράντσο και Τζιοβάννι Μιτσιέλ, εφιστούσαν την προσοχή τού αυτοκράτορα να μην προκαλεί τις επιθέσεις μοχθηρών εχθρών και επικριτών, λόγω τού υφιστάμενου πόλεμου με τούς Τούρκους. Μάλιστα η Γερουσία φοβόταν,

«ότι με τον διαχωρισμό ανάμεσα σε εσάς [δηλαδή την Αγιότητά του] και την αυτοκρατορική του Μεγαλειότητα θα μπορούσε να επιτευχθεί η εισαγωγή τού πολέμου στην Ιταλία, στον οποίο θα συνέβαλλε όχι μόνο η Γερμανία, τόσο λίγο αφοσιωμένη στην Αγία Έδρα, όπως είναι γνωστό σε όλους, αλλά επίσης, πραγμα για το οποίο πρέπει να φοβόμαστε, οι Ουγενότοι τής Γαλλίας, οι οποίοι, όλοι μαζί με τούς άλλους αιρετικούς που βρίσκονται σε αυτά τα μέρη και είναι τόσο κρυμμένοι, περιμένοντας για κάθε τέτοια ευκαιρία, για να μπορέσουν να επφέρουν εκείνα τα δεινά και απαίσια αποτελέσματα, που σε άλλες εποχές τούς έχουμε δει να ακολουθούν, αναστατώνοντας ολόκληρη αυτή την επαρχία τής Ιταλίας με προφανή καταστροφή και ζημιά των κρατών που βρίσκοντι σε αυτήν,… που δεν θα μπορούν να κάνουν τίποτε άλλο, παρά να μπουν στην υπηρεσία τού Τούρκου…» [στο ίδιο, Reg. 3, φύλλο 5 (15)].

(che per il disparer fra lei et sua Maestà cesarea potrebbe riuscire che sarebbe introdure la guerra in Italia, alia qual vi concorrebbe non solamente la Germania così poco devota di quella Santa Sede, come è noto a cadauno, ma anco per quello che si può temere li Ugonoti di Francia, li quali tutti insieme con li altri heretici che sono in queste parti li quali così occulti stanno aspettando alcuna occasione tale, potriano fare di quei mali et sinistri effetti che in altri tempi si sono veduti seguire, perturbando tutta essa provincia d’Italia con manifesta ruina et danno delli stati di quella,… il che non saria altro che far il servicio del Turco…)

Όσο για τον τίτλο τού Κόσιμο ως μεγάλου δούκα τής Τοσκάνης, ο δόγης και η Γερουσία παρενέβησαν στον Μαξιμιλιανό για λογαριασμό τού Κόσιμο [Deliberazioni, Roma Ordinaria (Secreta), Reg. 3, φύλλα 26-27 (36-37), έγγραφο με ημερομηνία 27 Ιανουαρίου 1571 (Eνετική χρονολόγηση 1570)], για το οποίο ο Φλωρεντινός απεσταλμένος στη Ρώμη ευχρίστησε τούς πρεσβευτές τής Σινιορίας στην Παπική Κούρτη και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 29 (39).

[←75]

Deliberazioni Roma Ordinaria (Secreta), Reg. 3, φύλλο 15 (25). H Γερουσία όμως επαινούσε ιδιαίτερα τον Κολόννα. Το έγγραφο τής αποστολής τού Τζιοβάννι Σοράντσο ως Ενετού πρεσβευτή (που θα υπηρετούσε μαζί με τον Μικέλε Σουριάν), με ημερομηνία 9 Σεπτεμβρίου 1570, υπάρχει στα Deliberazioni Roma Ordinaria (Secreta), Reg. 3, φύλλα 1-3 (11-13). Έπρεπε να προσπαθήσει να επισπεύσει τη σύναψη τής συμμαχίας με την Ισπανία, που θα απαιτούσε μήνες [πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 32 και εξής, 142 και εξής και αλλού].

Ο Σοράντσο αντικατέστησε τον Σουριάν ως «τακτικός πρεσβευτής» (ambasciatore ordinario) στη Ρώμη τον Σεπτέμβριο τού 1571, παραμένοντας στην κούρτη μέχρι μετά τον Οκτώβριο τού 1572. Ο Σοράντσο είχε διατελέσει πρεσβευτής τής Δημοκρατίας στην Ισπανία (1562-1564) και επέστρεψε στην αυλή τού Φιλίππου Β΄ ως έκτακτος απεσταλμένος τον Ιούλιο τού 1573 [πρβλ. Brunetti και Vitale, La Corrispondenza da Madrid dell’ambasciatore Leonardo Donà (1570-1573), i, σελ. XXIV, XXVII, LΙV, LVI-LVIΙ και II, αριθ. 278 και εξής, σελ. 724 και εξής]. Σημειώστε επίσης Stella, Nunziature di Venezia, ix, αριθ. 242, 248, 251, σελ. 339, 346 και εξής, 350.

[←76]

Σύμφωνα με τον Contarini, Historia, φύλλο 12, ο Τούρκος διοικητής Λάλα Μουσταφά πασάς, απελπισμένος για την κατάκτηση τής Λευκωσίας, έστειλε δύο αγγελιοφόρους (τσαούς) στους ναυάρχους Πιαλή πασά και Αλή πασά, οι οποίοι (έχοντας αποφασίσει ότι ο ενετικός και ο ισπανικός στόλος δεν θα συνεργάζονταν) έδωσαν στον Μουσταφά εκατό άνδρες από κάθε τουρκική γαλέρα, «χωρίς τούς οποίους [o Mουσταφά] έβλεπε αδύνατη την επιχείρηση» (senza i quali vedeva l’ impresa impossibile). Πρβλ. Valderio, Guerra di Cipro, Treviso MS. ital. 505, σελ. 98 και εξής.

[←77]

Αν και η ικανότητα τού Ντάντολο για ηγεσία ήταν μηδενική, πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι υπήρχε μεγάλη διαφωνία ανάμεσα στους διοικητές στη Λευκωσία, καθώς και σοβαρή δυσαρέσκεια ανάμεσα στους πολιορκούμενους κατοίκους [Valderio, Guerra di Cipro, Τρεβίζο ΜS. Ital. 505, σελ. 92-95 και πρβλ. Antonmaria Graziani, μεταφρ. Cobham, The Sieges of Nicosia and Famagusta, Λονδίνο, 1899, σελ. 23 (βλέπε την επόμενη σημείωση), σχετικά με την εχθρότητα των Κυπρίων προς την τοπική αριστοκρατία και τούς Ενετούς].

[←78]

Για την πολιορκία και πτώση τής Λευκωσίας, βλέπε Claude D. Cobham, Excerpta Cypria, Καίμπριτζ, 1908, ανατυπ. Νέα Υόρκη, 1969, σελ. 80-148, ο οποίος παρέχει σε μετάφραση τις περιγραφές των Fabriano Falchetti, Giovanni Sozomeno και Angelo Calepio, όπου και οι τρεις πιάστηκαν αιχμάλωτοι από τούς Τούρκους και επέζησαν για να πουν την ιστορία. Ο Cobham παρέχει επίσης σε μετάφραση τις μεταγενέστερες περιγραφές των Paolo Paruta (πέθανε το 1598) και Giacomo Diedo (πέθανε το 1748), με σχέδιο τής πολιορκίας τής Λευκωσίας απέναντι από τη σελ. 87. Το έργο τού Calepio, Vera et fidelissima nar ratione del suceesso dell ’espugnatione et defensione del regno de Cipro δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από τον Etienne de Lusignan, Chorograffia et breve historia universale dell’ isola de Cipro…, Μπολώνια, 1573 και ανατυπώθηκε στα γαλλικά ως La Vraye et très-fidèle Narration du succès des assaults, défenses, et prinse, du Royaume de Cypre, faicte par Révérend Pere, Frère Ange Calépien de Cypre, docteur en théologie, de l’ Ordre des Frères Prescheurs…. Η γαλλική εκδοχή τού έργου τού Lusignan ονομάζεται Description de toute l’ isle de Cypre… (Παρίσι, 1580, ανατυπ. Αμμόχωστος, στην πραγματικότητα Βρυξέλλες): Les Editions l’ Oiscau, 1968], όπου η περιγραφή τού Calepio για την κατάληψη τής Λευκωσίας υπάρχει στα φύλλα 237-271 και πρβλ. τη γενική περιγραφή, με καταλόγους των πιο επιφανών «νεκρών ή αιχμαλώτων» στο Cod. Urb. lat. 1041, μέρος 2. φύλλα 358-360, «από την Αμμόχωστο στις 14 Οκτωβρίου (1570)» (di Famagosta 14 Ottobre). Βλέπε επίσης την αξιοσημείωτη επιστολή τού μεγάλου βεζύρη Μεχμέτ Σόκολλι προς τον Κάρολο Θ’ τής Γαλλίας, με ημερομηνία 16 Νοεμβρίου 1570, στον Charrière, Négociations, ΙΙΙ, 135-40.

Πρβλ. Sereno, Commentari, σελ. 55-64, Antonmaria Graziani, De bello cyprio, Ρώμη, 1624, σελ. 62-97, μεταφρ. C. D. Cobham (προσαρμοσμένο από μετάφραση τού Robert Midgley, Λονδίνο. 1687), The Sieges of Nicosia and Famagusta…, Λονδίνο, 1899, σελ. 15-43, Paruta, Guerra di Cipro (εκδ. 1827), βιβλίο I, σελ. 92-122 (όπου ο Paruta διατίθεται επίσης σε αγγλική μετάφραση, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω). Για την τουρκική πολιορκία και κατάληψη τής Λευκωσίας σημειώστε G. A. Quarti, La Guerra contro il Turco in Cipro e a Lepanto (1570-1571), Βενετία, 1935, σελ. 262-99, 307-8 και Hill, Cyprus, iii, 966-87, ιδιαίτερα σελ. 980 και εξής. Έχω περιορίσει την περιγραφή τής κατάληψης τής Λευκωσίας, για να διαθέσω χώρο στην πιο σημαντική πολιορκία και πτώση τής Αμμοχώστου, στην οποία η μέχρι τώρα αχρησιμοποίητη εργασία τού Piero Valderio, La Guerra di Cipro προσθέτει πολλές νέες πληροφορίες.

Όπως πάντοτε, ο Contarini, Historia, φύλλο 13 καλύπτει πολλά με λίγα λόγια:

«Το ίδιο Σάββατο, την 32η [sic] ώρα, αφίχθηκε ο Αλή [πασάς] με είκοσι σχεδόν χιλιάδες άτομα, ο οποίος έγινε δεκτός από τον Μουσταφά [πασά] με μεγάλη τιμή και χαρά, και την ίδια νύχτα, ξημερώνοντας η Κυριακή 9 Σεπτεμβρίου [όμως 9 Σεπτεμβρίου έπεφτε Σάββατο] με μεγάλη προσπάθεια των ανδρών έκαναν επιθέσεις στους τέσσερις προμαχώνες. Στον Ποντοκατάρο ήταν ο Καραμάν πασάς με τούς άνδρες από την Καραμανία, στο Κοστάντσο ήταν ο Μουσταφά πασάς, στους δύο τής Ντάβιλα και τής Τρίπολης ήσαν ο Μουσταφά και ο Αλή πασάς με τούς άνδρες τού στόλου. Όλοι ταυτόχρονα, με μεγάλη ώθηση και προσπάθεια, έδινα κτυπήματα, ενώ αμύνονταν εκείνοι που βρίσκονταν μέσα με μοναδική γενναιότητα, αντέχοντας τις επιθέσεις και απωθώντας τούς εχθρούς, χωρίς να τούς αφήνουν να περάσουν από το στηθαίο, με σκοτωμούς και από τις δύο πλευρές, αλλά πολύ περισσότεροι από εκείνη των Τούρκων, χωρίς όμως να γνωρίζουν την αύξηση των ανδρών τού εχθρού, οι οποίοι έρχονταν από τις γαλέρες [τον οποίο ο Πιαλή είχε στείλει με τον Αλή από τις Αλυκές στη Λευκωσία], όταν μετά από μακροχρόνια αντιπαράθεση στην περιοχή τού προμαχώνα Ποντοκατάρο (χωρίς να είναι γνωστό τι προκάλεσε τη σύγχυση) μπήκαν μέσα πολλοί Τούρκοι, έγιναν κύριοι τής πλατφόρμας (piazza) και τής «υποχώρησης» (ritirata), στην οποία επίθεση κόπηκαν αμέσως σε κομμάτια πολλοί κύριοι και στρατιώτες, οι οποίοι αμύνονταν σθεναρά…».

(Il sabbato istesso a XXXII [sic] hore arrivò Alì [Bassà] con quasi venti milia persone, il quale fu ricevuto da Mustafà [Bassà] con grande honore et allegrezza, et la notte istessa all’alba venendo la Dominica a IX di Settembre con grandissimo sforzo di gente diedero gli assalti alli quattro Beloardi, al Podocattaro era Caraman Bassà con le genti della Caramania, al Costanzo vi era Mustafer Bassà, alli dui Dauila et Tripoli erano Μustafa et Ali Bassà con gli huomini dell’armata, et tutti ad un’istesso tempo con grandissimo impeto et sforzo diedero la batteria, difendevansi quelli di dentro al solito valorosamente, sostenendo gli assalti et ributtando gli nemici senza lasciarsi smontare dal parapetto, con uccisione d’ambe le parti, ma molto più de Turchi, non sapendo però l’accrescimento delle genti nemiche venute dalle galee, quando che dopo lungo contrasto per via del Beloardo Podocattaro (non sapendosi per qual disordine) entrarono dentro molti Turchi, farendosi padroni della piazza et della ritirata, nel qual assalto furono tagliati a pezzi in un subito molti gentilhuomini et soldati, quali stavano gagliardamente alla difesa…)

Πρβλ. Stella, Nunziature di Venezia, ix, αριθ. 294, 313, σελ. 403, 433-34.

[←79]

Valderio, Guerra di Cipro, Treviso MS. ital. 505, σελ. 78-80. Ο Valderio έχει περιγράψει σε κάποια έκταση την πολιορκία τής Λευκωσίας [στο ίδιο, σελ. 58-60, 65, 66-67, 69-70 (σελίδες εκτός σειράς), 72-74, 77 και εξής, 80-106 (μέρα τη μέρα περιγραφή τής πολιορκίας]. Ακολουθώντας τον Angelo Gatto, Narrazione del terribile assedio e della resa di Famagosta nell’ anno 1571, επιμ. Policarpo Catizzani, Oρβιέτο, 1895, σελ. 38 και τον Antonio Riccoboni, Storia di Salamina presa e di Marc’ Antonio Bragadino comandante, Βενετία, 1843, σελ. 20, ο Hill τοποθετεί την παράδοση τού κεφαλιού τού Ντάντολο στις 11 Σεπτεμβρίου [Cyprus, iii, 987-88], μέρα την οποία το τρομακτικό γεγονός έγινε γνωστό σε όλη την Αμμόχωστο, αλλά ο Valderio, ο οποίος βρισκόταν επίσης εκεί, την τοποθετεί στις 10 τού μηνός [Guerra di Cipro, σελ. 80, 106]. Ο Alessandro Podacataro, ο οποίος βρισκόταν επίσης εκεί, τοποθετεί την παραλαβή τής τουρκικής επιστολής, η οποία λέει ήρθε από τον «πασά» (il Bassà), καθώς και την παράδοση τού κεφαλιού στις 12 Σεπτεμβρίου [Andrea Tessier (επιμ.), Relatione di Alessandro Podacataro de successi di Famagosta dell’anno 1571, Βενετία, 1876, σελ. 13-14]. Εκτός από ημερομηνίες και δευτερεύουσες λεπτομέρειες, υπάρχουν κάποιες εκπληκτικές διαφορές στις περιγραφές αυτοπτών μαρτύρων των γεγονότων κατά τη διάρκεια τής πολιορκίας τής Αμμοχώστου.

Σύμφωνα με το ημερολόγιο ανωνύμου τής εποχής, που δημοσιεύτηκε από τον L. A. Visinoni, Del Successo in Famagosta (1570-1571), Βενετία, 1879, σελ. 21-22,

«…Είχε σταλεί το κεφάλι τού επιφανούς Ντάντολο, υποδιοικητή τής Λευκωσίας, σε μια μεταλλική λεκάνη με ένα χωρικό, μαζι με δύο επιστολές που στέλνονταν από τον πασά στον ενδοξώτατο κύριο Μαρκ’ Αντόνιο [Μπράγκαντιν] και στον επιφανέστατο κύριο Αστόρρε [Μπαλιόνε], από τις οποίες η μία ήταν στα τουρκικά και η άλλη στα γαλλικά…. λέγοντας ότι έπρεπε να παραδώσει την πόλη και ότι αν αυτό το πράγμα δεν γινόταν απ’ όλους, η απάντηση θα ήταν ότι θα έρχονταν με δαυλούς και όπλα στα χέρια…».

(…Fu mandata la testa del clarissimo Dandolo, locotenente de Nicosia, in un bacile di stagno per un villano con dui lettere mandate dal bassà al clarissimo Signor Marcantonio et l’ illustrissimo Signor Estorre, le quale una era in turco e l’altra in franco…. dicendo che si dovesse rendere e darli la cità se non che il medesimo saria fatto a tutti loro—la risposta fu fatta che venisse a torla con l’arme in mano…)

Αν και είναι σχεδόν χωρίς σημασία να καθοριστεί η ακριβής ημερομηνία τής άφιξης στην Αμμόχωστο τής επιβεβαίωσης τού γεγονότος ότι η Λευκωσία είχε πέσει (επιβεβαίωσης που ήρθε μαζί με το κεφάλι τού Ντάντολο), ο αδελφός Αγκοστίνο, ηγούμενος τού μοναστηριού τής Ερημιτανής (Eremitani) στην Αμμόχωστο είναι ανάμεσα σε εκείνους που την τοποθετούν στις 11 Σεπτεμβρίου, για το οποίο βλέπε Nicollo Morosini (επιμ.), Relation del Reverendo Padre Fra Agustin Famagostanο, fo prior in Famagosta nel monasterio de Santo Antonio de l’ Ordene Eremitane, della perdita di Famagosta… (από τα Αρχεία Μοριζίνι), Βενετία, 1891, σελ. 14, comm. Nobili Nozze Lucheschi-Arrigoni.

[←80]

Brunetti και Vitale, La Corrispondenza da Madrid dell’ambasciatore Leonardo Donà (1570-1573), I (1963), αριθ. 58, σελ. 151-53, επιστολή προς τον δόγη και Γερουσία, γραμμένη στη Μαδρίτη στις 27 Νοεμβρίου 1570. Ο Φίλιππος Β ενέκρινε πλήρως τη συμπεριφορά τού Ντόρια κατά την εκστρατεία και ήταν ευγνώμων για την ασφαλή επιστροφή όλων των γαλερών του [Stella, «Gian Andrea Doria e la Sacra Lega», σελ. 393-95].

[←81]

Brunetti και Vitale, La Corrispondenza da Madrid, i, αριθ. 59-63, σελ. 154 και εξής, ιδιαίτερα σελ. 168.

[←82]

Brunetti και Vitale, La Corrispondenza da Madrid, i, αριθ. 62, σελ. 168-70.

[←83]

Πρβλ. την επιστολή τού δόγη και τής Γερουσίας προς τούς Σουριάν και Σοράντσο με ημερομηνία 14 Νοεμβρίου 1570, στο Deliberazioni, Roma Ordinaria (Secreta), Reg. 3, φύλλα 11-13 (21-23). Τα προσωρινά άρθρα τής συμμαχίας παρουσιάζονται λεπτομερώς σε αυτή την επιστολή. Πρέπει να σημειωθεί ότι

«όσον αφορά τον ναυτικό γενικό διοικητή, θα ήμασταν ικανοποιημένο με το αναφερόμενο άρθρο, αν ο επιφανής κύριος Δον Ζουάν τής Αυστρίας αναλάμβανε αυτό το αξίωμα και στην απουσία τής Υψηλότητάς του ο στρατηγός τής Εκκλησίας [Μαρκ’ Αντόνιο Κολόννα]…»

(quanto al capitanio general da mar, si contentamo del capitolo notato, che l’illustrissimo Signor Don Gioan d’Austria habbi tal carico, et in absentia dell’Altezza sua il general della Chiesa…)

και βλέπε στο ίδιο, φύλλα 13 και εξής (23 και εξής), 16 και εξής (26 και εξής). Όταν θα είχε τελικά συναφθεί η συμμαχία, όπως έλεγαν οι Σουριάν και Σοράντσο, η Βενετία θα ζητούσε σιτηρά από το βασίλειο Σικελίας τού Φιλίππου [στο ίδιο, φύλλο 20 (30), έγγραφο με ημερομηνία 8 Δεκεμβρίου 1570].

H βασιλική θέση και το κύρος τού Δον Ζουάν ήσαν τέτοια, που η εκ μέρους του συνολική διοίκηση τής προβλεπόμενης για το 1571 εκστρατείας ήταν αποδεκτή από τούς Ενετούς, αλλά σε περίπτωση απουσίας του δεν ήθελαν να αναλάβει ως υπαρχηγός του ένας Ισπανός. Πρβλ. Stella, Nunziature di Venezia, IX (1072), αριθ. 291, 294, σελ. 398, 401, επιστολές τού Φακκινέττι προς τον Ρουστικούτσι, με ημερομηνία 27 Νοεμβρίου και 6 Δεκεμβρίου 1570. Πάνω απ’ όλα οι Ενετοί δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν με την άποψη ότι υπαρχηγός τού Δον Ζουάν θα διοριζόταν ο Ντόρια.

Τώρα που είχε κατασταλεί πλήρως η εξέγερση των Μορίσκος, ο Δον Ζουάν ήταν διαθέσιμος για υπηρεσία στη συμμαχία. Πρβλ. Cod. Urb. lat. 1042, φύλλο 6, ειδοποίηση (avviso) γραμμένη στη Γένουα στις 19 Ιανουαρίου 1571:

«Πέρασε από εδώ ένας αγγελιοφόρος τής Ισπανίας, που αναχώρησε από εκείνη την αυλή στις 4 αυτού τού μηνός, ο οποίος δίνει νέα ότι φθάνει από την αυλή ο κύριος Δον Ζουάν τής Αυστρίας επιστρέφοντας από τον πόλεμο τής Γρανάδας, ο οποίος έχει τελειώσει…. Ότι ο κύριος Τζιανναντρέα Ντόρια είχε σταλεί στην Ιταλία με ταχύτητα από την Καθολική του Μεγαλειότητα, ότι ο εν λόγω αγγελιοφόρος είχε αφήσει τον κύριο Πομπέο Κολόννα στην Αβινιόν, ο οποίος πήγε στη Ρώμη».

(È passato di qua un corriero di Spagna che partì da quella corte alli 4 del presente che dà nuova essere arrivato a delta corte il Signor Don Giovanni d’Austria ritornato dalla guerra di Granata, la qual era finita…. Che ‘l Signor Gio. Andrea Doria era stato spedito per Italia con celerità di sua Maestà Cattolica, che ‘l detto corriero havea lasciato il Signor Pompeo Colonna in Avignone, che andava alla volta di Roma.)

[←84]

Delib., Roma Ord, Reg. 3, φύλλα 20-21 (30-31), «προς τούς πρεσβευτές στη Ρώμη» (alli ambassatori a Roma), έγγραφο με ημερομηνία 13 Δεκεμβρίου 1570.

[←85]

Charrière, Négociations, iii, 124-26. Ο Πίος Ε’ προσπαθούσε, ανεπιτυχώς, να εξασφαλίσει την προσχώρηση των Γάλλων σε συμμαχία εναντίον των Τούρκων. Stella, Nunz. Venezia, ix (1972), αριθ. 292, σελ. 899, επιστολή τού Ρουστικούτσι προς τον Φακκινέττι με ημερομηνία 29 Νοεμβρίου 1570.

[←86]

Charrière, Négociations, iii, 128.

[←87]

Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλο 57 (58), «προς τον πρεσβευτή στην Ισπανία» (all’ambassator in Spagna), έγγραφο με ημερομηνία 14 Δεκεμβρίου 1570 και σημειώστε στο ίδιο, φύλλα 67-68 (88-89). Αν και ο Ντονάντο σαφώς δεν είχε λάβει αυτή την επιστολή μέχρι τις 9 Ιανουαρίου (1571), ο ίδιος γνώριζε καλά ότι η θέση τού υπαρχηγού ήταν το κύριο πρόσκομμα που αντιμετώπιζαν τότε οι διαπραγματευτές. Ο καρδινάλιος Ντιέγκο ντε Εσπινόζα πίστευε ότι ο Πίος Ε’ «δεν έπρεπε ως πάπας να ασχολείται ο ίδιος με ζητήματα όπλων» (che al papa non si conviene trattar le arme), αλλά έπρεπε να περιορίζεται σε προσπάθειες να ενώσει τούς ηγεμόνες και να τούς βάλει στον δρόμο τους με προσευχές και ευλογίες [Brunetti και Vitale, Corrispondenza da Madrid, i, αριθ. 64, σελ. 176-77]. Ο περιορισμός τού ιεροκήρυκα στον άμβωνα έχει μακρά ιστορία.

[←88]

Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλα 38-39 (59-60).

[←89]

Brunetti και Vitale, Corrispondenza da Madrid, i, αριθ. 63, σελ. 173, επιστολή τού Ντονάντο προς τον δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνία 27 Δεκεμβρίου 1570:

«Οι φήμες από τη Γερμανία είναι πολύ αντιφατικές, και αν ξεσπάσει σε πόλεμο με τούς Τούρκους με τις δικές του μόνο δυνάμεις [δηλαδή τού Μαξιμιλιανού], μπορεί να μπει σε μεγάλη αμφιβολία απώλειας των δικών του».

(Li humori di Germania sono molto diversi, et il romper la guerra al Turco con le sue sole proprie forze potria metterlo in grande dubbietà di perder del suo.)

[←90]

Cod. Barb. lat. 5367, φύλλα 96-97, Copia di una lettera scritta dal Signor Ascanio della Corgna al Cardinal di Perugia suo fratello, γραμμένη στη Νάπολη στις 17 Δεκεμβρίου 1570, με άλλο κείμενο αυτής τής επιστολής στο Cod. Urb. lat. 855, φύλλα 322-325:

«…Τώρα που η επιφανέστατη και αιδεσιμότατη εξοχότητά σας βρίσκεται στη Ρώμη και λογικά κάθε μέρα θα τής δίνεται η ευκαιρία να μιλήσει και με την Αγιότητά του και με αυτούς τούς κυρίους αντιπροσώπους και ίδιαίτερα με τον καρδινάλιο Μορόνε, σκέφτηκα να σάς πω αυτό που νομίζω και είναι το εξής: ότι η Ένωση που συνήφθη μεταξύ τού πάπα, τού Καθολικού βασιλιά και των Ενετών χωρίς τον αυτοκράτορα, δεν μπορεί να κάνει κάτι σημαντικό απέναντι στην επιθετικότητα των Τούρκων για τούς εξής λόγους:»

(…Hora vostra Signoria illustrissima et reverendissima è in Roma et ragionevolmente ogni dì le doverà venir occasione di parlarne et con sua Santità et con quei signori deputati e particolarmente co ‘l cardinal Morone ho pensato de dir a lei quanto mi occorre, et è questo: che la Lega qual si tratta fra ‘l Papa, Re Cattolico, e Venetiani senza l’Imperatore non possa far cosa sostantiale ad offensione de Turchi per le ragioni seguenti:)

Θεωρώντας ότι η Αγία Έδρα, η Ισπανία και η Βενετία θα μπορούσαν να συγκροτήσουν μαζί αρμάδα ανώτερη εκείνης των Τούρκων, θα εξακολουθούσε να μην είναι αρκετά ισχυρή ώστε να αναζητήσει την αρμάδα των εχθρών στα δικά τους λιμάνια, κάτω από τα δικά τους φρούρια, ή σε οποιοδήποτε μέρος σε τουρκικό έδαφος, όπου αυτοί είχαν το πλεονέκτημα τού βαρέος πυροβολικού και τής πρόσβασης σε ενισχύσεις τού πεζικού,

«και γι’ αυτό δεν νομίζω ότι υπάρχει αμφιβολία, βλέποντας ότι κάθε άοπλο σκάφος και εμπορικό φορτίο είναι ασφαλές από όλους τούς πειρατές τής θάλασσας, κάτω από έναν από τούς παράκτιους πύργους μας».

(e di questo non credo che si dubiti, vedendosi che ogni barca disarmata e carica di mercantia sta secura sotto una delle nostre torri di marina da tutti li corsari del mare.)

Έχοντας βγάλει στρατεύματα στην ακτή, η χριστιανική αρμάδα θα μπορούσε να διαιρεθεί ή να εξαντληθεί το ανθρώπινου δυναμικό της και τότε πώς άραγε θα μπορούσε να αντιμετωπίσει την τουρκική αρμάδα στη θάλασσα;

«Με δεδομένες αυτές τις υποθέσεις, τις οποίες μού φαίνεται ότι δεν μπορούμε να αρνηθούμε ούτε συνολικά ούτε μερικά, είναι σαφές ότι δεν μπορούμε να σκεφτόμαστε την ανάκτηση τής Κύπρου, ευρισκόμενο αυτό το νησί στην άκρη τού κόσμου και ανάμεσα στις δυνάμεις τού Τούρκου, και ενώ υπάρχει επίσης εκεί πολυάριθμος στρατός ιππικού και πεζικού, που έχει καταλάβει τη Λευκωσία και ολόκληρο το βασίλειο τής Αμμοχώστου, έχοντας απομείνει σε μια γωνία αυτού τού νησιού, απ’ όπου δεν μπορούμε να προκαλέσουμε στον εχθρό κανένα εμπόδιο ή ενόχληση, ακόμη κι αν οχυρωθούμε ή προβλέψουμε για όλα τα αναγκαία πράγματα».

(Stanti questi presupposti, quali a me pare che non si possano negare nè in tutto nè in parte, chiara cosa è che non si può pensare alla recuperatione di Cipro, essendo quell’isola in capo del mondo et in mezzo alle forze del Turco, et trovandovisi dentro anco un’essercito numeroso de cavalli e fanti impadronito di Nicosia e di tutto ‘l regno da Famagosta in poi che sta in un’angolo di detta isola, dove non può dare a nimici impedimento o disturbo alcuno, che non si fortifichino o provedano di tutte le cose necessarie.)

Προφανώς κατά τη γνώμη τού Ασκάνιο ντέλλα Κόρνια καμία χριστιανική αρμάδα δεν θα μπορούσε από μόνη της να ανακτήσει τη Λευκωσία ή να σώσει την Αμμόχωστο. Θα μπορούσε κανείς να κατευθύνει την επίθεση των συμμάχων σε ένα από τα νησιά τού Αρχιπελάγους ή να προσπαθήσει να καταλάβει το Καστελνουόβο ή την Αυλώνα ή κάποιον τέτοιο τόπο, αλλά μια τέτοια επιχείρηση μικρό κακό θα έκανε στον Τούρκο και μικρό καλό στη Χριστιανοσύνη και δύσκολα θα δικαιολογούσε τις δαπάνες τού στόλου. Πού και πού ακουγόταν ότι αν οι δυτικές δυνάμεις έκαναν καλή αρχή, οι Έλληνες θα ξεσηκώνονταν σε εξέγερση. Όχι, έλεγε ο ντέλλα Κόρνια, δεν θα το πράξουν:

«…Ούτε μπορεί λογικά να θεμελιωθεί πάνω στους Έλληνες, ότι πρόκειται να ξεσηκωθούν και να επαναστατήσουν εναντίον τού Τούρκου αμέσως μόλις δουν τον στόλο και ότι είναι αρκετό απλώς να μεταφέρουμε και να τούς δώσουμε τα όπλα, όπως πολλοί λένε, γιατί οι δύστυχοι έχουν κι άλλες φορές εξαπατηθεί και τιμωρηθεί τόσο σκληρά, που παραμένουν φοβισμένοι και δεν πρόκειται να κάνουν καμία κίνηση, αν δεν δουν πρώτα ότι τα χριστιανικά έθνη έχουν σημειώσει ικανοποιητική πρόοδο και στέκονται πολύ καλά στα πόδια τους».

(…Nè si può con ragione far fondamento sopra i Creci che s’habbino da levare e ribellare al Turco subito che vederanno l’armata et che basti solamente di portare e dar loro delle arme come molti dicono perchè i poveretti sono stati altrevolte ingannati et castigati tanto asperamente che stanno impauriti di sorte che non sono per far moto alcuno se prima non vedono che le genti Christiane habbino fatto qualche buon progresso e fermato molto bene il piede.)

Άραγε υπήρχε λοιπόν κάποια ελπίδα επιτυχίας των χριστιανών στη επιχείρηση που σχεδιαζόταν για το 1571; Ίσως, αν ο αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός B’ μπορούσε να πειστεί να προσχωρήσει στη συμμαχία, για ήταν πολύ απαραίτητος ο στρατός ξηράς, ακριβώς όπως ήταν απαραίτητη η χριστιανική αρμάδα:

«Άρα καταλήγω στο συμπέρασμα ότι για να κάνουμε ζημιά στον Τούρκο, θα είναι απαραίτητο να οδηγήσουμε στρατό πάνω στον στόλο από τη στεριά και κρίνω ότι αυτό δύσκολα μπορει να γίνει χωρίς τη βοήθεια και τη δράση τού αυτοκράτορα, πρώτον επειδή για να έχουμε τέτοιους καλούς στρατιώτες, τόσο πεζούς όσο και ιππείς, δεν θα μπορούμε να έχουμε αρκετούς χωρίς τούς Γερμανούς, και στη συνέχεια επειδή ο στρατός θα πρέπει να περάσει από τα κράτη τής αυτοκρατορικής του Μεγαλειότητας και να εφοδιαστεί από αυτά με τρόφιμα και αναγκαία πράγματα, επειδή η γη των Ενετών που συνορεύει με τούς Τούρκους είναι πολύ απότομη και άγονη».

(Onde concludo che per far danno al Turco sia necessario oltre l’armata di mare condurre essercito per terra et questo io giudico che difficilmente si possa fare senza l’aiuto et opera dell’Imperatore, prima per haver soldati buoni delli quali tanto da piedi come da cavallo non se può havere a sufficienza senza Allemani, e poi perchè lo essercito haverà da passare per li stati di sua Maestà cesarea e da quelli esser proveduti di vettovaglie et cose necessarie, essendo il paese de Venetiani che confina con Turchi asperissimo e sterilissimo.)

Αν και η χριστιανική αρμάδα μπορούσε να αρπάξει μερικά νησιά τού Αιγαίου ή μία-δύο πόλεις στη δαλματική ακτή, η τριμερής συμμαχία λίγα μπορούσε να κάνει χωρίς τον αυτοκράτορα. Όντας φιλο-Αψβούργος [πρβλ. Κεφάλαιο 19, σημείωση 113], ο ντέλλα Κόρνια δεν σκεφτόταν ότι η συμμαχία θα μπορούσε επωφελώς να στραφεί προς το Αλγέρι, την Τύνιδα, ή κάποιο άλλο τουρκικό φρούριο στη βορειοανατολική ακτή τής Αφρικής, όπου (όπως οι χριστιανοί στην Ανατολική Μεσόγειο) οι Τούρκοι θα βρίσκονταν σε μειονέκτημα, αλλά ακόμα κι έτσι ο ντέλλα Κόρνια παραδεχόταν ότι αυτό θα ήταν επίσης πολύ μικρής σημασίας. Η Αγιότητά του έπρεπε λοιπόν να στραφεί στον αυτοκράτορα και να κάνει κάθε προσπάθεια «για να τον παρακινήσει να εισέλθει στη συμμαχία», ενώ ο ντέλλα Κόρνια βασιζόταν στον αδελφό του, τον καρδινάλιο Φούλβιο, για να μεταφέρει αυτή την άποψη τόσο στον πάπα όσο και στον καρδινάλιο Μορόνε.

[←91]

Delib., Roma Ord., Reg. 3, φύλλο 19 (29), «προς τούς πρεσβευτές στη Ρώμη» (alli ambassatori a Roma), έγγραφο με ημερομηνία 4 Δεκεμβρίου 1570. και σημειώστε στο ίδιο, φύλλο 19 (29). Για την απαγόρευση στρατολογήσεων στα παπικά κράτη βλέπε στο ίδιο, φύλλα 29-31 (39-41), έγγραφο με ημερομηνία 17 Φεβρουαρίου 1571 (ενετική χρονολόγηση 1570), το κείμενο τής προταθείσας αποστολής τού Ενετού γραμματέα Τζιοβάννι Φρουμέντο, ο οποίος έπρεπε να πάει ως απεσταλμένος στη Ρώμη (αλλά δεν πήγε, επειδή η Γερουσία απέρριψε την πρόταση να τον στείλει). Ο Φρουμέντο έπρεπε να πάρει εντολή, αν πήγαινε στην κούρτη, να προτρέψει τον πάπα

«…για τη σύναψη τής Ένωσης, τόσο αναγκαίας και χρήσιμης για την υπεράσπιση και διάσωση τής Χριστιανοσύνης και για την καταπίεση τού κοινού εχθρού. Σε αυτό το καθήκον πρέπει να προστεθεί ότι έχοντας εμείς μάθει από ειδοποιήσεις των εν λόγω πρεσβευτών μας [Σουριάν και Σοράντσο] την απαγόρευση που δημοσιεύτηκε με εντολή τής Μακαριότητάς του και στάλθηκε για εκτύπωση, ότι δεν μπορούμε να στρατολογούμε στρατιώτες από το εκκλησιαστικό κράτος, έχουμε αισθανθεί θλίψη όχι λίγη, επειδή φτάνοντας αυτές οι φήμες και οι ειδοποιήσεις στα αυτιά τού εχθρού, όπως σίγουρα θα σταλούν από τούς Εβραίους και τούς κατασκόπους του, οι οποίοι βρίσκονται σε κάθε τόπο, θα κρίνει με βεβαιότητα ότι ανάμεσα στην Αγιότητά του και εμάς δεν υπάρχει καλή ένωση και κατανόηση, πράγμα που θα τού είναι ευχάριστο και θα τον κάνει πολύ πιο τολμηρό στις επιχειρήσεις που σχεδιάζει να κάνει…» [φύλλο 30 (40)].

(…la conclusione della Lega tanto necessaria et utile per defesa et conservatione della Christianità et per l’oppressione del commune inimico. Fatto questo officio le soggiongerai che havendo noi per avisi delli predetti nostri ambassatori inteso la prohibitione et bando publicato di ordine di sua Beatitudine et mandato fuori in stampa circa il non potersi trazere soldati del stato ecclesiastico, n’habbiamo sentito dispiacere non poco, perchè andando queste voci et avisi all’orecchie dello inimico, sicome certamente saranno mandati dalli Hebrei et dalli esploratori sui, che sono in ogni loco, si farà certo giudicio che fra sua Santità et noi non vi sia buona unione et intelligentia, cosa che gli sarà grata, et lo farà tanto più ardito alle imprese che egli disegna di fare…)

Η απαγόρευση στρατολογήσεων σε παπικά εδάφη κυκλοφορούσε σε έντυπη μορφή. Η Πύλη θα μάθαινε γι’ αυτήν από Τούρκους και Εβραίους κατασκόπους, πράγμα που θα οδηγούσε τούς πασάδες να υποθέσουν ότι δεν υπήρχε ισχυρός δεσμός ένωσης μεταξύ Βενετίας και Αγίας Έδρας και θα τούς οδηγούσε έτσι σε αύξηση τής αντι-χριστιανικής δραστηριότητας.

[←92]

Sen. Mar, Reg. 39, φύλλο 256 (301), απόφαση τής Γερουσίας με ημερομηνία 7 Δεκεμβρίου 1570:

«Είναι τόσο μεγάλη αυτή η έλλειψη όλων των απαραίτητων για τη ζωή, που δύσκολα μπορούν να κρατηθούν οι στρατιώτες, οι οποίοι στέλνονται από αυτή την πόλη στην Ανατολική Μεσόγειο δίνοντάς τους τον συνηθισμένο μισθό, και επειδή είναι πιο λογικό να προβλέψουμε εκείνο, που έχει επίσης προβλεφτεί για τούς στρατιώτες μας τής Δαλματίας, αποφασίζεται ότι κατά τη διάρκεια τού παρόντος πολέμου με τον Τούρκο όλοι οι μισθοί των στρατιωτών μας που έχουν σταλεί, και που θα σταλούν στο μέλλον, στην Ανατολική Μεσόγειο, στο μέλλον θα μειωθούν σε δέκα από δώδεκα πληρωμές τον χρόνο, τρία δουκάτα ανά πληρωμή, ώστε έχοντας με αυτόν τον τρόπο μεγαλύτερη ευκολία να αντιμετωπίζουν τις ανάγκες τους, να μπορούν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους πιο πρόθυμα και άμεσα, +128, 1, 0».

(È così grande al presente la carestia di tutte le cose necessarie al vivere, che difficilmente si possono trattenere i fanti che da questa città sono stati espediti in Levante con la paga che si dà loro per l’ordinario, al che essendo tanto più ragionevole di provedere quanto che è stato anco in questa materia proveduto a fanti nostri di Dalmatia, l’anderà parte che durante la presente guerra col Turco tutte le paghe dei fanti nostri che sono stati mandati, et che nell’avvenire si manderanno, in Levante siano nell’avvenire ridotte da dieci a paghe dodeci all’anno, a ducati tre per paga, acciò che havendo con questo mezzo maggior commodità di provedere ai loro bisogni possano tanto più volentieri et prontamente attendere ai nostri servitii, +128, 1, 0.)

[←93]

Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλα 35-36 (56-57).

[←94]

Sen. Secreta, Reg. 77, φύλλο 36 (57).

[←95]

Delib., Roma Ord., Reg. 3, φύλλο 21 (31), «προς τούς πρεσβευτές στη Ρώμη» (alli ambassatori a Roma), έγγραφο με ημερομηνία 30 Δεκεμβρίου 1570 και βλέπε στο ίδιο, φύλλα 22-24 (32-34), επίσης προς Σουριάν και Σοράντσο, έγγραφο με ημερομηνία 10 Ιανουαρίου 1571 (ενετική χρονολόγηση 1570). Για τη soma ως μέτρο για υγρά και ξηρά προϊόντα βλέπε R. E. Zupko, Italian Weights and Measures from the Middle Ages to the Nineteenth Century, Φιλαδέλφεια, 1981, σελ. 258 και εξής.

[←96]

Sen. Secreta, Reg. 77. φύλλο 70 (91) «προς τον κόμη και τον διοικητή τού Ντουλτσίνιο» (al conte et capitanio di Dolcigno), έγγραφο με ημερομηνία 19 Φεβρουαρίου 1571 (ενετική χρονολόγηση 1570). Η Γερουσία υποψιαζόταν ένα Τουρκο πρόσφυγα, ο οποίος είχε εμφανιστεί στη Δαλματία, πιστεύοντας προφανώς ότι ήταν άνθρωπος τής Πύλης [στο ίδιο]. Στις 9 Απριλίου 1571 ο Τζάκομο Μαλατέστα διορίστηκε γενικός διοικητής τού Καττάρο και «όλης τής πολιτοφυλακής τής Αλβανίας» [στο ίδιο, φύλλο 81 (102)]. Οι Τούρκοι είχαν κατασκευάσει δύο προπύργια στον «κόλπο τού Καττάρο» (bocca di Cattaro), τα οποία η Γερουσία πίστευε ότι ο πολιτικός διοικητής και ο επιστάτης (provveditore) τού Καττάρο είχαν κατεδαφίσει ή θα κατεδάφιζαν το συντομότερο δυνατό [φύλλο 112 (133), έγγραφα με ημερομηνία 12 Ιουλίου 1571]. Τον Αύγουστο το Ντουλτσίνιο βρισκόταν σε κίνδυνο [φύλλα 126-127 (147-148), 128 (149)].

Για τις προσπάθειες τού Τζάκομο Μαλατέστα εναντίον των Τούρκων, πρβλ. Cod. Urb. lat. 1042, φύλλο 32, ειδοποίηση (avviso) από Βενετία με ημερομηνία 21 Μαρτίου 1571 και ιδιαίτερα φύλλα 70-71, ειδοποίηση (avviso) από το Καττάρο με ημερομηνία 31 Mαΐου. Ο Μαλατέστα, «μη μπορώντας να αντέξει άλλο την αυθάδεια των Τούρκων αυτών των περιοχών» (non havendo potuto supportare più la insolentia delli Turchi di questi confini), οδήγησε ομάδα διακοσίων πεζών στρατιωτών από το Καττάρο σε επίθεση εναντίον των Τούρκων, καίγοντας και λεηλατώντας την ύπαιθρο για έξι μίλια μέσα σε οθωμανικό έδαφος αλλά οι Τούρκοι, κατεβαίνοντας από τούς λόφους, χτύπησαν ξαφνικά και απροσδόκητα τούς άνδρες του και τον πήραν αιχμάλωτο, σκοτώνοντας και συλλαμβάνοντας τη μισή σχεδόν ομάδα του καθώς και αρκετούς από τούς διοικητές του.

O πάπας Πίος Ε’ λυπήθηκε βαθύτατα για τη σύλληψη τού Μαλατέστα και έλεγε ότι ήθελε να συνεισφέρει μεγάλο μέρος των 3.000 σκούδων, που οι Τούρκοι είχαν θέσει ως ποσό για τα λύτρα του [στο ίδιο, φύλλο 78, ειδοποίηση (avviso) από τη Ρώμη, με ημερομηνία 23 Ιουνίου 1571]. Η Σινιορία σχεδίαζε να στείλει τον Σφόρτσα Παλλαβιτσίνι στη Ζάρα, για να εξετάσει την κατάσταση στη Δαλματία και υπήρχε η άποψη να αντικαταστήσει τον Μαλατέστα στην Αλβανία ο εξόριστος Σκιάρρα Μαρτινένγκο [στο ίδιο, Urb. lat. 1042, φύλλο 74, «από Βενετία στις 20 Ιουνίου» (di Venetia li 20 Giugno) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 75. Stella, Nunziature di Venezia, X, αριθ. 16, σελ. 50]. Άρθηκε η απαγόρευση από τον Μαρτινένγκο, ο οποίος πήγε όντως στην Αλβανία με πεζικό πεντακοσίων Γάλλων, οι οποίοι είχαν καταλύσει και πληρώνονταν στην Κιότζα (Chioggia) [Cod. Urb. lat. 1042, φύλλο 81, έγγραφο με ημερομηνία 26 Ιουνίου 1571 και πρβλ. φύλλα 129, 161. Stella, Nunziature di Venezia, X, αριθ. 36, σελ. 73-74 και αριθ. 46, 99 και αλλού].

[←97]

Cod. Urb. lat. 1042, Avisi del mondo dell’anno MDLXXI, «από Ρώμη στις 6 Ιανουαρίου» (di Roma 6 Gennaro), φύλλο 3 με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση. Για το rubbio πρβλ. Zupko, Italian Weights and Measures, σελ. 231-35.

[←98]

Sen. Mar, Reg. 39, φύλλα 269-270 (314-315) και πρβλ. Delib., Roma Ord., Reg. 3, φύλλο 23 (33), έγγραφο με ημερομηνία 10 Ιανουαρίου 1571 (ενετική χρονολόγηση 1570). Tο πρώτο από αυτά τα δύο κείμενα έχει αναφερθεί πιο πάνω, σημείωση 65.

[←99]

Sen. Mar, Reg. 39, φύλλο 295 (341), έγγραφο με ημερομηνία 10 Φεβρουαρίου 1571 (ενετική χρονολόγηση 1570).

[←100]

Delib., Roma Ord., Reg. 3, φύλλο 25 (35), έγγραφο με ημερομηνία 21 Ιανουαρίου 1571 (ενετική χρονολόγηση 1570) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 27 (37).

[←101]

Πρβλ. Cod. Urb. lat. 1042, φύλλο 22, di Venetia 14 Gennaro (αναφορά από Βενετία, με ημερομηνία 14 Ιανουαρίου 1571):

«Χτες το βράδυ το επιφανές Συμβούλιο των Δέκα χορήγησε άδεια ασφαλούς διέλευσης για πέντε χρόνια στον κόμη Πιέρο Αβογκάντρο, που είχε απαγορευτεί από αυτό επιφανές Συμβούλιο των Δέκα, και πρόκειται να υπηρετήσει στον Χάνδακα με 2.000 πεζούς στρατιώτες».

(Hieri sera per l’illusirissimo Consiglio di X fu dato un salvoconduto per cinque anni al Conte Piero Avogadro, che era bandito per detto illustrissimo Consiglio di X, et che vada a servir in Candia con 2.000 fanti.)

Για τον Πιέτρο Αβογκάντρο σημειώστε επίσης, στο ίδιο, φύλλα 32, 45-46, 52 και για τις προσπάθειες τού Συμβουλίου των Δέκα να συγκεντρώσει χρήματα για τον πόλεμο, πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 72, «από Βενετία στις 7 Ιουνίου» (di Venetia 7 Giugno):

«Χτες το βράδυ από το επιφανές Συμβούλιο των Δέκα απάλλαξε τον υπέροχο κύριο Αλβίζε Ντολφίν από την απαγόρευσή του, με την πληρωμή 30 κωπηλατών για ένα χρόνο».

(Hieri sera per l’illustrissimo Consiglio di X, fu assolto il magnifico Messer Alvise Dolfino dai suo bando con pagar 30 huomini al remo per un’anno.)

[←102]

Cod. Urb. lat. 1042, φύλλο 5, με σύγχρονη έντυπη αρίθμηση, ειδοποίηση (avviso) γραμμένη στη Ρώμη στις 13 Ιανουαρίου 1571 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 8, 16, 17-18, 19, 21-22.